بابەتی جەنگ دیاردەیەكی فراوان و كۆنە و هەر لەگەڵ پەیدابوونی مرۆڤ هاتووەتە ئاراوە، لە جیهاندا جەنگێكی زۆر ڕوویان داوە، لەوانە شێوازی جەنگی سەربازی، بە تایبەتی دوای پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا، لەگەڵ ئەمەشدا جۆرەكانی چەك پەیدا بوو، كە لە سەرەتادا چەكی بەردین بوو، دواتر بوو بە چەكی مەعدەنی، ئینجا چەكی بارووت بەكارهێنرا، دوای ئەوە چەكی دیكە داهێنرا، لەوانە چەكی بایۆلۆجی و كیمیاوی و ئەتۆمی و.. تاد.

ئەگەر سەیر بكەین دەبینین كە جەنگ لەم سەردەمەدا تەنیا ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی نییە، بەڵكو جەنگی دیكەش بەدی دەكرێت، جگە لەمەش جەنگی ئایدیۆلۆجیاش هەبوو كە سیستەمە فیكری و سیاسییەكان جیاواز بوون لەگەڵ یەكدی، بۆ نموونە هەردوو بلۆكی سۆسیالیست و سەرمایەداری، كە پتر لە (75) ساڵ ململانێیان لەگەڵ یەكدی هەبوو، بە ئایدیۆلۆجیای ماركسیزم- لینینیزم بەرانبەر بە سەرمایەداریی لیبڕاڵیزم، دوای ئەو جەنگێكی دیكە هاتە ئاراوە ئەویش جەنگی تیرۆر و دژە تیرۆر، تیرۆر وەك دیاردەیەك لە سەرەتای حەفتاكانەوە لە جیهان بەدی دەكرا، بەڵام پێش ئەویش باكگراوندی خۆی هەبوو، بەڵام ئەو تیرۆرەی پێش حەفتاكان بۆچوونی جیاجیای دەربارە هەبوو، بە تایبەتیش هەندێك لە تیرۆریستان ئەم جەنگەیان بە تیرۆر دانەدەنا، بە تایبەتی خەباتی ڕزگاریخوازیی گەلان و پەنابردنیان بۆ ڕفاندنی فڕۆكە و بە بارمتەگرتن و ئەم شێوازانە، بۆ نموونە فەلەستینییەكان و هەندێ لە دەوڵەتانی ئەمریكاو ئەفریقیا.

هەر چۆن بێت شەپۆلەكانی تیرۆر شەپۆلی گرووپە چەپڕەوەكان بوو، دوای ئەو شەپۆلی نەتەوەیی و ئیتنی و ئایینی و مەزهەبی بوو، بۆ نموونە لە سەرەتای نەوەتەكان جەنگ دژی قاعیدە و تاڵیبان دواتر دژی داعشیش هاتە كایەوە، بەڵام ئەم گرووپانە لە یەكدی جیاواز بوون و تەنانەت شێوازەكانیان جیاواز بوو، بۆ نموونە و بەڵگە داعش توانی خاكیش داگیربكات و ڕووبەڕووبوونەوەش بكات و دەرفەتی ئیداری و بازرگانیشی هەبوو، بۆیە عێراق و سووریا لە ناوەندی دەیەی ڕابردوو بوونە قوربانیی ئەم مەسەلەیە، دواتر هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی ڕووبەڕووی ئەم جەنگە بووەوە، هەروەها جەنگی دیكەش هەیە، كە پێی دەڵێن جەنگی ئەلیكترۆنی كە بە پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا ئەم جەنگە ئەنجام دەدرێت، ئەمڕۆ جیهان شەپۆلی سێیەم و چوارەمی ئەو پێشكەوتنە تەكنەلۆجیایە ڕادەگەیەنێت، بۆیە پێشكەوتنی داهێنانی ئامێر بۆ مەبەستی سیخوڕی و هەواڵگری بەكار دەهێندرێت، شێوازێكی دیكە ئەویش جەنگی ئابوورییە كە زۆر كاریگەرە، بۆ نموونە دانانی سزا ئابوورییەكانی سەر عێراق كە زۆر كاریگەر بوو لە سەرەتای نەوەتەكان دوای ئەوەی پەلاماری كوێتی دا، هەروەها سزادانی ئابووریی سەر ئێرانیش نموونەیەكی دیكەی ئەم جەنگەیە.

جەنگی دیكەش هەیە، ئەویش جەنگی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیا كە زۆر كاریگەرە و مەترسیی گەورەی هەیە بۆسەر پێكهاتەی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەكان. هاوكات جەنگی ئەتۆمی كە لە هیرۆشیما و ناكازاكی لەلایەن ئەمریكاوە لە كۆتاییەكانی جەنگی دووەمی جیهان بەكارهێنرا، هەروەها جەنگی چەكی كیمیاوی و بایۆلۆجی كە نموونەی زەق و دیارن، ئەمەش لە كاتی جەنگی عێراق و ئێران دژی كورد كە لە هەڵەبجە و شێخ وەسانان و بالیسان و بادینان و زۆر شوێنی دیكە بەكارهێنرا، ئێستاش شێوازی دیكەی جەنگ هاتووەتە ئاراوە، ئەویش مەسەلەی ئاوە كە لە داهاتوودا جەنگی ئاو بێت، بەپێی ڕاپۆرتەكانی (سی ئای ئەی) زیاتر لە (10) دەوڵەت پاڵێوراون كە جەنگی جیهان دەست پێ بكات لە ئەفریقیا و ئەمریكای لاتینی تەنانەت لە ئاسیاش، مەسەلەی ئاو گرنگە بە ئەكسیری ژیان دادەنرێت، كە پەیوەستە بە ژیانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیی دەوڵەتان، كاتی خۆی كە نەخۆشیی كۆرۆناش پەیدا بوو، ئەمەش بە جەنگی بایۆلۆجی هەژمار دەكرێت، پەنجەی تۆمەت بۆ چین و ئەمریكا درێژ دەكرا، واتا جەنگێك بووە لە نێوان ئەو دوو وڵاتە و تەنانەت ڕووسیاش تێوەگلابوو، كە جیهان ماوەی سێ ساڵان بەم دەردە ناڵاندی و كاریگەرییەكانیش دیار بوون، ئێستا باس لە جەنگێكی دیكە دەكرێت كە بە جەنگی (كەش و هەوا) ناو دەبرێت، واتا بە تۆزوخۆڵكردن و بە بیابانكردن و گۆڕینی كەش و هەوا، كە زۆر لە دەوڵەتان دەبنە قوربانیی ئەم جەنگە.

پرسیار لەمەدایە كە ئایا سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتان لە ڕووی ئاسایشی نیشتمانی و هەرێمی نێودەوڵەتی چ ڕۆڵێك دەبینن لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم جەنگانە؟ سەرەتا ئەگەر باسی ئاستی نیشتمانی بكەین، ئاماژە بە پێكهێنانی تیم، یان گرووپ دەكرێت لە پسپۆڕان كە پلانی كورتخایەن، یان ناوەندخایەن و درێژخایەنیان هەبێت، چونكە جەنگ مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی، كە لەوانەیە لە كات و شوێنێكی گونجاو بێت، بەڵام ئەنجام و ئیدامەدان بە جەنگ ئاسەواری بەدیار دەكەوێت، بۆ نموونە: جەنگی عێراق- ئێران سەرەتا بە پەلە بڕیار درا كە دواتر هەشت ساڵی خایاند، هەروەها جەنگەكانی ناوچەی بەلكان و ئەو جەنگانەی ڕووسیا تێوەیان گلاوە، وەك ڕووسیا و ئەفغانستان، ڕووسیا و سووریا، ئەو جەنگانەی كە ئێران تێوەیان گلاوە لە یەمەن و سووریا و عێراق، ئەمانە درێژخایەنن و كاتیان پێویستە، دەبێ سیاسەتێكی ئاسایشی نەتەوەیی ڕوون و ئاشكرا هەبێت لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی جەنگ بە هەموو شێوازەكانیەوە، هەروەها هەندێ مەسەلە هەن پێویستیان بە توانا و ئیمكانیات هەیە، بۆ نموونە لە مەسەلەكانی كەش و هەوا و ئاو و بایۆلۆجی.

ئەگەر باسی ئاستی هەرێمی بكەین، مەبەستمان ئەو دەوڵەتانەی كە لە سیستەمێكی هەرێمیدان، بۆ نموونە: ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداوی عەرەبی، كۆمكاری دەوڵەتانی عەرەبی، یەكێتیی ئەفریقیا، یەكێتیی ئەوروپا، ئەمانە لە ئاستێك كاردەكەن، هەندێك لەو دەوڵەتانە دەتوانن ڕووبەڕوو ببنەوە، هەندێكی دیكە توانایان نییە، بۆیە پێویستی بە سیاسەتێكی ئاسایشی هەرێمی هەیە. لەسەر ئاستی جیهان بەرپرسیارێتییەكە دەكەوێتە سەر شانی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئاژانسە پسپۆڕەكان و ئەو ڕێكخراوە حكوومییانەی كە سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانن، لە ڕاستیدا ڕۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان بەرچاوە لەم بوارەدا، بەڵام ئێستا پێویستی بە پێداچوونەوە و كاراكردنەوە هەیە، چونكە لە زۆر لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئەشكالییەتی ڤیتۆدان و ئەم مەسەلانە هەن، هەر چۆن بێت نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەر جۆرە جەنگێك هەڵوێستی جیایە، ئەگەر جەنگەكە سەربازی، یان ئەتۆمی، یان بایۆلۆجی، یان كەش و هەوا بوو، جارێ ئەمە بۆ ڕێكخراوە تایبەتمەندەكان بەجێ دەهێڵێت، وەك ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی و ڕێكخراوەكانی پەیوەست بە ئاو و كەش و هەوا، جگە لەمەش ڕێكخراوی ناحكوومیش هەن، ئەمانەش بەرپرسن لەم بوارەدا و دەبێ ڕۆڵی گرنگ ببینن لە مەسەلەی وشكەساڵی و گۆڕینی كەش و هەوا و چەكی ئەتۆمی و بایۆلۆجی و كیمیاوی. واتا لە ئاستی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی، ناتوانیت تەنیا لە ئاستی ناوخۆ خۆت ئامادە بكەیت، چونكە ئەم جەنگانە گشت ئەو قەوارانە تووشی قەیران دەكەن، قەیرانەكانیش پێویستیان بە هاوكارییەكی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە، واتا ئاسایشی نەتەوەیی لە ڕووبەڕووبوونەوەی جەنگەكان خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە هەماهەنگی ئەمنی هەبێت، وەك چۆن لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی كرا لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، دژی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش، لە ڕووی بەرەنگاربوونەوەی سەربازی و ئابووری كە جەنگێك بوو زۆری خایاند.

ئێمە لە هەرێمی كوردستان دەبێ وریا بین و تیمێكی تایبەتمان هەبێت، بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەكان، چ قەیرانی تەندروستی، یان سیاسی، یان كۆمەڵایەتی و دارایی بن، دەبێ تیمەكەی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی وەزارەتێكی فریاگوزار بێت كە تایبەت بێت بەم لایەنە. جارێ قوربانییەكانی جەنگ كە خۆیان لە پەنابەری و لەناو دەوڵەتدا دانیشتووان ئاڵوگۆڕیان پێ دەكرێت، ئەمەش پێویستی بە ئیدارەیەك هەیە، نموونەی زەقی هەرێمی كوردستان جەنگی داعشە، هەروەها جەنگی كیمیاوی كە دژ بە گەلی كورد بەكارهێنرا، جەنگی ئابووری كە ئێستا عێراق دژی هەرێمی كوردستان بەكاری دەهێنێت، كە سیاسەتێكی ناڕەوایە و پێشێلكاریی تەواوی دەستووری ساڵی 2005ی عێراقە.