كاتێك باس لە هەڵبژاردن و دیموكراسی دەكەین، دەبێ ئاماژە بەوە بكەین كە پەیوەندیی نێوان ئەم دوو چەمكە دیالیكتییە، واتا هیچ كامێكیان بە بێ ئەوی دیكە نابێت، هەڵبژاردن بە میكانیزمێكی گرنگ و تەنانەت سەرەكی بۆ دیموكراسی هەژمار دەكرێت، یەكێكە لە پێوەرە گرنكەكانی قەوارەی بارۆمەتری دیموكراسی لە جیهاندا، كێشەی هەڵبژاردن و دیموكراسی پەیوەندیی بە ئاسایشی نەتەوەییەوە هەیە، ئێمە لە قەوارەیەكی ناوخۆ دواتر دەرەكییەوە بۆی دەچین، قەوارەی ناوخۆیی واتای بەشداری سیاسی دەدات لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی، واتا هەڵبژاردنی نوێنەران و بوونی ململانێیەكی سیاسی لە پەرلەمانگەلی هەمەجۆر، ئەمەش وادەكات كە ژیانی سیاسی هەمەچەشن بێت، هەروەها گۆڕانكاری تێدا بێت بەرەو ئاستی دوورمەودا بچن، پەنابردن بۆ هەڵبژاردن ژینگەیەكی دیموكراسی دێنێتە ئاراوە و وا دەكات هاووڵاتی هەست بە نامۆیی نەكات و تەنانەت ڕەوتە سیاسییەكانیش دێنە كایەوە.

لە ڕووی دەرەكییەوە، لە ئاسایشی نەتەوەییدا، دەرەوە ئەم كیانە دەخوێنێتەوە كە ئەم جۆرە هەڵبژاردنانەی تێدایە كە بە شێواوی دەستنیشانكراو لە میانی یاساكانی هەڵبژاردن و لە ئەنجامەكان چاودێریی نێودەوڵەتی هەیە، بۆ هەر هەڵبژاردنێكی ناوخۆ كە دەكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە دەوڵەتەكان و ڕێكخراوە غەیرە حكوومی و حكوومییەكانەوە چاودێریی مەسەلەكە دەكەن، لەسەر بنەمای ئەو پێوەرانەی كە بۆ هەڵبژاردنێكی پاك و دوور لە دەستتێوەردان و ساختەكاری و لە تۆمارەكانی دەنگدەران دانراون. ڕایەك هەیە دەڵێت: گرنگ ئەوەیە لە هەڵبژاردندا ئەوەی دەنگ دەژمێرێت نەك ئەوەی دەنگ ڕادەگەیەنێت، واتا ئەوەی دەنگ دەژمێرێت دەبێ پاك بێت و هەست بە بەرپرسیارێتی بكات، لە جیهانی ئەمڕۆدا دەنگ ژماردن بە شێوازی پێشكەوتووی تەكنەلۆژی هاتووەتە كایەوە، بۆیە ئەگەر جاران ماوەیەكی زۆری دەویست بۆ ئەوەی ئەنجامەكان ڕابگەیەندرێن، ئێستا لە ماوەیەكی زۆر كورتدا بەپێی یاساكان ڕادەگەیەندرێن، دواجار دادگای تایبەت پەسندیان دەكات.

لە هەرێمی كوردستان بە تایبەتی و لە عێراق بە گشتی، ئێمە پێش عێراق ئەزموومان هەیە واتا پێش عێراقی نوێ، چونكە ئێمە لە ساڵی 1991 لە شەرعییەتی شۆڕشگێڕییەوە چووین بۆ ئەم دامەزراوانە، لەسەر داواكەی سەرۆك بارزانی لە كۆبوونەوە جەماوەرییەكەی كۆیە لە 1991 كە داوای كرد هەڵبژاردن بكەین و دامەزراوەكانی پەرلەمان و حكومەت و ئەوانی دیكە بنیات بنێین، ئەوە بوو یەكەم هەڵبژاردن كرا كە زۆر گرنگ بوو، لەسەر ئەم بنەمایە دامەزراوەكان هاتنە كایەوە، ئەنجامەكان جۆرە تەوافوقێكی بە ڕێژەی پەنجا بە پەنجایان لەسەر كرا، ئەوە بوو خولی یەكەمی پەرلەمان دەستی پێ كرد و، سەرۆكایەتیی پەرلەمان بە بەرپرسیارێتییەوە كارەكانی خۆی ئەنجام دا، ئەم خولەش بە هۆی ڕووداوە ناوخۆییەكان درێژەی كێشا، دواتر خولەكانی دیكە دەستیان پێ كرد، ئەم خولانەش تابلۆی سیاسیی بەشداری لە هەڵبژاردنەكان، یان ئەنجامەكانیان دیاری كرد، جیاوازیی بیروڕا و گفتوگۆی توند و چڕ لە ناو پەرلەمان كرا، یاسا و بڕیاری سیاسی و ئەوانەی ڕەهەندی نیشتمانییان هەیە، ئەوانەیشی كە لایەنی كۆمەڵایەتی و ئابووریی كۆمەڵگە ڕێك دەخەن، دەرچوون، دیارە كە پەرلەمانی كوردستان دامەزراوەیەكی گرنگە و ئەركی خۆی بریتییە لە دەركردنی یاسا و بڕیارەكان، هەروەها چاودێریكردنی ئەدای حكومەت، دیسان ئامادەكردنی بودجە، بۆیە پەرلەمانی كوردستان تا ڕاددەیەك توانیویەتی ئەركی سەرشانی خۆی بەجێ بهێنێت، بەڵام هەندێ مەسەلەی ناوخۆیی و سیاسی وایان كرد كە پەرلەمان ڕووبەڕووی چەند كێشەیەك ببێتەوە، ئەگەر ئەمە بەراورد بكەین بە عێراق، دەبینین كە لە ساڵی 2003وە سیستەمێكی تۆتالیتاری تێیدا ڕووخا و دامەزراوەكانیش نەمان، بەپێی ئەو دەستوورانەی كە ئەو كات ڕێكخرابوون، یاسای ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004 دەرچوو، دواتر لە ساڵی 2005 بنەماكانی هەڵبژاردن بەپێی ئەم دەستوورە دەستنیشان كران، دوای ئەوە یاساكانی هەڵبژاردن هاتنە كایەوە، بۆیە عێراق بەو خولانەی هەڵبژاردن كە كران، وای كرد بیروبۆچوونی سیاسیی و ناسیۆنالیزم و مەزهەبیی ئایینی و ئایدیۆلۆجیای دیموكراسیی نیشتمانی بێنە كایەوە، تەنانەت كۆتا خولی پەرلەمان كە لە هەڵبژاردنەكانی 2021 كرا شێوازێكی تازە هاتە كایەوە، ئەویش شێوازی پەرلەمانتارە سەربەخۆكان بوو.

خوێندنەوەمان بۆ پەرلەمانی كوردستان و عێراق ئەوە دەگەیەنێت كە هەردووكیان بە قۆناغی ڕاگواستنی دیموكراسیدا تێپەڕیون، قۆناغی ڕاگواستنی دیموكراسی لەو كۆمەڵگەیانەی كە ململانێیان تێدا بووە، بۆ نموونە لە هەرێمی كوردستان ململانێی چەكداری لەگەڵ ڕژێمی پێشووی عێراق، لە عێراقیش ململانێی سیاسی و تەنانەت فاكتەری چەكداریش ڕۆڵی هەبوو كە ئەم سیستەمانە بێنە كایەوە، بۆیە بارۆمەتری دیموكراسی لەم قەوارانە جۆرە سستییەك بە خۆوە دەبینن، تا كەلتووری هەڵبژاردن و دیموكراسی دەچەسپێت، كێشەیەك دێتە كایەوە ئەویش نەبوونی متمانەیە لە ژیانی دیموكراسیدا، بە تایبەتی لە دیموكراسییە تازە پێگەیشتووەكاندا، ئەمەش لە هەر یەك لە پەرلەمانی كوردستان و عێراق بەرچاو دەكەوێت، واتا شیانی دیموكراسی لە عێراقدا لە قۆناغێكی ڕاگواستندایە كە ناتوانین بە ساڵێك و دوو ساڵ دەستنیشانی بكەین، بەڵام خوێندنەوەمان بۆ خولەكانی پەرلەمان ئەم ئەنجامەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە، بەڵام هەر چۆن بێت مەشقی دیموكراسی ئەم دوو پەرلەمانە هاتووەتە كایەوە.

بێ گومان ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و ڕێزگرتن لە ماوەكان زۆر گرنگن، دەبێ ڕێز لە بنچینە جیاجیاكانیش بگیردرێت، چ لە ماوەكەی، یان لە هەمواركردنەوەی یاساكانی، هەروەها لەو دەستەیەی كە سەرپەرشتیی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان دەكات، لە ڕاستیدا یاسا دیاردەیەكە بریتییە لە بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، بۆیە كە یاسایەك دەردەچێت، یان هەموار دەكرێتەوە، گوزارشت لەم بەرژەوەندییانە دەكات، ئەوەی زۆر گرنگە بەڕای ئێمە كە بخوێندرێتەوە ئەوەیە لە هەر قۆناغێكدا چ شێوازێك بۆ هەڵبژاردن گونجاوە، لە دیپلۆماسییەتدا چارەسەرێك هەیە بۆ ئەم بابەتە، پێی دەڵێن «دیپلۆماسییەتی ناوەندی ڕێگا»، واتا لایەنە پێكناكۆكەكان نەك لەسەر بنەمای تەوافوق، بەڵكو لەسەر بنەمای ئەوەی لە ناوەندی ڕێگا بگەنە دەرئەنجامێك، كە ئەو لایەنانەی دەیانەوێت یاساكان هەموار بكرێنەوە، یان ئەوانەی نایانەوێت، جاروبار فراكسیۆنەكان ڕۆڵی گرنگ دەبینن، كە جێگرەوەی كۆبوونەوەی پەرلەمانن، لە گەیشتن بە هەندێ مەسەلە لەسەر بابەتەكانی سازان، چونكە ئەمە پێوەرە بۆ بارۆمەتری دیموكراسی كە لە هەر قەوارەیەك ڕەچاو بكرێت. بێ گومان نەبوونی متمانە لە نێو پەرلەمان، یان دژایەتیكردنی بەرژەوەندییەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، كێشەیەكی گەورەیە، ئەوەی زیاتر مەبەستمە لێرە، دەستەی سەرپەرشتیاریی هەڵبژاردنەكانە كە خۆی لە كۆمسیۆن، یان دەستەدا دەبینێتەوە، ئەمەش دەبێ بە شێوازێك چارەسەر بكرێت كە جۆرە مەشق پێ كردنێك هەبێت بۆ ئامادەكردنی ئەمانە، لە هەرێمی كوردستان یاسا هەیە بۆ دەستەی هەڵبژاردن و ئەنجامدانی هەڵبژاردن كە بە شێوەیەكی ڕێكوپێك ڕێكخراوە، بەڵام ئایا ئەم دەستەیە چۆن كارا بكرێتەوە؟ بێ گومان ماوەی یاسایی هەیە بۆ ئەم دەستەیە، دەبێ ڕێز لە بنەماكانی بگیردرێت، خودی پەرلەمان خاوەن بڕیارە و دەتوانێت قەوارەكانی ناو پەرلەمان و كاراكتەرەكان بگەنە ئەنجامێك بۆ هەڵبژاردنی ئەم دەستەیە، بەڵام ئەوەی زۆر مەبەستمە ئەوەیە كە ئەم دەستەیە بریتی بێت لە كەسانی شارەزا و باكگراوندی پاك و بەئەزموونیان هەبێت، دەستەكەش سەربەخۆ دەبێت لە بۆچوونی سیاسی و جۆرە چاودێرییەكیشی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دەكەوێتە سەر، كە چۆن كارەكانی ئەنجام دەدات.

ئەزموونی عێراق كە پەنای برد بۆ دادوەرەكان واتا دەستەی دادوەری سەرپەرشتیی هەڵبژاردن بكات، ئەمەش شێوازێكی تازەیە، بەڵام من لەگەڵ ئەو ڕایە نیم، چونكە جۆرە تێكەڵییەكە لە نێوان دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن، هەر چۆن بێت ئەگەر پەناش بۆ دادوەران ببرێت، با نیوەی لە دادوەرانی بەڕێز بن و نیوەكەی دیكەش لەو ئەندامە بەڕێزانە بن كە هەڵدەبژێردرێن بۆ ئەندامێتیی كۆمسیۆن، كە دەتوانن چارەسەری مەسەلەكە بكەن.

دیسان دەڵێم گرنگیی هەڵبژاردن بۆ ئاسایشی نەتەوەیی پێوەرە بۆ شەرعییەتی دەسەڵات لەسەر بنەمای هەڵبژاردن، مانای ئەوەیە كە شێوازەكە دیموكراسییە دوور لە كودەتای سیاسی، یان توندوتیژیی وەرگرتنی دەسەڵات، لەم ئەزموونانەی كە ئەم شێوازەیان تێدا سەركەوتوو نەبوو، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چاودێریی ئەم مەسەلەیە دەكات، هەروەها پەرلەمانەكانیش پێویستییان بە مەشقكردن هەیە لە گفتوگۆكان و پرۆتۆكۆلی گفتوگۆ و میكانیزمەكان، من لەم ڕوانگەوە بە گیانێكی بەرپرسانە ئاماژە بەم خاڵە دەكەم كە خولی ئێستای پەرلەمان ڕاوبۆچوونی جیاجیای تێدایە، ئەمەش شتێكی سرووشتی و دیموكراسییە، گفتوگۆكان و چاودێریی حكومەتیش سرووشتییە، ئەوەی تێبینیم كردووە كە هەماهەنگی هەبووە لە نێوان حكومەت و پەرلەمان و لە ئامادەبوونی بەرپرسانی حكوومی لە پەرلەمان، لە هەر یاسایەك پەرلەمان پەنای بۆ ببات، پرس و ڕا بە لایەنی حكوومی دەكات، تا بزانێت ئەم یاسایە تا چەند گرنگە، ئەم پەرلەمانەش بە پاڵپشتیی بۆردی ڕاوێژكاری و دەستەی ڕاوێژكاران كە لە پەرلەمانی كوردستان هەیە، كارەكانی خۆی ئەنجام داوە.

بۆیە پەرلەمانی كوردستان لە كارەكانیدا سەركەوتوو بووە، وەك ئەكادیمییەك و مامۆستایەكی زانكۆ، گەواهی بۆ مێژوو دەدەم، ڕاستە هەندێ كێشە ڕووبەڕووی ئەم پەرلەمانە دەبێتەوە، بەڵام لەو قەناعەتەدام كە بە حیكمەتی دەستەی سەرۆكایەتی و تێگەیشتنی فراكسیۆنە سیاسییە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان ئەم كێشانە چارەسەر دەكرێن. من وای پێشنیار دەكەم دیالۆگێكی نیشتمانی بكرێت دەربارەی مەسەلەكانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە كاتی خۆیدا، ڕۆڵی كۆمسیۆن لە هەڵبژاردنەكاندا، پێویستیمان بە هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن هەیە، كە ئەم یاسایە بۆ قۆناغێك بووە ئێستا قۆناغێكی دیكەیە، ئەم مەسەلانە هەموویان قابیلی گفتوگۆ و دیالۆگی نیشتمانی دەبن، ئەمەش خاڵێكی بەهێز و دەوڵەمەندە بۆ ئاسایشی نەتەوەییمان.

هەروەها بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بكەم كە ئەم یاسایانە لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتی لەم ماوەی ڕابردووی خولی ئێستای پەرلەمانی كوردستان، كە بەشێكی زۆریان گرنگن و پەیوەستن بە بەرژەوەندییەكانی ئاسایشی نەتەوەییمان، وەك ئەو یاسایانەی تایبەتن بە تەواوكەری یاسای نەوت و گازی ساڵی 2007، دەربارەی چۆنێتیی مامەڵەكردن و هەناردەكردن و پاراستنی، هەروەها یاساكانی تایبەت بە كێشەكانی ئاو و مەسەلەی چەك لە هەرێمی كوردستان، هاوكات ئەوانەی پەیوەندییان هەیە بە ماددە هۆشبەرەكانەوە، ئەم یاسایانە زۆر گرنگن بۆ ئاسایشی نەتەوەیی و پەرلەمانی كوردستان سەركەوتووانە پەنای بۆ بردوون، گفتوگۆی تێروتەسەلیشیان لەسەر كراوە. من پێشنیاردەكەم كە پەیوەندیی زیاتر هەبێت، لە نێوان سۆشیال میدیا و دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان، لە مەسەلەی تیشك خستنە سەر ئەم یاسا گرنگانە كە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچوون.

ئەوەی كە زۆر گرنگە هەماهەنگیی نێوان حكومەت و پەرلەمانە، چونكە زۆر لە یاساكان لەسەر پێشنیاری حكومەت دێن بۆ پەرلەمان و بە هەماهەنگیی هەر دوولا دەردەچن، نموونەی زەقی ئەمەش یاسای چاكسازییە كە لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەبووە، دوای تاوتوێیەكی تێروتەسەل ئەم یاسا گرنگە بە قۆناغی یەكەم لە هەندێ مەسەلە هاتە كایەوە، تەنانەت كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنیشەوە، جگە لەمەش یاساكانی پەیوەست بە وەبەرهێنان و كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری كە ئەمانە هەموویان نموونەی زەقن، لەسەر سەركەوتوویی پەرلەمانی ئێستا و دەستەی سەرۆكایەتی لە ئەركەكانی تایبەت بە دەرچوواندنی یاساكان، تەنانەت بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت، چاودێریكردنی كاروبارەكانی حكومەت، دەمێنێتەوە یاسای بودجە، كە پەیوەستە بە بارودۆخی ئابووری و دارایی هەرێمی كوردستان لەم قۆناغەی ئێستادا، بە دڵنیاییەوە قەناعەتم وایە ئەم یاسایەش لە پەرلەمانی كوردستان تاوتوێ دەكرێت.