كێشەی كورد بە گشتی لە ڕووی ئاسایشی نەتەوەییەوە لە نێوان ئەو وڵاتانەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە، بە دیدێكی تایبەتی وەك كێشەیەكی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی سەیر دەكرێت، تەنانەت چارەسەری نادیموكراسییانە لە نێو ئەو دەوڵەتانەدا لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كێشەیە زاڵە، لە ڕووی ئیستیسنائی و حوكمی عورفی و عەسكەرییەوە بە پاساوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییان، هەتا لە ڕووی یاسایی و دەستوورییەوە ددان بە مافەكانیاندا نانرێت، هاوكات مامەڵەیەكی جیاكارییان لەگەڵدا دەكرێت، پارچەكانی كوردستان وەك سنوووری زوڵم هاتە كایەوە و بەرژەوەندیییەكانی جوگرافیای سیاسی ئەمەی پێویست بوو كە كێشەكە بەم شێوەیە بكەوێتەوە.

ئەم دەوڵەتانە كێشەی كورد بە بەشێك لە ڕووبەڕووبوونەوەی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان بە مەترسی دەزانن، هەر چۆن بێت، كورد وەك نەتەوەیەكی ڕەسەنی ناوچەكەیە و ئێستا بۆ بەرژەوەندیی ئەم دەوڵەتانە پارچە پارچە بووە، لە بەرانبەردا كوردیش دەست لە مافەكانی خۆی هەڵناگرێت، كێشەی كورد وەك گرووپێكی ئیتنیی گەورە لە جیهاندا بە بێ دەوڵەت، كێشەیەكە ئەوان وا هەست دەكەن كە كێشەیەكی نەتەوەیی خۆیان هەیە و سنووری جوگرافی و هەرێمیی هەیە، یەكێكە لەو گرووپانەی كە لە ڕووی زمان و دانیشتوان و پێگە و سامانە سرووشتییەكان و جیۆپۆلیتیكەوە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە، دەوڵەمەندیشە بە زۆر سامان و تەنانەت لە ڕووی كەشوهەوای گونجاویشەوە.

باكگراوندی ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كوردستان دوای جەنگی چاڵدێران لە ساڵی 1514 لە نێوان ئیمپراتۆرییەتی فارسی و عوسمانیدا پارچە پارچە كرا، دوای ئەوە چەند میرنشینێك دامەزران، كە دواتر لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە سەركوت كران، كە بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشەی كورد، دوای جەنگی یەكەمی جیهان وەك كێشەی عەرەب و یۆنان و ئەرمەن و بەڵكان و هی دیكە.. كە داوای بەدیهێنانی مافەكانیان دەكرد، ئەنجامەكانی جەنگی یەكەمی جیهان و پرەنسیپەكانی وڵسن، ئاسەوارەكانی ئەوە نەبوون كە شتێك لە بەرژەوەندیی كوردی لێ بكەوێتەوە، هەرچەندە لە پەیماننامەی سیڤەر بەتایبەتی لە ماددەكانی 62 هەتا 66 ددان نرا بە كێشەی كورددا، بەڵام لە پەیماننامەی لۆزانی ساڵی 1923 پاشگەزبوونەوە هاتە ئاراوە، كە كوردان بە سەر عێراق و ئێران و سووریا و توركیا و یەكێتیی سۆڤیەتدا دابەش كران، بەتایبەتی دوای چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی مووسڵ لەلایەن ئەنجومەنی(كۆمەڵەی گەلان) لە ساڵی 1926 كە بە عێراقەوە لكێندرا.

لەسەر ئەم بنەمایە پارچەپارچەبوونی كورد لە ڕووی جوگرافیاوە بەم شێوەیە بوو، بەڵام لە ڕووی نەتەوەییەوە كوردان هەستیان بەوە كرد كە وڵاتەكەیان پارچە پارچە نەبووە و وڵاتەكەیان یەك وڵاتە، بەڵگەش بۆ ئەمە هەوڵەكانیان بۆ بەدیهێنانی مافەكانیانە، بە دیدی ئەو وڵاتانەی كە كێشەی كوردیان تێدایە، لە ڕووی ئاسایشی نەتەوەییەوە وا سەیری كێشەكە دەكەن، كە مەترسییە بۆ ئاسایشی نەتەوەییان، ئەگەر چارەسەری بكەن، بەڵام ئەوە لە واقیعی تێگەیشتن بۆ مافی ڕەوای ئەم نەتەوەیە زۆر دوورە.

ئەگەر سەرەتا باسی توركیا بكەین، دەبێ ئەوە بڵێین كە ژمارەی كورد لەو وڵاتە لە ڕووی دانیشتووانەوە بە پلەی یەكەم دێت كە نزیكەی بیست ملیۆن كەس دەبن، لە دەرچوونی سێ دەستوور لە توركیا (ساڵانی 1924، 1961، 1982)، هەموویان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە پرەنسیپەكانی كەمالیزم زاڵە بە سەر ئەم دەستوورانەدا، تەنانەت دوای ئەم دەستوورانەش زۆر یاسای ناهەموارا نەهاتنە كایەوە لە مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەی كورد، وەك یاسای ئاسایشی گشتیی توركیا ساڵی 1925، بەپێی ئەم یاسایە شێخ سەعیدی پیران و هاوڕێكانی داگایی كران، هەروەها بەپێی یاسای سزادانی توركیای ماددەی (25) هەر كەسێك هەوڵی پارچەپارچەكردنی وڵات بدات، دەبێ لە سێدارە بدرێت، هاوكات بە پێی یاسای سزای ساڵی 1934، توركیا بۆ سێ ناوچەی ئەمنی دابەش كرا، كە هەندێكیان دەبێ چۆڵ بكرێن، هەندێكیشیان ئەوانەی دەمێننەوە كە كولتووری توركیان هەیە، ئەوانەی كولتووری غەیری توركییان هەیە، دەبێ لە ناو كولتووری توركدا بتوێنەوە، یاسای ساڵی 1946ی حزبەكانی توركیا قەدەغەی كرد، حزب لەسەر بنەمای نەتەوەیی دابمەزرێت، تەنانەت یاسای نیشتەجێبوون لە ساڵی 1960 ئاماژە بە ڕاگواستنی كورد دەكات بۆ دەرەوەی ناوچە كوردییەكان، هەروەها یاسای ساڵی 1963 قەدەغەیە كە قوتابخانە بە كوردی هەبێت، جگە لە چەندین یاسای توندی دیكەی ڕۆشنبیری، هەروەها یاسای سەربازیی توركیش دەرچوو، كە باری نائاسایی لە زۆر ناوچەكانی كوردستانی ئەو وڵاتە ڕاگەیاند، بە پاساوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و مافی ڕاگواستنیشی دا بە هەندێ لە دەسەڵاتەكان، جگە لەمانە یاسای ساڵی 1991ی ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆریش هەیە، كە دەسەڵاتی تەواوی دا بە دەزگای هەواڵگریی توركیا (میت) بۆ بەرەنگاربوونەوەی كێشەی كورد، هەر لە ڕوانگەی هاوپەیمانیی هەرێمییەوە ڕێككەوتننامەی (سەعد ئاباد)ی ساڵی 1937 و پەیماننامەی ساڵی 1955ی بەغدا، وا بوون كە هاوكاری و هەماهەنگی لە نێوان دەوڵەتانی هەرێمی هەبن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم كێشەیە، جگە لە ڕێككەوتننامەی عێراقی و توركی لە ساڵانی 1978 و 1998. كێشەی كورد یەكێكە لە تەگەرەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی توركیا لە چارەسەرنەكردن و لە ئەندامێتیی ئەو وڵاتە لە یەكێتیی ئەوروپا، چونكە ئەوان داوا دەكەن ڕێز لە مافەكانی مرۆڤ بگیرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین: توركیا لەم بیست ساڵەی ڕابردوودا هەندێ هەنگاوی سستی نا بە ئاراستەی مافەكانی مرۆڤ و مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كێشەیە، تەنانەت دەستووری ساڵی 1982 هەموار كرا، بەڵام هێشتا نەگەیشتووەتە قۆناغی چارەسەركردنی دیموكراسییانە و دادپەروەرانەی كێشەكە، هەرچەندە كرانەوەیەك و دیالۆگێك بۆ ئەم مەسەلەیە هاتە ئاراوە، بەڵام هەر وەك خۆی ماوەتەوە.

ئەگەر بێینە سەر ئێران، هەر لە دەستووری ساڵی 1906 ـەوە (مەشرووتییەت) كە لە ئێران دەرچوو، هیچ باسی مافی نەتەوەیی نەكردووە، هەرچەندە كورد سێیەمین نەتەوەیە لە ڕووی دانیشتووانەوە، بەڵام ئەم دەستوورە ددانی پێدا نەناوە و پەرلەمانی ئێرانیش ڕەگەزپەرستانە و سەربازییانە مامەڵەی لەگەڵ كێشەی كورد كرد، ئێرانیش بەشێك بوو لە هاوپەیمانییە هەرێمییەكان دژی كێشەی كورد، دوای بزووتنەوەی موسەدیق لە ساڵی 1952 جۆرە گۆڕانكارییەك پەیدا بوو، بەڵام هەر زوو لەبەین برا. ڕێكخراوی «ساواك» لە سەردەمی حەمە ڕەزا شای پەهلەوی ڕۆڵێكی بەرچاوی لە ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەی كورددا هەبوو، لە دوای كودەتای ئیسلامیی ساڵی 1979 و دەرچوونی دەستووری ساڵی 1979 پەیڕەو كرا و لە ساڵی 1989 ئاماژە بەوە دەكات كە لە 877 ماددە، ئاماژە بە مافی نەتەوەكان نەكراوە، ئەم دەستوورە مەزهەبییە، دوورە لە بنەما مۆدێرینەكانی سیاسی و، مافی ئەوەی داوە كە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئێرانی دابمەزرێت، كاری هەرە سەرەكیی ئەم ئەنجومەنە ڕووبەڕووبوونەوەی كێشە نەتەوەییەكانی ئێرانە، یەكێك لەوانە كێشەی كورد، جاروباریش پەنا بۆ دیالۆگ بردراوە، بەڵام سەرنەكەوتووە، ئەم دەستوور و سیستمە دوورە لە مافە نەتەوەییەكان.

ئەگەر بێینە سەر سووریا، ئەم وڵاتە لەسەر بنەمای دەوڵەتێكی ناسیۆنالیستیی عەرەبی دامەزراوە، هەر چەندە ڕێژەی كورد 8%ی دانیشتووانە، بەڵام خوێندنەوەی دەستوور و سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی ئەم دەوڵەتە ئاماژە بە ئەوە دەكات كە لە ساڵی 1962 سیاسەتێكی ڕەگەزپەرستانە دژ بە كێشەی كورد پەیڕەو دەكات، پرۆژەی پشتێنەی عەرەبی لە ناوچە كوردییەكان هاتە كایەوە، بارودۆخی نائاسایی و پێكهێنانی دادگا عورفییەكان ڕاگەیەندرا، تەنانەت بەم سیاسەتە ڕەگەزپەرستانەیە ددان بە مافە نەتەوەییەكانی كورددا نانێت، هەروەها ڕەگەزنامەی سووریش بە كورد نادرێت، یاسای سزادانی ساڵی 1949 هەیە لەسەر بنەمای تاوانەكانی دژ بە ئاسایشی ناوخۆ و دەرەوەی سووریا مامەڵە دەكات، هەر چەندە لە گۆڕانكارییەكانی دوای ساڵی 2010ی سووریا دوای شۆڕش، ئاسۆ بە ڕووی كەیسی كورددا كرایەوە، بەڵام لە ڕووی سیاسەتی ئەم دەوڵەتەوە هەر وەك خۆیەتی، بەڵام تەگەرەی ئەمە لە پارچەپارچەبوونی حزبە سیاسییەكانی كورددایە لەم وڵاتە، مەبەست لەوەدا ئەوەیە كە سووریاش وەك دەوڵەتانی دیكە لە گۆشەیەكی مەترسیدارەوە سەیری كێشەی كورد دەكات بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی.

بزاڤی ڕزگاریخوازیی ئەم دەوڵەتانە نەبوونی ستراتیژیەت و تێنەگەیشتنێكی تەواوە بۆ بابەتەكە، لێرەدا دەپرسین: پەنابردن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی چەكداری باشە، یان دیالۆگ و ئاشتی؟ ڕەنگە هەندێ جار ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی ئەم ئامانجە نەپێكێت، بەڵگەش بۆ ئەمە ململانێی نێوان توركیا و پەكەكەیە، لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان حزبە كوردستانییەكان لەگەڵ دەوڵەتی ئێران، كە پەنا بۆ دیالۆگ ببردرێت، ئەمەش دەوەستێتە سەر تێگەیشتنی هەردوولا بۆ مەسەلەكە، بە ڕای ئێمە ئەمە لە بەرژەوەندیی ئاسایشی نەتەوەییدایە كە بە گفتوگۆ چارەسەری كێشەی كورد بكرێت لەم ناوچانە.

ئەگەر بە كورتی باسی كێشەی كورد بكەین لە كوردستانی عێراق، لەسەر ئەو بنەمایە بۆی دەچین كە دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921 دامەزرا و لە ساڵی 1925 دەستووری عێراق دەرچوو، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی بە مافی نەتەوەیی نەكرد، دەستووری 1958 باسی لەوە كرد كە شەراكەتی كورد و عەرەب هەیە، بەڵام پاشگەز بوونەوە، تا شۆڕشی ئەیلوول بەرپا بوو، پێش ئەویش لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا، شۆڕشەكانی شێخی نەمر و بارزان، تەنانەت پەنابردن بۆ خەباتی سیاسی و مەدەنی، هەموو بەڵگەی ئەوەن كە كێشەی كورد لە عێراق بەرە و چارەسەر نەچووە، لە كاتی شۆڕشی ئەیلوولیش تێگەیشتنێكی وا نەبوو بۆ دداننان بە مافی كورد، تەنانەت لە ڕێككەوتننامەی ئاداری 1970دا جۆرە دداننانێك بە مافەكانی نەتەوەیی كورد هاتە كایەوە، بەڵام ئەویش دوای چوار ساڵ پاشگەزبوونەوەی لێ كەوتەوە، تا ڕاپەڕینی ساڵی 1991 كە هەرێمی كوردستان بەرەو قەوارەیەكی دیفاكتۆ چوو و پاڵپشتیی نێودەوڵەتیی مرۆیی هەبوو، دوای ساڵی 2003 بوو بە هەرێمێكی دەستووریی فیدڕاڵی، ئێستاش لە باشووری كوردستان پێویست بە پێداچوونەوە دەكات بۆ ئەوەی بە چ ڕێگایەك چارەسەر بكرێت، ئاشتییانە، بەپێی دەستوور، یان لێكگەیشتن؟ تا ئێستا دەستووری ساڵی 2005 دەبێ حەكەم بێت لە نێوان كێشەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ، لە دەرئەنجام خوێندنەوەی كێشەی كورد لە پارچەكانی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات كە ئەم دەوڵەتانە كێشەی كورد بە مەترسی بۆ سەر سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دادەنێن، بۆیە لە ڕووی سەربازی و یاسای ناهەموار ڕووبەڕووی دەبنەوە، تەنانەت دداننەنان بە مافە نەتەوەییە ڕەواكانیان، بزاڤی ڕزگاریخوازیی كوردیش چ بە خەباتی چەكداری، یان بە خەباتی سیاسیی مەدەنی بەرگری دەكات، ئێستاش كێشەی كورد لە ئاستێكدایە كە جیهان تێی دەگات، بە تایبەتی سیستمی تازەی نێودەوڵەتی و پرەنسیپە تازەكان، من لەو بڕوایەدام كە كێشەی كورد لە چەند ساڵی دادێ گۆڕانكاریی بەسەردا دێت لەم ناوچانە، تەنانەت بە پارچەپارچەبوونی ئەم دەوڵەتانەش بێت، بۆیە وا چاكترە چارەسەر بكرێت، ئەگەرنا ڕەوشەكە دەتەقێتەوە و قەوارەگەلی تازە دروست دەبن.