«پێشنیازی ئەوە دەكەم سەنتەرێكی دیراساتی ئەمنۆگرافی واتا ئەمنیی دانیشتووان دابمەزرێت پاڵپشت بە ئامارەكان و توێژینەوەی ئەكادیمی بە وردی، چونكە دەبینین لە كیانەكانی دیكە ڕۆژانە چاودێری دەكرێت و توێژینەوەی لەسەر دەكرێت. ئەمنۆگرافیا پەیوەندی بە زانستێكی دیكەوە هەیە كە ئێمە پێی دەڵێین «ئەمنی ئەنتۆگرافی»، ئەمە بریتییە لە پێكهاتەی كۆمەڵ، فرە نەتەوەیی و فرە ئایینی و فرە مەزهەبی، تەنانەت فرە هۆز و خێڵایەتیش كاریگەریی خۆی هەیە، زانستی ئەمنی ئەنتۆگرافی دیراسەتی داب و نەریت و پێكهاتەی كۆمەڵگەكان دەكات»

 

ئاسایشی دانیشتووان بابەتێكی گرنگە و پەیوەستە بە جوگرافیای دانیشتووان، لە ئەدەبیات بە شێوازی جیاجیا دەخوێندرێتەوە، وەك جوگرافیای دانیشتووان ناودەبرێت، بەڵام شیكردنەوەی زانستیی ئەكادیمی بۆ مەسەلەكان لە ئاسایشی نەتەوەیی، ئەمنی دانیشتووان بە ئەمنۆگرافیا دیراسەت دەكات، چونكە ئێستا زۆر لە بۆچوونەكان بەرەو گۆڕانكاری چوون، دانیشتووان بەشێكن لە هێز كە بنەمایەكی بنەڕەتییە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، واتا هێزی مرۆیی بە هەموو شێوازێك دیراسە دەكرێت، هەر لە شێوازی تەمەنەوە، بۆ نموونە تەمەنی منداڵان، گەنجان، بەساڵاچووان، ڕێژەی ئافرەت و پیاوان، شیكردنەوەی پێكهاتەی خێزان، فراوانە یان تەسكە، پاڵپشت بە زۆر زانیاریی دیكە ئەمنۆگرافیا دیراسەی مەسەلەكانی دانیشتووان دەكات، بۆ نموونە زانستی ئامار زۆر گرنگە، لە جیهانی ئەمڕۆدا هەر بیروبۆچوونێك، یان توێژینەوەیەك پێویستە پاڵپشت بێت بە ئاماری ورد، واتا لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە دانیشتووان لە ڕووی تەمەنەوە بایەخێكی تایبەتیان هەیە، ڕێژەی منداڵبوون، ڕێژەی مردوو، ئەوانە بایەخێكی تایبەتیان هەیە، ئەوەی زۆر پاڵپشتی دەكرێت بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، ڕێژەی گەنجەكانە لە تەمەنی 16 ساڵییەوە تا تەمەنی 40 ساڵی، لە بۆچوونەكانی ڕێكخراوی دانیشتووانی جیهان كە سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە جەخت لەم مەسەلەیە دەكاتەوە، بەڵام زۆر گرنگە بۆ هەر كیانێك كە دیراساتی ورد هەبێت بۆ ئەم مەسەلەیە. مەسەلەی پێكهاتەی خێزان زۆر بە وردی دەبێ دیراسە بكرێت، ژمارەی ئەندامانی خێزان چۆنە و دەبێت چەند بێت و پێداویستییەكانی كۆمەڵ بۆ ئەم مەسەلەیە چییە، لە هەمان كاتیشدا دەبێت پێداویستییەكانی خێزانیش دابین بكرێت لە بواری نیشتەجێ و پەروەردە و تەندروستی، جگە لەمە دابەشبوونی دانیشتووان بە چ شێوازێكە، ڕوون و ئاشكرایە لە هەر كیانێك شاری گەورە و مامناوەندی و بچووك هەن، هەروەها گوند و شاریش هەن، لەو كۆمەڵگەیانەی كە دانیشتووانیان لە گوندەوە پەنا دەبەن بۆ شار، كێشەیان زۆرە لە ڕووی ئاسایشەوە، چونكە ژیانی شار لە گەڵ گوند جیاوازە، تەنانەت دەبێ ئاماژە بۆ ئەوەش بكرێت كە ژمارەیەكی زۆر لە گوندەوە نەیەنە نێو شار، چونكە لە ناو شار گرفتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی هەیە، بۆ نموونە ئەوانەی دێنە شار زیاتر لە گەڕەكە مامناوەندی و هەژارنشینەكان نیشتەجێ دەبن، واتا لە شاریش گەڕەكەكان جیاوازن، ناو شار لەگەڵ دەوروبەری شار جودایە، سیاسەتی دابەشبوونی دانیشتووان لەناو شارەكان زۆر گرنگە. جگە لەمەش ئەمە پەیوەستە بە شێوازی بیناكردن لەناو شارەكان دروستكردنیان ئاسۆییە، یان ستوونییە، جیهانی ئەمڕۆ زیاتر بەرەو ستوونی دەچێت، واتا باڵەخانەی بەرز كە هەم بۆ نیشتەجێبوون و هەمیش بۆ كاروباری بازرگانی و شتی دیكەش بەكار دەهێنرێت، ئەمە پەیوەستە بە ژیان و تێگەیشتنی دانیشتووان بۆ ژیانی نێو باڵەخانە بەرزەكان و دروستكردنیان بە ستوونی، ئەمەش ئەركێكە دەكەوێتە سەرشانی فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی وەك شارەوانی و كارەبا و ئاو و خزمەتگوزارییەكان، دانیشتووان پەیوەستە بە پەروەردە و خوێندن، ژمارە و ڕێژەی قوتابخانەكان و ژمارەی قوتابیان لە پۆلەكاندا، هاوكات بەڕێوەبەرایەتیی قوتابخانەكان كاریگەرییان لەسەر سایكۆلۆجییەتی قوتابیان هەیە، ئەگەر بێینە سەر تەندروستی دەبێت ئاماژە بكەین بۆ ژمارەی نەخۆشخانە و بنكە تەندروستییەكان و ئاستی خزمەتگوزاری و پاڵپشتیی حكومەت و ڕۆڵی كەرتی تایبەت لەم بوارەدا كە پەیوەستە بە ئاسایشی دانیشتووان، بێینە سەر خوێندنی باڵا كە دامەزراوەی گرنگە لە كۆمەڵگەدا، چونكە ژمارەی زانكۆ و پەیمانگەكان چ حكوومی، چ ئەهلی، هەروەها ژمارە و ڕێژەی دەرچوونی ساڵانە ڕۆڵیان لە ئەمنی دانیشتوواندا هەیە.

هەڵبەتە لە جیهانی ئەمڕۆدا ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بایەخ بەم مەسەلەیە دەدەن، چونكە دەوڵەت هەیە ژمارەی دانیشتووانی لە ملیارێك تێپەڕیوە، بۆ نموونە هیندستان و چین، دەوڵەتیش هەن مامناوەندین لە سەد ملیۆنەوە كەمتر یان زیاترن، وەك ئەرجەنتین و بەرازیل و میسر و توركیا و ئێران، ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە ڕووبەرێكی دیاریكراوی زەوی نزیكەی شەش ملیۆن دانیشتووان هەن، دەبێ ئەم ژمارەیەش بەپێی ئەو خاڵانەی پێشتر ئاماژەم پێ كردن دیراسەت بكرێت، وەزارەتی پلاندانان و دەستەی ئامار دامەزراوەی گرنگن لە ڕووی ئاسایشی دانیشتووان، ئەمنی دیموگرافی چەمكێكی تازەیە لە ئەدەبیاتی تازە هاتووەتە ئاراوە، لە قوتابخانە تازەكانی ئاسایشی نەتەوەیی (باری بۆزان) جەخت لەسەر ئەمە دەكاتەوە، ئەوە پێی دەڵێن ئاسایشی كۆمەڵگە كە بریتییە لە تێگەیشتن لە ئاسایشی تاكەكانی كۆمەڵگە و لە دامەزراوەكان پتر لەوەی كە جەخت لە مەسەلە میلیتارییەكان دەكاتەوە، پێش ئەویش (رۆبەرت ماتانمارا) باسی لە گەشەپێدانی گشتی و ڕۆڵی لەم بوارە كردووە، واتا دانیشتووان كە فاكتەرێكی گرنگن لە هەر كیانێك دەبێت لە ڕووی ئەمنییەوە دیراسە بكرێت.

 من لێرەوە پێشنیازی ئەوە دەكەم سەنتەرێكی دیراساتی ئەمنۆگرافی واتا ئەمنی دانیشتووان دابمەزرێت پاڵپشت بە ئامارەكان و توێژینەوەی ئەكادیمی بە وردی، چونكە دەبینین لە كیانەكانی دیكە ڕۆژانە چاودێری دەكرێت و توێژینەوەی لەسەر دەكرێت، بەڵام ئێمە لەم ڕووەوە هەژارین. مەسەلەیەكی دیكەی گرنگ بۆ ئاسایشی دانیشتووان لە هەرێمی كوردستان، دیراسەكردنی ڕێژەی بیانی و هاووڵاتیانی دیكەیە كە دێنە هەرێم، ئاشكرایە كە ئەو گەشە ئابووری و سیاسییەی هەرێمی كوردستان هۆكارە بۆ ئەوەی ببێتە پەناگەیەك بۆ ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆری ئاوارە و پەنابەری سیاسی لە وڵاتانەوە لەبەر ململانێی چەكداری ڕووی تێ بكەن، تا ڕاددەیەكیش كۆچی بە كۆمەڵ هەیە بۆ هەرێمی كوردستان، هەروەها ئەمە بریتییە لە كۆچی هاووڵاتیان كە لە شارەكانی بەغدا و تكریت و رومادی و ناوەڕاست و باشووری عێراق ڕوو لە هەرێم دەكەن و هەموو ئیمتیازاتێكیان پێ دراوە لە موڵكداریی خانوو و بەناوكردنی ئۆتۆمبیل و شتی دیكە، بە ڕای من ئەوانە هاووڵاتی عێراقین و بەپێی دەستووریش دەتوانن لە هەر شوێنێك بیانەوێت بژین و نیشتەجێ بن، لە هەمان كاتدا پێویستە لایەن و دەزگا ئەمنییەكان بە وردی لەسەر ئەم مەسەلەیە ڕابوەستن، چونكە تێكەڵبوونی هاووڵاتیانی عەرەب، یان كوردانی ڕۆژئاوا و باكوور و ڕۆژهەڵات بابەتێكی گرنكە بۆ ئاسایشی دانیشتووان، بۆیە دەبێت ئەمە دیراسەت بكرێت لە ڕووی ئامار و لایەنی دیكەوە، چونكە بە دڵنیاییەوە كە كۆمەڵگە بەرەو تێكەڵبوون دەچێت، گیروگرفتی بەدواوە دێت، بەڵام هەر چۆنێك بێت هەرێمی كوردستان بە هۆكاری گەشەپێدان و وەبەرهێنان و پڕۆژەكان پێشكەوتووە و بووە بە نموونەیەك، دەتوانم بڵێم وەك دەوڵەتانی كەنداوە، ئەمەش وای كردووە كە خەڵكانێكی زۆر پەنای بۆ دەبەن وەك هەستكردن بە ئارامی و ئاسایش و بژێوی ژیان.

لە دەرئەنجامدا ئەمنۆگرافیا زانستێكە پاڵپشت بە زانستی دانیشتووان، بەشێكیشە لە جوگرافیا كە ئێمە پێی دەڵێین جوگرافیای ئەمنی، بۆیە هەموو كیانێك دەبێت جوگرافیای ئەمنی بخوێندرێتەوە، زۆر دامەزراوە هەن لە جوگرافیای ئەمنی، داب و نەریت، پێكهاتەی ئابووری، پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، ئەمانە هەموویان گرنگن كە دیراسەیان دەربارە بكرێت.

 ئەمنۆگرافیا پەیوەندی بە زانستێكی دیكەوە هەیە كە ئێمە پێی دەڵێین ئەمنی ئەنتۆگرافی، ئەمە بریتییە لە پێكهاتەی كۆمەڵ، فرە نەتەوەیی و فرە ئایینی و فرە مەزهەبی، تەنانەت فرە هۆز و خێڵایەتیش كاریگەریی خۆی هەیە، زانستی ئەمنی ئەنتۆگرافی دیراسەتی داب و نەریت و پێكهاتەی كۆمەڵگەكان دەكات. لێرەداپرسیارێك دێتە كایەوە، ئایا ئەم فرە جۆرییە كاریگەریی چییە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی؟ ئەمە دەوەستێتە سەر سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی، بە دیموكراسیكردنی ژیان وا دەكات هەموو پێكهاتەكان هەست بە هاووڵاتیبوونی خۆیان بكەن، هەروەها بەشداربن لە پرۆسەی سیاسی وەك ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، پێكهاتەكان چ لە پەرلەمان، یان لە حكومەت، یان لە دامەزراوەكان، هەموویان مافیان لەم دامەزراوانەدا هەیە، واتا ئاسایشی پێكهاتەكان زۆر گرنگە و لە ئەمنی دانیشتووان دیراسەتی ئەم بوارە دەكرێت، جگە لەمەش هەرێمی كوردستان چونكە بنەماكانی گەشتیاری تێدایە، چ سرووشتی، یان ئایینی، یان زانستیی ئەكادیمی، ئەمانە وا دەكەن كە تێكەڵبوونێك هەبێت، ئەمەش خۆی لە خۆیدا فاكتەری پۆزەتیڤە بۆ ئاسایشیی نەتەوەییمان.