دەستنیشانكردنی هەڕەشە و مەترسییەكان بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی یەكێكە لە بابەتە هەرە گرنگ و ستراتیژییەكان، كە پێویستە لە سەرەتای داڕشتنی سیاسەت كاری لەسەر بكرێت، وەك ستراتیژیەتێك بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، دەبێ لە سەرەتاوە لە بۆچوون بۆ چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی ئەم مەسەلەیە بخوێندرێتەوە. بۆچوونی میلیتاری هەیە، كە تەنیا بە هێزی سەربازی و هەواڵگری و میلیتاری دەتوانێت ڕووبەڕووی مەترسی و هەڕەشەكان ببێتەوە، بۆچوونی گەشەپێدانیش هەیە كە تازەیە بە گەشەپێدانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی تا ڕاددەیەك ڕووبەڕووی ئەو مەترسی و هەڕەشانە دەبێتەوە، بۆچوونی هاوچەرخیش هەیە كە بەپێی خشتەیەكی زەمەنی كە ئابووری بێت، دوای ماوەیەك سیاسی بێت و دوای ئەو كۆمەڵایەتی و دواتریش هەرێمی و نێودەوڵەتی بێت.

 چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی گەڕانە بە دوای دابینكردنی قەوارەیەكی ستراتیژی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە زیندووەكان، واتا لە مەترسی و هەڕەشەكان دەبێ بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان دەستنیشان بكرێن، چونكە بەشێكن لە ئاسایشی نەتەوەیی، هەروەها مەسەلەی ئامانجە نەتەوەییەكان، كە زۆر گەورەن لە ئامانجەكانی هەر كیانێك، لەسەر ئاستی كاركردن بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسی و هەڕەشانە، بە ئاستی ناوخۆ دەبێت، واتا بە ئاستی سیاسی و میلیتاری و كۆمەڵایەتی و ئاستی دەرەوەش دەبێت، هەروەها لایەنە هەرێمییەكان، واتا سیستەمی ئەمنیی هەرێمی، لایەنە دەرەكییەكان واتا سیستەمە نێودەوڵەتییەكان.

پاش ئەم دەروازەیە دەتوانین بەم شێوەیە بۆ بابەتەكە بچین، هەڕەشە و مەترسییەكان بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییمان چین؟ ئێمە ئەزموونی سی ساڵمان لە هەرێمی كوردستان هەیە، واتا سێ دەیە لە سەدەیەك، پتر لە چارەگە سەدەیەك، بنیاتنانی سیاسی و دەستووری و یاسایی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەبووە، ئەم بنیاتنانە بێ هەڕەشەو مەترسی نەبووەو ناشبێت، دیارترین هەڕەشەكانیش خۆی لە هەڕەشەی سیاسی دەبینێتەوە كە گرنگترینیان ناسەقامگیریی سیاسییە. پرسیار ئەوەیە ئایا هەرێمی كوردستان سەقامگیریی سیاسیی هەیە، یان نا؟ دەتوانم بڵێم هەیەتی، بەپێی پرەنسیپەكانی مەشرووعییەتی یاسایی، بەڵگەش بۆ ئەمە دەستاودەستكردنی دەسەڵات و نزیكەی نۆ كابینەی حكومەتە، هەروەها پێنج خولی پەرلەمان بە هەڵبژاردن، واتا پەنابردن بۆ گۆڕینی ئاشتییانەی دەسەڵات. زۆر جار بۆچوونی جیاوازی لایەنە سیاسییەكان هەبووە لەسەر هەندێ مەسەلەی سیاسی كە بە دیپلۆماسی و سازانی سیاسی چارەسەر كراون.

 لە مەترسییەكانی دیكەی سەر ئاسایشی نەتەوەییمان مەسەلەی قەیرانەكانە، بە پلەی سەرەكی قەیرانی ئابووری كە لە ماوەی ڕابردوودا تووشی ئەم هەرێمە بوو، بەڵام هەرێمی كوردستان بە ئەنجامدانی دیپلۆماسییەتی وزە وای كرد، جۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەك هەبێت لەم مەسەلەیە، لە هەمان كاتدا دەبێ لە ژێر فۆكسدا بێت، ماوە ماوە بەرزی و نزمیی نرخی نەوت، پەیوەندی لەگەڵ حكومەتی بەغدا، كێشەكان لە بواری نەوت و گاز وا دەكەن كە دەبێت ئەم قەیرانە هەبێت، ئەمەش دەبێت بە دیالۆگ چارەسەر بكرێت.

مەترسییەكەی دیكەی سەر ئاسایشی نەتەوەیی، «تیرۆر»ـە. ئەزموونێكی باشمان هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر تا ڕاددەیەكیش سەركەوتووین، لەم ماوەیەی ڕابردوودا هێزی پێشمەرگە و ڕۆڵی سەرۆك بارزانی ڕوون و بەرچاو بووە، لەگەڵ هاوكاریی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی.

بێگومان لە ماوەی سی ساڵەی ڕابردوودا هەرێمی كوردستان دەستی بە بنیاتنانەوەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كرد، ئەم بنیاتنانەوەیەش تووشی مەترسی و هەڕەشە بوو، هەندێكیان نێوخۆیی و هەندێكی دیكە هەرێمی و دەرەوە بوون، بەڵام تا ڕاددەیەك ئەم مەسەلەیە ئێستا لە ژێر دیراسەتدایە و بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی وەبەرهێنان وای كرد كە هەرێم بەرەو ئاستێكی دیكە بڕوات لە بواری وەبەرهێناندا، لە مەترسییە ئابووریەكانی دیكە، كێشە ئابوورییەكان كە لە كوردستاندا هەن، مەسەلەی بودجە و مووچە و سیاسەتی پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتوگوزار و بەرزی و نزمیی نرخ لە بازاڕەكاندا، مەسەلەیەكی دیكە كە پێی دەگوترێت «گەندەڵی»، بە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی چاكسازی هەنگاو بە هەنگاو لەسەر بنەمای شێوازی چاكبوونەوەی فارگۆنەكانی شەمەندەفەڕ، تا ڕاددەیەك هەنگاوی باشی ناوە، كە چاكسازی بوو لە مەسەلەی مووچە، داهات و خەرجییەكان، گرنگترینیان چاكسازی بوو لە داهاتی نێوخۆیی و بواری نەوت و گاز.

 پرسیار لەوەدایە لە ڕووبەڕووبوونەوە و مەترسییە ئابوورییەكان گەشەپێدان چۆن دەبێت؟ گەشەپێدان وەرچەرخانە لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دیكە، گەشەپێدانیش تەنیا لایەنی ئابووری ناگرێتەوە، لایەنی سیاسی و كۆمەڵایەتیش دەگرێتەوە، واتا پێكەوە گرێدراون، ئاسەواری ئەمەش لە بژێوی و داهاتی هاووڵاتی و نەتەوەیی هەرێم بەدەر دەكەوێت، ئایا قەرزاریی دەرەكی و قەرزاریی هەرێم بۆ دەرەوە ئەمەش گرفتە؟ نەك لە هەرێم، بەڵكو لە زۆر وڵاتی دیكەی وەك لە وڵاتانی جیهانی سێیەم و ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریكای لاتین ئەم قەرزانە هەیە، گەڕاندنەوەی ئەم قەرزانەش خشتە بە خشتە دەبێت، تاكو كاریگەریی نەكاتە سەر ئابووری و ئاسایشی نەتەوەیی.

 هەڕەشە و مەترسییەكانی دیكە گیروگرفتە كۆمەڵایەتییەكانە كە پەیوەستە بە كۆچكردن، بێكاری و هەژاری، تا ڕاددەیەك كۆچكردن لە هەرێمی كوردستان سنووردارە، بەڵام دەبێت بە دامەزراوەیی بكرێت و دیراساتی بۆ بكرێت، مەسەلەی بێكاری، دەپرسین ئایا دامەزراندن تەنیا بەرپرسیارێتیی حكومەتە، یان هی دامەزراوەكانی دیكەی كۆمەڵایەتی و ئابوورییشە؟ لەسەر ئەم بنەمایە دەبێت دامەزراوەكانی دیكە پاڵپشتیی حكومەت بكەن و بۆ چارەسەركردنی كێشەی بێكاری بە دوای دابینكردنی سیستەمێكی كۆمەڵایەتیدا بگەڕێن، هەژارییش هەیە، بەڵام بەم شێوەیە مەترسیدارە نییە، هەرێمی كوردستان لە ژێر هێڵی هەژاریدا نییە، داهاتی تاكە كەس بە بەراورد بە شوێنەكانی دیكە باشترە، جاربەجار باس لە ماددە هۆشبەرەكان دەكرێت، تا ئێستا هەرێمی كوردستان وەك ڕێڕەوێك حیساب دەكرێت بۆ ئەم ماددەیانە، كە لە ئێران و ئەفغانستان بۆ كوردستان و لێرەوەش بۆ توركیا و ئەوروپا، ئەمەش بەرپرسیارێتیی گەورە دەخاتە سەر شانی دەزگا ئەمنییەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، نابێت ئەمە ببێتە دیاردە و هاووڵاتی ببێتە قوربانیی ئەم دیاردەیە.

ئەگەر باسی مەترسییەكانی دەرەوە بكەین بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییمان، مەترسیی هەرێمی بە پلەی یەكەم دێت، وەك توركیا و ئێران و سووریا و تەنانەت عێراقیش، دەبێ ئەم مەسەلەیە بە جوانی دیراسەت بكرێت، چونكە هەڕەشەكانی هەرێمی، سیاسی و میلیتاری و كۆمەڵایەتی و ئابوورین، هەرێمی كوردستانیش بە سیاسەتێكی دۆستانە و ئابووریی هەمەچەشن لەگەڵ ئەم قەوارانە توانیویەتی تا ڕاددەیەك كاریگەریی لەسەر سیستەمی ئەمنیی هەرێمی هەبێت، بە دڵنیاییەوە هاتنەكایەوەی هەرێمی كوردستان لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی وای كرد، هاوكێشەكانی وڵاتە هەرێمییەكان بۆ هەرێمی كوردستان بگۆڕدرێت، مەترسیی نێودەوڵەتیش پەیوەستە بە سیستەمی تازەی نێودەوڵەتییەوە، چونكە ئێمە لە وڵاتێك دەژین فرەجەمسەری و بێ سەروبەرییە، هیچ جەمسەرێك ددان بەوی دیكەدا نانێت، ئەمریكا و ڕووسیا و چین و یەكێتیی ئەوروپا هەر یەكەیان جەمسەرێكن، ئێستا قەوارەی دیكە پەیدا بوون، بە تایبەتی لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازیدا ئەم كێشانە دەردەكەوێت، ئێمەش بەشێكین لەم جیهانە و دەبێ خۆمان و دەوروبەرمان بخوێنینەوە، چونكە ئەم هەڕەشە نێودەوڵەتییانە بۆ ئێمە جددین.

میكانیزمەكانی ئاسایشی نەتەوەییمان چی دەبن؟ سەرەتا بە هاوپەیمانیی سەربازی و ئەمنی و هەواڵگری و هاوكاری دەبێت، كە سەركەوتنی بە دەست هێنا لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر لە هەرێمی كوردستان، پێشمەرگەش بە ڕۆڵ و ڕێنمایی سەرۆك بارزانی قارەمانێتیی نواند، میكانیزمی سیاسی و یاسایی و ئابوورییش لەم مەسەلەیە هەیە، بە زیاتر خوێندنەوەی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و سەروەریی یاسا و چوون بەرەو حوكمڕانیی ڕەشید، واتا شەفافییەت و لێپرسینەوە و دادپەروەری و بەردەوامی لەسەر سیاسەتی چاكسازی و جەختكردن لەسەر ڕۆڵی یاسا لەم بوارەدا.

میكانیزمەكانی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنیش هەن، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەرپرسیارێتیی گرنگیان لەسەرە لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییمان، لەگەڵ سۆشیال میدیا و ڕاگەیاندن كە دەبێ ڕۆڵی زیاتر ببینن، هەروەها خوێندنەوەی ڕۆڵی ئافرەت و لاوان هەر یەكەیان ژمارەیەكن لە ئاسایشی نەتەوەییدا، واتا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە هەڕەشەو مەترسییەكان بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییمان هەن، كە پلە بە پلە كاریگەرییان هەیە، بۆیە دەبێ بە وردی دیراسەی ئەو مەترسییانە بكەین، بە دوو میكانیزمی دیكەی گرنگ: بە بوونی ئەنجومەنێكی ئاسایشی نەتەوەیی لە هەرێمی كوردستان، لەگەڵ بوونی ئەكادیمیای ئەمنی و بەرگری لە هەرێمی كوردستان، هەروەها پەیمانگەیەكی دیپلۆماسی زۆر پێویست و گرنگە، چونكە ئەمانە بایەخ دەدەن بە سێ بنەما سەرەكییەكەی ئاسایشی نەتەوەیی (هێز، بەرگری، دیپلۆماسییەت)، هەروەها دەبێ زانكۆكان و سەنتەرەكانی توێژینەوە زیاتر بایەخ بەم مەسەلەیە بدەن، دەبێ بە وردی و ئەكادیمییانە خوێندنەوەی بۆ بكەن، من جەخت دەكەمەوە سەر توێژینەوەی ئەكادیمی، چونكە ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە كۆمەڵێك زانست وەك سایكۆلۆجی، ئامار، سیستەمی سیاسی، زانستە سیاسییەكان، یاساكان، هەروەها یاساكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و وزە و ئابووری و گەشتیاری دەگرێتەوە.  

هەڕەشە و مەترسییەكانی ئێستای سەر هەرێمی كوردستان كە خۆیان لە هەڕەشەكانی نێو عێراق و ئێران دەبیننەوە بۆ سەر ئاسایش نەتەوەییمان، بە پلەی سەرەكی چۆنێتیی حوكمڕانی لە بەغدا و ئەو دەستەبژێرە سیاسییەی هاتووەتە كایەوە، گۆڕانكارییەكانی 2003 لە ئاستێكی وادا نییە كە تێگەیشتن و پێگەیشتنێكی هەبێت بۆ واقیعی هەرێمی كوردستان، تەنانەت قبووڵی ئەوەش ناكات كە هەرێم لەو ئاستەدا بێت، ئەمە خۆی لە زۆر كێشەی سیاسی و دەستووری و ئابووریشدا دەبینێتەوە، لە مەسەلەكانی پەیوەست بە بودجە و مووچە و پێشمەرگە و ماددەی (140)، زۆر لە مەسەلە گرنگەكانی دیكە، كە ئێمە وای دەبینین شەریك بین لە حوكمڕانیی عێراق، نەك موشاریك بین، هەروەها دیاردەی چەقبەستوویی سیاسیی عێراق، من وای بۆ دەچم كە ئەو دۆخە سیاسییەی ئێستای عێراق بۆگەنی سیاسییە، نەك چەقبەستوویی سیاسی و كەڵەكەبووی زۆر مەسەلەی ساڵانی ڕابردووە، بۆیە گەڕان بە دوای ئەزموونێكی بەدیل لەم مەسەلەیەدا زۆر گرنگە و دەبێت نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لایەنە سیاسییەكانی نیشتمانی ڕۆڵ ببینن بە پێداچوونەوە بە هاوپەیمانێتییەكانی نێوخۆی عێراق.

هەرێمی كوردستان تووشی هەڕەشە و مەترسیی دیكە بووە لە ڕوانگەی ئەوەی بووتە ئامانجی هێزە تایفەگەرییەكان و میلیشیاكانی سەر بە دەوروبەر، بە تایبەتیش هەولێر كراوەتە ئامانج، كە پایتەختی هەرێمی كوردستانە و دامەزراوەكانی حكوومی و پەرلەمان و سەرۆكایەتیی هەرێمی لێیە، هەروەها كونسوڵخانەكانی تێدایە و گەشەسەندنێكی ئابووری بە خۆیەوە دەبینێت، ئەم لایەنانە بە شێوازی جیاجیا پەلاماری ئەم شارە دەدەن، ئەمەش پێشێلكاریی پرەنسیپی دۆستانە و نێودەوڵەتییە، حكومەتی عێراقیش لە ئاست ئەمەدا تا ڕاددەیەك بێدەنگە، چونكە دیارە پێكهاتەی حكومەتی عێراق چۆنە و چۆن كراوە و چۆن بەڕێوە دەچێت، مەسەلەیەكی دیكەی گرنگ ئەوەیە هەرێمی كوردستان پێگەی جیۆئابووری و جیۆسیاسی و جیۆستراتیژی هەیە لە ناوچەكە و لە جیهان، بەڵگەش بۆ ئەمە دیدارەكانی بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لە میوشن و داڤۆس و دوبەی و زۆر دیداری دیكە، بۆیە هەولێر كراوەتە ئامانج، چونكە ئەم شارە كاریگەری هەیە لە زۆر هاوكێشەی ناوچەكە، هەولێر فاكتەرێكی گرنگە بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سیستەمێكی ئەمنیی هەرێمی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئەمەش بەشێكە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەم بەشەش گیروگرفتی زۆرە، فاكتەری سەقامگیرییش هەرێمی كوردستانە، بۆیە هەوڵ دەدەن ئەم سەقامگیرییە تێك بدەن، ئامانجیان پەلاماری میلیتارییە بۆ سەر هەولێر، جگە لە پەلاماری سیاسی و جەنگی سایكۆلۆجی، ئەوەی پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسییانە لەم قۆناغەدا زیاتر ئەنجامدانی توێژینەوەیە بۆ ئەوەی كاریگەریی گرنگی لەسەر مەسەلەكان هەبێت، بۆ ئەوەی ئێمە لە ئاستی توێژینەوە و دیراساتی ئەكادیمی، بە تایبەتی بۆ لێكۆڵینەوەی ئایندە ئەم مەسەلەیە بە جددی وەربگرین.

من ڕۆڵی دەزگاكانی ئاسایش بەرز دەنرخێنم، ئەنجومەنی ئاسایش، دژە تیرۆر، لە ڕووبەڕووبوونەوەی جددیدان لە دژی تیرۆریستان و هاووڵاتیانیش تا ڕاددەیەكی زۆر هاوكارن، ئەوەی لە كۆتاییدا ئاماژەی پێ دەكەم، ڕۆڵی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە لە مەسەلەی هەڵبژاردنی داهاتوو لە هەرێمی كوردستاندا، هەروەها لێك نزیككردنەوەی لایەنە سیاسییەكان و سەرپەرشتیی كۆبوونەكان، چونكە ئەم كۆبوونەوە و لێك نزیكبوونەوانە فاكتەری سەرەكی دەبن بۆ سەقامگیری لە هەرێمی كوردستان لە ئێستا و داهاتوودا، بۆیە دەبێ ئەمە بە وردی دیراسەت بكرێت، بە پاڵپشتیی بۆچوونی ئەكادیمی و سۆشیال میدیا و دەزگاكانی ڕاگەیاندن.