گرفتەكانی دیموكراسی و جۆری نوێنەرایەتیی خەڵك، خۆدۆزینەوەی هاووڵاتیان لە پرسی هەڵبژاردن و ڕەزامەندییان لە دیموكراسیی نوێنەرایەتیكردن، تێزی پۆست دیموكراسی و پۆپۆلیزم و بەشداریی ڕاستەوخۆی خەڵك لە حوكمڕانی و بڕیاردان لە بابەتە گرنگەكان، لەگەڵ پرسی هەڕەشەكانی تەكنۆلۆژیا و سۆشیال میدیا بۆ لەقكردنی پێگەی دیموكراسی، سەرباری چەندین پرسی دیكە، ئەو باسانەن ماوەیەكە لەلایەن بیرمەند و زانا و پسپۆڕ و شارەزاكانی زانستە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانەوە گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت و، لە چەندین ڕوانگەوە تیشكی دەخرێتە سەر.

ئەوەی هەمووان لەسەری كۆكن، ئەوەیە كە دیموكراسی لە ژێر هەڕەشەی جۆراوجۆردایە، بەڵام هەڕەشەی مەترسیدار و هاوبەش و نێو كۆ بۆ سەر سیستەمی دیموكراسیی زۆربەی وڵاتان لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، تەكنۆلۆژیا و زانیارییە ناڕاستەكانن، كە لە ڕێگای جۆرەها لۆگاریتم و بەرنامەكانی زیرەكیی دەستكردەوە، بەناو سۆشیال میدیادا بڵاودەكرێنەوە و كاریگەری لەسەر تاكەكان دروست دەكەن و، پێگەی سیستمە دیموكراسییەكان لەق دەكەن.

دواهەڵوێست و نوێترین هاتنەدەنگ لەسەر ئەو پرس و بابەتە، (باراك ئۆباما)ی سەرۆكی پێشتری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە سەرۆكی ژمارە ٤٤ی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو بۆ دوو خول، لە ساڵانی نێوان (٢٠٠٩ تا ٢٠١٧)، بەوە ناوبانگی دەركرد كە یەكەم سەرۆكی ئەو وڵاتە بوو، سمارتفۆنی (بلاك بێری) بەكار دەهێنا و، هەژموونی سۆشیال میدیاش كاریگەری لەسەر بردنەوەی پۆستی سەرۆكایەتیی ئەو هەبوو. ئۆباما هاندەرێكی سەرسەختی ئازادیی بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیای پەیوەندییەكان و سۆشیال میدیا بوو، لە بەهاری عەرەبی و ڕاپەرینەكانی چەند وڵاتێكدا، پشتگیری لە ئازادیی بەكارهێنانی سۆشیال میدیا دەكرد، وەكو چەكێك بۆ پشتگیریی جەماوەر لە دژی حكومەتی ئەو وڵاتانەی كە جەماوەر بەرامبەریان خرۆشا بوون، هانی بەكارهێنانی دەدا، تەنانەت بەشێك لە پسپۆڕان پێیان وابوو كە سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی، واتا شۆڕشی ئەو سۆشیال میدیایەی لەلایەن ئەمریكا و ڕۆژئاواوە پشتگیری لێ دەكرا.

ئەوەی سەرنج ڕاكێشە، دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ١٠ ساڵ بە سەر ئەو هەڵوێستانەی، لە ئێستادا باراك ئۆباما ڕوانگەی گۆڕاوە و پێی وایە كە هۆكارێكی لاوازبوونی دیموكراسی، ئەو گۆڕانكارییە قووڵەیە كە بە سەر شێوازەكانی پەیوەندی و زانیاری و ئاگاداربووندا هاتووە.

ئۆباما لە ٢١ی نیسانی ئەمساڵدا (٢٠٢٢)، لە زانكۆی ستانفۆرد، قسەكەری سەرەكیی ئەو سیمپۆزیۆمە بوو كە یەك ڕۆژی خایاند و، لە ژێر ناوی (ئاڵنگارییەكانی بەردەم دیموكراسی لە بواری زانیاریی دیجیتاڵدا) بەڕێوە چوو، ئۆباما هاتە ڕیزی ئەو بیرمەند و زانا و پسپۆڕانەی كە داوای بەهاناوەچوونی دیموكراسی دەكەن و، ئاماژەی بەوە كرد «ئایا دەمانەوێت دیموكراسیمان بەرەو باشتر ببەین، یان لێدەگەڕێین بپووكێتەوە؟» ئۆباما لە وتارەكەیدا، لە بەردەم زیاتر لە ٦٠٠ ئامادەبوودا، هەروەها زیاتر لە ٢٥٠هەزار كەس كە لە ڕێی ئینتەرنێتەوە بەشدارییان دەكرد، باسی لەو هەڕەشانە كرد كە زانیارییە لەخشتەبەرەكانی سەر تۆڕی ئینتەرنێت و ئەو تەكنۆلۆژیایانەی پشت بە زیرەكی دەستكرد دەبەستن لەسەر دیموكراسی دروستی دەكەن، هەروەها ئاماژەی بەوە كرد كە دەبێ حكومەتەكان ئەو دەرفەتە بقۆزنەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گرفتەكان و بیسەلمێنن دیموكراسی و داهێنان دەتوانن پێكەوە بژین و هەڵبكەن. ئۆباما لەو وتارەیدا تیشك دەخاتە سەر ئەوەی چۆن تەكنۆلۆژیا گۆڕانكاریی لە شێوازی خەڵك، لە دروستكردن و بەكاربردنی ئامرازەكانی ڕاگەیاندندا دروست كردووە، هەروەها چۆن كۆمپانیا دیجیتاڵەكان و كۆمپانیاكانی سۆشیال میدیا، میدیای نەریتیی (ڕۆژنامە و پەخشی تەلەڤیزیۆنی)یان سەرەونخوون كردووەتەوە، سەرەڕای ڕۆڵی گرنگی ئەو میدیا نەریتییانە لە دروستكردنی كولتووری هاوبەشی نێو كۆمەڵگە و پێشكەشكردنی هەواڵی دروست و پشتڕاستكراوە بۆ خەڵك، بەڵام ئەمڕۆ هەموو كەس دەتوانێت لە ڕێگەی لۆگاریتمەكانەوە بەو جۆرە هەواڵانە بگات كە دڵخوازیەتی، ئەمەش وەك دیارییەكە بۆ دەنگە بەرز و ناڕازییەكان (كە كۆمپانیاكانی تەكنۆلۆژیا سوودمەندن لێی)، لە ئەنجامدا بڵاوبوونەوەی بێسنووری ناوەرۆك و كەرتبوونی زانیاری و دواتریش دابەشبوونی جەماوەری لێ كەوتووەتەوە، ئەمەش وەك ئۆباما سەیری دەكات، پرسی دیموكراسیی ئاڵۆزتر كردووە.

ئۆباما ئاماژە بەوە دەكات كە ڕاستییەكان لەگەڵ ڕا و تیۆرییەكانی پیلانگێڕی و خەیاڵدا لە پێشبڕكێدان بۆ زۆرانێك لە ئێمە، پلاتفۆرمەكانی گەڕان و سۆشیال میدیا بە تەنیا پەنجەرەیەك نین بەسەر ئینتەرنێتدا، بەڵكو سەرچاوەی سەرەكیی هەواڵ و زانیارییەكانمانن، هیچ كەسێك پێمان ناڵێت ئەو پەنجەرەیە تەڵخە، لەوانەیە دوچاری شێواندنی نادیار و دەستكاریكردنی ورد بووبێتەوە.

لە درێژەی ئاماژەكانیدا هەروەها دەڵێت: «ئێمە لە نێو ئەو بڵقە زانیارییە كەسییانەی تێیداین، گریمانەكانمان ئەو خاڵانەی نادیارن و لایەنگیرییەكانمان، هیچیان ئاڵنگارییان ڕووبەڕوو نابێتەوە، بەڵكو پاڵپشتیش دەكرێن و كەشێكی ئەوتۆ دروست دەكرێت، كە بە شتێكی سرووشتی بێتە پێش چاومان، بە شێوەیەكی نێگەتیڤ لەگەڵ ئەو كەسانە هەڵسوكەوت دەكەین كە بیروڕایان جیاوازە، ئەمانەش هەمووی دابەشبوونە ئیتنی و ئایینی و كولتوورییەكانمان قووڵتر دەكاتەوە. گرفتەكە تەنیا ئەوە نییە مێشكمان توانای وەرگرتنی ئەو سێلاوی زانیارییانەی سەر تۆڕی ئینتەرنێتی نییە، بەڵكو بەرئەنجامی بژاردەی زۆر دیاریكراوە كە لەلایەن كۆمپانیاكانی ئینتەرنێتەوە بە شێوەیەكی گشتی و پلاتفۆرمەكانی سۆشیال میدیا بە شێوەیەكی تایبەت، دەستی بەسەردا گیراوە.

ئۆباما پێی وایە تەكنۆلۆژیا بەرپرس نییە لە زۆرێك لەو نەخۆشییە كۆمەڵایەتییانەی كە هەن، وەك: ڕەگەزپەرستی، جیاكاری لەسەر بنەمای جێندەر، ڕق لە ژنان، كە هەموویان لە پێش ئینتەرنێتیشەوە هەبوون، بەڵام تەكنۆلۆژیا یارمەتیی گەورەكردن و بڵاوكردنەوەی داون.

هەروەها باس لە چەندین نموونە دەكات كە سەركردە و سیستەمەكانی حوكمڕانی لە ڕووسیا، چین، مەجەر، فیلپین و بەرازیل، پلاتفۆرمەكانی تەكنۆلۆژیا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دانیشتووانی وڵاتانی خۆیان بەكار دەهێنن، هەروەها ئەو پلاتفۆرمانە وەكو چەكێكی ستراتیژی دژی دەوڵەتە دیموكراتەكان بەكاردەهێننەوە.

بۆ چارەسەری ئەو بابەتانە، ئۆباما پێی وایە دەبێت ڕێكخستن و یاسا ببنە بەشێكی چارەسەریی، حكومەت و كۆمپانیاكانی تەكنۆلۆژیا پێویستە ئامادە بن گۆڕانكاریی ئەوتۆ قبووڵ بكەن، كە گوتاری مەدەنییانە باشتر بكات و، قەبارەی زانیارییە نادروستەكان كەمتر بكاتەوە، چونكە ئینتەرنێت و ئامرازەكانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ئامرازن، ئامراز ئێمەی كۆنتڕۆڵ نەكردووە، بەڵكو ئێمە ئامرازەكانمان كۆنتڕۆڵ كردووە، ئەو بابەتە تایبەتە بە خۆمان و دەتوانین سەرلەنوێ بۆ باشتركردنی بەهاكان بونیادیان بنێینەوە، بۆیە ئۆباما پێی وایە ڕێكخستنەوە یەكێكە لە چارەسەرە گونجاوەكان و، داوای لە سیاسەتكاران ئەوەیە كە بەندی ٢٣٠ لە یاسای ڕێكخستنی پەیوەندییەكان هەموار بكرێتەوە، كە بەرپرسیارێتی ناخاتە سەر پلاتفۆرمەكانی ئینتەرنێت لەسەر ئەو ناوەرۆكانەی خەڵكی دیكە لەسەر وێبسایتەكانیان بڵاوی دەكەنەوە، بەڵام ئەو چارەسەرە بە دڵی كۆمپانیاكان نییە و بەرهەڵستی دەكەن.

ئۆباما پێی وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك پێشەنگی وڵاتانی دیموكراسی، پێویستە ئەو بابەتە پێش وڵاتانی دیكە چارەسەر بكات و، نابێت لە دوای ئەوروپاوە بێت، كە چەندین یاسای گرنگی بۆ ڕێكخستنی كاری كۆمپانیا گەورەكانی تەكنۆلۆژیا داناوە.

هەر پەیوەست بەو بابەتەوە، بەشێكی چاودێرانی جیهانی ئینتەرنێت و سۆشیال میدیا پێیان وایە یەكێك لە گرنگییەكانی كڕینەوەی «تویتەر» لەلایەن ئیلۆن ماسكەوە، چاوخشاندنەوەیە بە جۆری كاركردنی ئەو پلاتفۆرمانە و سنووردانانە بۆ لێشاوی ئەو بابەت و بڵاوكراوانەی كە لەسەر ئەو پێگەیە بەبێ چاودێری و فلتەركردن بڵاو دەكرێنەوە. ئەو كۆدەنگییە بۆ چاوخشاندنەوە بە ڕۆڵی پێگەكانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، تەنانەت گەیشتووەتە ئاستێك كە لایەنە ڕیكلامبەخشەكان كە ٩٠ لە سەدی داهاتەكانی تویتەر پێك دەهێنن، نیگەرانن لە جۆری بڵاوكردنەوەی بابەتەكان، هەر وەك ئۆباماش داوای كردبوو، لە ڕێككەوتنێكی دەگمەندا هەردوو كۆنگرێسمانە دیموكراتەكان و كۆمارییەكان كۆدەنگ بن لەسەر هەمواری بەندی ٢٣٠ لە یاسای ڕێكخستنی پەیوەندییەكان.

تەریب لەگەڵ ئەو هەوڵانەی كە لە ناوەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەدرێن، بەریتانیاش نیگەرانە لەو هێرشانەی كە ڕووسیا لە ڕێگەی پێگە ئەلیكترۆنییەكانەوە دەیكات، بۆ بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی خۆی سەبارەت بە جەنگی ئۆكرانیا، وەك وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەی بۆ دەكات، ئەوە داگیركارییەكی دیكەی ڕووسیایە و نابێت بواری پێ بدرێت، هەروەها دەڵێت: پێویستە لەسەر بەریتانیا و هاوبەشە نێودەوڵەتییەكانی كە سنوور بۆ ئەو بابەتانە لەسەر پلاتفۆرمەكانی میدیای دیجیتاڵ دابنرێت. هەر بۆ بیرهێنانەوەش، ئەم جەدەلە لە ساڵی ٢٠١٦وە لەگەڵ هەڵبژاردنی دۆناڵد ترەمپ دەستی پێ كرد، كە ڕووسیا تۆمەتبار كرا بەوەی دەستكاری و دروستكاری لۆگاریتمی تایبەت بووە لەسەر سۆشیال میدیا، كە هانی ئەمریكاییەكان بدات بۆ دەنگدان بە دۆناڵد ترەمپ.

لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەو بابەتە بكەم (فرانسیس فۆكۆیاما) لە ژێر ناوی (چۆن دیموكراسی لە تەكنۆلۆژیا ڕزگار دەكرێت؟) لە گۆڤاری (فۆرین ئەفێرز) لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢١ بڵاوی كردەوە و منیش بۆ سەر زمانی كوردیم وەرگێڕا و لە ئاداری ٢٠٢١ چاپی یەكەمی و لە ئاداری ٢٠٢٢ چاپی دووەمیم بڵاوكردەوە.

فۆكۆیاما و زۆر زانا و پسۆڕ و سیاسەتكاری دیكە، لە نوێترین هەوڵیشیدا باراك ئۆباما، بە ڕژدی هەوڵ دەدەن سنوورێك بۆ باڵادەستیی كۆمپانیا گەورەكانی تەكنۆلۆژیا لە ئاراستەكردنی تاكەكان بە هۆی لۆگاریتم و بەرنامەكانی زیرەكیی دەستكردەوە دابنێن و، مەترسییەكانی دەخەنە ڕوو.

فۆكۆیاما لەو وتارەیدا پێی وایە جەماوەر دەبێت لە گەشە و هێزی پلاتفۆڕمە هەژمووندارەكانی ئینتەرنێت بترسن، هەروەها هانی سیاسەتكارانیش دەدات وەكو چارەسەر، یاسای قەدەغەكردنی مۆنۆپۆڵكردن بەركار بكەن.

لە هەمان كاتدا پێی وانییە ئەو ئاراستەیە باشترین ڕێگەی مامڵەكردن بێت لەگەڵ هەڕەشە سیاسییە مەترسیدارەكانی هێزی پلاتفۆڕمەكان بۆ سەر دیموكراسی، چونكە بازاڕی بیروڕا هەیە، كە ڕكابەریكردن گوتاری گشتی دەپارێزێت، نەوەك یاساكان، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، لە جیهانێكدا پلاتفۆڕمەكان و پەیامە سیاسییەكان گەورە دەكەن و دەیچەسپێنن و بە ئامانجی دەگرن، ئەو بازاڕە لەوانەیە هەرەس بهێنێت.

درێژەی ئەو ڕایانەی فۆكۆیاما لەو بڵاوكراوەیەدا هەیە و ئەوانەی حەز دەكەن بە تەواوی لەو بابەتە ئاگادار بن، دەتوانن بۆ سەرچاوەكە بگەڕێنەوە، گرنگیشە ئێمەی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت كە هیچ دەسەڵاتێكمان بەسەر ئەو پرسەدا نییە و لە داهاتووشدا نامان بێت، هەوڵ بدەین بەلایەنی كەمەوە، جۆرێك لە فلتەركردن و كۆنتڕۆڵمان بۆ ئەو بابەتانە هەبێت، كە وەك سەرچاوەی زانیاری بەكاریان دەهێنین و لە ڕاستی و دروستیی بابەت و كاركردنیان بە شێوەیەكی پیشەییانە دڵنیا ببینەوە، هەروەها هەوڵ بدرێت نەكەوینە داوی تۆڕەكانی بڵاوكردنەوەی هەواڵی ساختە و ئەو بابەتانەی كە بە یاسا قەدەغە كراون و، سۆشیال میدیا نەبێتە سەرچاوەیەكی سەرباری دیكەی تێكدانی شیرازە و دابەشبوونی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردستان.