وەك سەرەتا و دەروازەیەك بۆ ئەم بابەتەی وزە كە پەیوەستە بە چەند مەسەلەیەك، گرنگترینیان ئاسایشی وزە، دوای ئەوە دیپلۆماسییەتی وزە، (كە دەڵێین وزە مەبەستمان نەوت و گازە)، هەروەها پەیوەندیی ئاسایش و دیپلۆماسییەتی وزە بە ئاسایشی نەتەوەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەوە، لەسەر ئەم بنەمایە دوای ئەو باسی گرنگیی ئەم بابەتە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەین و، جەخت دەكەینە سەر چەند دەوڵەتێك، لەوانە كەنداو و عێراق و هەرێمی كوردستان، هەروەها پێگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هاوسەنگیی وزەدا، كاتێ باس لەم بابەتە دەكەین، ڕاماندەكێشێت بۆ گۆڕانكارییەكانی ئەمڕۆی جیهان و مەسەلەی سیستەمی ئەمنیی هەرێمی و نێودەوڵەتی و زۆر لە مەسەلەكانی دیكە.

ئاسایشی وزە ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و ستراتیژی هەیە، بریتییە لە ئەشكالییەتێكی نێوان دەوڵەتانی بەرهەمهێنەر و بەكاربەری نەوت و گاز، هەروەها بریتییە لە دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكان، چونكە ئەوان هەردەم كەماسییان هەیە لە سەرچاوەكانی وزە، بۆیە ئەوان لە ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان جەخت دەكەنە سەر بەردەوام هەبوونی وزە، ڕا و بۆچوونێك هەیە كە دەڵێت ململانێی ئێستا و داهاتوو سەنتەرەكەی بریتییە لە وزە، بەتایبەتی دوای قەیرانەكانی ساڵی 1973 و 1979ی سەدەی ڕابردوو، بۆیە مەسەلەكانی پەیوەست بە نرخی وزە و كردەوە تیرۆریستییەكان وەك دوو توخمی تازە هاتوونەتە كایەوە و زۆر گرنگن لەم ڕووەدا، وزە سەرچاوەیەكی سەرەكییە بۆ ململانێ و ناكۆكی و قەیرانە سیاسییەكان، هەرچەندە ڕاستیشە ئاسایشی وزە چەمكێكی تازەیە و شان بە شانی ئاسایشی ئاو و خۆراك و ژینگە هاتووەتە كایەوە.

ئاسایشی وزە گرنگییەكی تایبەتی هەیە لە سیاسەتی دەرەوە و ئەمنی و بەرگری، جگە لەمە ئاشایشی وزە ڕووبەڕووبوونەوەكانی سەربازی و ناسەربازییش دەگرێتەوە، بۆیە لە ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتەكاندا كاریگەری و گرنگیی خۆی هەیە. ڕاپۆرتی گەشەپێدانی مرۆیی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی 1994ئاماژە بەوە دەكات كە ئاسایش لە ڕوانگەی گەشەپێدان و وزە چ ڕۆڵێك دەبینێت لەم بوارەدا، بۆیە دەڵێت ئەم بابەتە پەیوەستە بە لایەنی ئابووری و تەندروستی و ژینگەیی و كەسی و كۆمەڵایەتی.

هەروەك ئاماژەمان پێ كرد، چەمكی ئاسایشی وزە بریتییە لە ئەشكالییەتێكی نێوان دەوڵەتانی بەرهەمهێنەر و بەكاربەری نەوت و گاز بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان، بۆیە ئەمە تەنیا مەسەلەیەكی ئابووری نییە، بەڵكو ئاسایش و بەرگریشە، لەسەر ئەم بنەمایە، وزە وەك كاڵایەكی ئابووری سەیر دەكرێت، پەیوەستە بە داواكاری و ڕێژەی خستنە ڕوو بەپێی بارودۆخەكە، ڕەنگە لە دەرئەنجامدا قەیران پەیدا بكات. بۆیە هەر دەوڵەتێك بۆ پێگەی خۆی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا دەگەڕێت لە ڕوانگەی دەوڵەتە بەرهەمهێنەرەكانەوە، هەروەها ئەو دەوڵەتانەی كە بەكاربەرن بەرەو مەسەلەیەكی دیكەی گرنگ دەچن، ئەویش هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی وزەیە، ئەمەش لە هەر دوو حاڵەتدا پێویستی بە سیستەمێكی یاسایی هەیە.

ئاسایشی وزە دەمانباتە بابەتێكی گرنگی دیكە كە پێی دەڵێین دیپلۆماسییەتی وزە، دیپلۆماسییەتی وزە پەیوەستە بە قەوارە و هێزی ئەوانەی كە سەرچاوەكانی وزەیان هەیە، كە كاریگەرییان لەسەر داڕشتنی سیاسەتەكانیان هەیە، دیپلۆماسییەتی وزەش دەمانبات بۆ بوونی سیاسەتێكی تایبەت بۆ وزە، تەنانەت سیاسەتێكی ستراتیژی، نەك هەر لە ڕوانگەی مەعریفی و زانستییەوە، بەڵكو لە زۆر ڕوانگەی دیكەوە، چونكە جیهانی ئەمڕۆ، ئەوانەی كاریگەرن زۆرن، وەك حكومەتەكان، كۆمپانیاكان، پسپۆڕەكان، دیپلۆماسییەكان، لە سیاسەتی دیپلۆماسییەتی وزەدا مەسەلەی دیالۆگ دێتە كایەوە، مەسەلەی خوو و ڕەوشتی دەوڵەتان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان.

ئەگەر ئەمڕۆ بە ژمارە و ئامار بدوێین، ئەوانەی كاریگەرییان لە بازاڕی وزەی جیهانیدا هەیە، بریتین لە نزیكەی (200) حكومەت، ئەگەر بزانین دەوڵەتەكانی ئەمڕۆ (192) دەوڵەتن، بەڵام (200) حكومەت واتا لە ژمارەی دەوڵەتەكان زیاتر لە بازاڕی وزەدا كاردەكەن، هەروەها (82) هەزار كۆمپانیای نێودەوڵەتی لەم بوارەدا كاردەكەن، جگە لە (9500) ڕێكخراوی غەیرە حكوومی، هەروەها (240) ڕێكخراوی نێودەوڵەتی، نزیكەی (7600) ڕێكخراوی غەیرە حكوومی و نێودەوڵەتی، لە سیاسەت و دیپلۆماسییەتی وزە سەیری زۆر مەسەلەكان دەكەین، مەسەلەیەكی گرنگ، بۆچوونێك هەیە كە نەختێك ڕەشبینە، دەڵێت ئەو دەوڵەتانەی وزەیان هەیە، تووشی نەفرەتی ئەم سەرچاوانە بوون، وا دەكات دانیشتووانەكانیان بەرەو تەمبەڵی بچن، چونكە تەنیا پشت بەم سەرچاوانە دەبەستن و ڕەنگە لە داهاتوودا تووشی شەڕیش ببن، بەڵام بۆچوونێكی دیكە كە گەشبینە لە مەسەلەكە دەڵێت بە بوونی سیستەمێكی یاسایی نێودەوڵەتی وا دەكات شەفافییەت هەبێت، وا دەكات كۆمپانیاكانی وزە بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتییان هەبێت، دەبێ حوكمێكی ڕەشیدیش هەبێت، لەسەر ئەم بنەمایە دامەزراوەكانی وزە كار بكەن.

لەم ڕوانگەوە ئاسایشی بەردەوامی وزە، هەروەها ئاسایشی ئەو شوێنانەی گواستنەوەی وزە لەم بوارەدا زۆر گرنگن، ئەمانەی كاریگەرن لە هەردوو بۆچوونەكە، دەوڵەتانی بەرهەمهێنەری وزەو دەوڵەتانی هاوردەكار و كۆمپانیا و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، ئەمانە دەبێت بە میكانیزم كار بكەن، میكانیزمی دیالۆگ و هاوكاریكردنی یەكدی، جار هەیە میكانیزمی دەستتێوەردانی سەربازییش دەكەن ئەگەر بابەتەكە وا پێویست بكات پەنا بۆ سزای ئابووری دەبرێت.

ئەگەر بێین باسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، لە باكووری ئەفغانستانەوە تا باشووری سوودان، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەخشەی سیاسیی هەمەجۆری هەیە، كە بریتییە لە چەندین دەوڵەت و پێكهاتەی ئاڵۆزی دەوڵەت و قەوارەكان، بۆیە سەرچاوەی وزە لە هەندێ شوێن ناسەقامگیرە و لە هەندێ شوێنی دیكە سەقامگیرە، لێرە مەسەلەی ستراتیجییەتی دیپلۆماسییەتی وزە دێتە كایەوە كە جۆرە هاوسەنگییەك هەبێت لە نێوان سەقامگیری و ناسەقامگیری و ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكان بەرامبەر بە وزە، ئەگەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جەخت بكەینە سەر هەندێ شوێن، كەنداو بە پلەی یەكەم دێت، چونكە پێگەیەكی ئەمنی و ستراتیجی و ئابووری هەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا هێزی بەرگری تووشی ئیشكالییەتە و بەم شێوەیە نییە، بۆیە كەنداو بە دیدێكی ئەمنی سەیری سەرچاوەكانی وزە دەكات، لەسەر ئەم بنەمایە دیپلۆماسییەتی وزە بەكاردەهێنرێت، لەبەر ئەوە تا ڕاددەیەك سەقامگیری لە دەوڵەتانی كەنداو هەیە، ڕاستە ناكۆكی لە نێوانیادا هەیە، بەڵام بەپێی ڕێككەوتننامە و ڕێوشوێنی سەرچاوەكانی وزە كێشەكان چارەسەر دەكەن.

ئەگەر پتر جەخت بكەینە سەر مەسەلەی عێراق، سیاسەتی نەوتیی عێراق هەر لە دروستبوونیەوە لە 1921 سیاسەتێكی سەنتڕاڵی بووە، تا ساڵی 1972 كە بڕیاری خۆماڵیكردنی نەوت هاتە كایەوە، كۆمپانیا نەوتییەكان بە شێوەی گرێبەستی خزمەت، كە ئێمە پێی دەڵێین «ئیمتیاز» كاریان دەكرد، پێش ئەویش لە ساڵی 1958 هەنگاوی دیكە هەبوو كە كار و چالاكییەكانی كۆمپانیا نەوتییەكان سنووردار كران، هەر لەو كاتەوە (1972) نەوت، یان وزە لە عێراق پەیوەست بوو بە گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوورییەكان، ماوەیەك گەشەپێدانی ئابووری دەستی پێ كرد، تا كۆتایی هەشتاكان، بەڵام لە سەرەتای هەشتاكانەوە زنجیرەیەك گۆڕانكاری ڕوویان دا، گرنگترینیان جەنگی عێراق- ئێران بوو لە ساڵانی 1980-1988، دوای ئەویش داگیركردنی كوێت بوو لە ساڵی 1990، دواتر قەیرانە ئابوورییەكان و گەمارۆی سەر عێراق، دوای ئەویش گۆڕانكاریییە گەورەكە لە 2003 ڕووی دا، كە سیستەمی سیاسی لە عێراق ڕووخا، دوای 2003 بە شێوازێكی دیكە گۆڕانكارییەكانی سیاسی و ئابووری ڕوویان دا، كێشەی نەوت و سەرچاوەكانی وزە، نەوت و گازی سرووشتی لە دەستووری ساڵی 2005 چارەسەر كران، لێرەوە هەرێمی كوردستان هاتە ناو مەسەلەكەوە وەك لایەنێكی گرنگ لە هاوسەنگیی وزە، بەپێی دەستووری 2005 ئەو بیرە نەوتانەی پێش 2003 لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵ ی دەبن، ئەوەی دوای 2003 لە دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانە بۆ وەبەرهێنان، هەر چۆنێكیش بێت پێویستی بە سیاسەتێكی هاوبەش هەیە لەم مەسەلەیەدا، ئەمە وای كرد كە ئەم فاكتەرە لە زنجیرە گۆڕانكارییە نێگەتیڤەكانی پەیوەندیی حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێم كەوا پەنا بۆ بیرۆكەی سەربەخۆیی ئابووری ببرێت، ناوەندی دەیەكانی ئەم سەدەیە حكومەتی هەرێم سیاسەتێكی تازەی بۆ سەربەخۆیی ئابووری هێنایە كایەوە، دوای ئەوەی حكومەتی فیدڕاڵ زۆر لە بەڵێنەكان و پرەنسیپە دەستوورییەكان لای دا، هەرێم ناچار بوو ئەم سیاسەتە تازەیە بگرێتە بەر.

هەڵبەتە سەرچاوەكانی وزە، نەوت و گازی سرووشتی لە لووتكەی داڕێژەرانی بڕیاری سیاسی لە هەرێمی كوردستان ڕۆڵ دەبینێت لەم بوارەوە، دەتوانم ئاماژە بە دیپلۆماسییەتی وزە بكەم لە هەرێمی كوردستان لەلایەن بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی و بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كە ئەو كاتە سەرۆك وەزیران بوو، هەروەها سەرۆكی ئێستای حكومەتی هەرێم بەڕێز مسرور بارزانی، هەرێمی كوردستان لە ڕوانگەی ئاسایشی وزە و دیپلۆماسییەتی وزە، لە دەرئەنجامدا بوونی سیاسەتێكی ستراتیجی بۆ وزە كار دەكات، دەوروبەر و ناو خودی عێراقیش بەو مەسەلەیە تووشی نیگەرانی و دوودڵییەك بوون، چونكە هەرێمی كوردستان بە دڵنیاییەوە بە پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە داهاتوویەكی باشی دەبێت.

لەسەر ئەم بنەمایە گرنگترین چالاكییەكانی هەرێمی كوردستان بەشداریكردنی بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دیداری دوبەی بۆ وزە لەم مەسەلەیە و ئاماژەی بە گرنگیی سەرچاوەكانی وزە دا، كە ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان هەن بۆ ناوچە و عێراق و جیهان، واتا هەرێمی كوردستان لە نەخشەی وزەی جیهانی پێگەی خۆی دەبێت، ئەم مەسەلەیە لە ڕوانگەی دەستوور و سیاسەتەكانی وزەوە، لە ڕوانگەی مەشرووعییەتی كردارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پێی دەستووری ساڵی 2005 بەڕێزیان جەختیان لەسەر كردەوە، تەنانەت لە دیداری بەڕێزیان لەگەڵ سكرتێری گشتیی «ئۆپێك» ئەمە خاڵێكی وەرچەرخانە، لەگەڵ ئەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە كە پەیوەستە بە وزە، بۆیە دەگەینە ئەو دەرئەنجامە كە گرنگی و كاریگەریی وزە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لە دەروازەی ئاسایشی وزە و دیپلۆماسییەتی وزە و سیاسەتی ستراتیجییەتی وزە وا دەكات كە ناوچەكە بەروە سەقامگیرییەكی سیاسی بڕوات، تەنانەت جۆرە كارلێكێك هەبێت لە نێوان پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و بازرگانیی جیهانی لەم بوارەدا.

هیلاری كلنتۆن وەزیری پێشووتری ئەمریكا لە ساڵی 2012 لە زانكۆی جۆرج تاون ئاماژەی بەوە كرد كە وزە توخمێكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەیی و ئابووریی جیهانە، هەروەها بانكی نێودەوڵەتی ئاماژەی بەوە كرد كە ئاسایشی وزە دەوەستێتە سەر ئاسایشی قەوارەكان، هەروەها سیستەم و كۆمەڵگە ئەمنییەكان و بوونی هاوكاریی ئەمنی، جگە لە بۆچوونی بانكی نێودەوڵەتی، بۆچوونی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە كە باس لەوە دەكات دەوڵەت و قەوارەكان دەتوانن كاریگەر بن و هاوسەنگییەك پەیدابكەن لە بازاڕی وزە، بۆچوونی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە «I E A» ئەوەیە كە ئاسایشی وزە وا دەكات جۆرە سەقامگیرییەك لە نرخەكانی وزە هەبێت، كاریگەریی بانكی نێودەوڵەتیش بۆ ئاسایشی نەتەوەیی جیهانی ئەوەیە كە زەمانەتی بەرهەمهێنانی وزە و دەرئەنجامەكانی گەشەپێدانێكی ئابووری و بژێویی ژیان دەكات، مەترسییەكان بۆ وزە لە ئێستادا خۆی لە كردەوە تیرۆریستییەكاندا دەبینێتەوە، كە كۆتای ئەمانە هێرشە مووشەكییەكەی سەر هەولێر بوو، دوای ئەوە كرایە سەر سعودیە و پێشتریش سەر ئیمارات، كە بە كردەوەی تیرۆریستی هەژمار دەكرێن، لەسەر ئەم بنەمایە لە سیاسەت و دیپلۆماسییەت و ئاسایش و ستراتیجییەتی وزە، پێویستە پەنا بۆ ئەوە ببرێت كە دەوڵەتەكان كار بكەن بۆ هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی ئابووری، لە ئەدەبیاتی ئاسایشی نەتەوەیی ململانێ لەسەر زەوی نییە، ململانێ لەسەر وزەیە، جاران دەوڵەت دەچوو دەوڵەتی داگیر دەكرد، ئێستا ئەم سیاسەتە دەگمەن بووە.

بە پێویستی دەزانم ئاماژە بە بۆچوونی دادگای فیدڕاڵی عێراقی بكەم، دەربارەی مەسەلەی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان، لە ڕاستیدا ئەم دادگایە سیاسییە بە ئیمتیاز، دوورە لە پرەنسیپە دەستوورییەكان و پەلەی هەیە لە دەركردنی بڕیارەكان، تەنانەت ئەزموون و شارەزایی ئەم دادگایە - لەگەڵ ڕێزم – بەو ئاستە نییە كە لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییە بن، جگە لەمە پێكهاتەكەیشی جێگەی پرسیارە، بۆیە دەبێ ئێمەی كورد بۆ ئەم مەسەلەیە زۆر وریا بین و خۆمان بۆ داهاتوو ئامادە بكەین، پێداچوونەوە بكرێت بە سیستەم و یاسای ئەم دادگایە بەو ژمارەیەی كە ئێستا هەیە، چونكە هەر چۆن بێت، دەرئەنجامەكانی لە بەرژەوەندیی ئێمەدا نابێت، تەنانەت نەمبیستووە یەك بڕیاریشی لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان دەركردبێت، بۆ نموونە بڕیارەكەی ڕیفراندۆم، هەروەها بڕیاری نەوت و گاز و زۆری دیكە، هەروەها ئێمەی كورد پێویستمان بە سیاسەت و كاری دیپلۆماسییەت هەیە، دۆسییەی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان زۆر گرنگ و چارەنووسسازە، بۆیە پێوست بەوە دەكات داڕێژەری بڕیاری سیاسی پەنا بۆ پسپۆرەكانی تایبەت بەم مەسەلەیە ببەن، كاری لەسەر بكەن، بەتایبەت نیشتمانپەروەر و دڵسۆزان و ئەوانەی هەست بە بەپرسیارێتیی بەرانبەر ئەم قەوارەیە دەكەن و ڕۆڵیان لە بنیاتنانیدا هەبووە، لە بواری سیاسی و ئابووری و بارزگانی، تەنانەت ئەم بازاڕە مۆنۆپۆڵ نەكرێت بۆ چەند كۆمپانیایەك، تەنانەت هەندێ لەو كەسانەی لە بازاڕی سیاسەت تێوەگلاون لەم مەسەلەیە، پێویستی بە پێداچوونەوەیە، چونكە بە ڕاستی ئەم دۆسییەیە هەر چۆن بێت، موزایەداتی لەسەر دەكرێت، هاووڵاتی ئێمەش سادەیە و زۆرجار دەكەوێتە ژێر كاریگەرییەوە، بۆیە دەبێ سەنتەری دیراساتی وزە، كە زۆر پێویستمان پێیەتی، كار لەسەر ئەم مەسەلەیە بكات، هەروەها هەماهەنگی بكات لەگەڵ سەنتەرە نێودەوڵەتییەكان، هەروەها لەگەڵ زانكۆكان كە لە كوردستان بەشێكی بەرچاوی زانكۆكانمان هەیە، دەتوانن توێژینەوەی ئەكادیمی لەسەر ئەم مەسەلەیە بكەن، لە زۆر بواری یاسا و سیاسەت و ئابووری و بازرگانی، تاكو بابەتەكە دەوڵەمەند بكەین و خۆمان ئامادە بكەین بۆ هەر ئەگەرێك. جگە لەمە شەفافییەت ڕۆڵ دەبینێت، گرنگترین شتیش سۆشیال میدیایە كە دەبێ بەرپرسانە مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بكات، بۆیە وزە مەسەلەیەكی ستراتیژی و بەرژەوەندییەكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەییە، ئێمە بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی وزە دەتوانین قۆناغێكی باش بەرەو ئاسایشی نەتەوەیی خۆمان بچین، لەسەر ئەم بنەمایە دەبێت ئەم دۆسییەیە هەردەم كراوە بێت. دەتوانم لە كۆتاییدا بڵێم كە ڕۆڵی سەرۆك بارزانی و سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت بەرچاوە، كە پێویستە ئێمە لەو چالاكییانەدا پاڵپشتیان بین.