تیرۆر بریتییە لە یەكێك لە بابەتە هەرە گرنگەكانی یاسایی و سیاسی، كە مەترسیدار و ئاڵۆزە، بیروبۆچوونی جیاوازیش بۆ پێناسەكردن و هۆكارەكانی هەیە. تیرۆر دیاردەیەكی كۆنە، بەڵام خوێندنەوەی تازە هەیە بۆ ئەم دیاردەیە، دەتوانین بڵێین: سێ شەپۆلی تیرۆر هەبوو، شەپۆلی یەكەم ئاستێك، یان شێوازێكی نەتەوەیی هەبوو، لە ئەوروپا هەتا سییەكان لای ئەوانەی نیشتمانپەروەری توندڕەون، شەپۆلی دووەم لە كاتی جەنگی سارد سرووشتێكی ئایدیۆلۆجی هەبوو، وەك ڕێكخراوەكانی چەپ و ڕاست كە هاتنە كایەوە، شەپۆلی سێیەم ئەوەیە كە ئێستا لە جیهاندا هەیە و شێوازێكی ئیتنی و ئایینی و تایفەگەری هەیە، پاش كۆتاییهاتنی جەنگی سارد و هاتنە كایەی سیستمی تازەی نێودەوڵەتی، بەهەرحاڵ تیرۆر لە جۆری چەك و شێوازی كاركردن و سوودوەرگرتن لە شێوازەكانی پێشكەوتنی زانستی و تەكنەلۆجی لە پەرەسەندندایە، هۆكارەكانیشی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەسێتی و سایكۆلۆجین، بۆیە ئەم بابەتە لە ڕوانگەی نیشتمانی و نێودەوڵەتییەوە كاری لەسەر كراوە.

ئەگەر پێناسەی تیرۆر بكەین، دەڵێین شێوازی هەژماركردنی كردەوە تیرۆریستییەكانی هەیە، هەروەها شێواوی پێناسەیەكی گشتی هەیە، پێناسەی گشتی و هەژماركردنی كردەوە تیرۆریستییەكانی هەیە، وەك نموونە: تیرۆر وەك توندوتیژی، یان هەڕەشەكردن بۆ زۆر ئامانجی دیكە، كاریگەرییەكانی تیرۆر لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتان دوو ڕەهەندی هەیە، ڕەهەندی نێوخۆ و ڕەهەندی دەرەوە، ئەمە وای كرد كە جۆرە هاوكارییەك هەبێت و ڕێكخراوی نێودەوڵەتی هاتنە كایەوە، وەك ڕێكخراوی تۆكیۆ ساڵی 1963 دەربارەی ئەو تاوانانەی لەسەر فڕۆكەكان ئەنجام دەدرێت، دواتر ڕێككەوتنی لاهای بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەستبەسەرداگرتنی نامەشرووع لەسەر فڕۆكەكان، چونكە ئەم كێشەیە هاتەكایەوە و دیاردەكە زۆر بوو، هەروەها ڕێككەوتننامەی مۆتریال لە ساڵی 1971 هاتە كایەوە كە پەیوەستە بە سەلامەتیی فڕۆكەكان، ڕێككەوتننامەی ساڵی 1973 تایبەت بە پاراستنی كەسایەتییە نێودەوڵەتییەكان وەك دیپلۆماتكاران، هەروەها ڕێككەوتننامەی ساڵی 1979 تایبەت بە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو كەسانەی كە بە بارمتە دەگیرێن، ڕەنگە پرسیار لەوەدا بێت بۆچی جیهان نەگەیشتە پێناسەیەكی گشتی بۆ ئەم دیاردەیە؟ لە وەڵامدا دەڵێین: بۆچوون و شیكردنەوەی جیاواز بۆ ئەم دیاردەیە هەیە، لە ڕوانگەی ئاسایشی نەتەوەییەوە دەتوانین بڵێین: دیاردەی تیرۆر جۆرە مەترسییەكە بۆ ئاشتی و ئاسایشی جیهانی، كاریگەری لەسەر ژیانی نێودەوڵەتی هەیە و، هاودژە لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ، چونكە مرۆڤ مافی ئەوەی هەیە كە ڕزگاربێت لە ترس و مافیشی هەیە ژیانی لە ئاسایشدا بێت، بۆیە لەم ڕوانگەوە كێشەكانی پەیوەست بە تیرۆر لە سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی زۆرن.

گرنگترین دیاردەكاتی تیرۆر لە ماوەی ڕابردوو، بریتین لە تەقینەوە، بارمتەگرتن، نامەی لوغمكراو، بۆمبی ئاگرین، هێرشی چەكداری، تیرۆركردن، دەستبەسەرداگرتنی باڵەخانە، لە ئەنجامدا لە دیراسەكردنی ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆری نێودەوڵەتیدا ڕەسیدێكی قانوونیی باش هەیە، هەروەها لە ئاستی ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتان ئەم دیاردەیە زیاتر لە سەرەتای نەوەتەكان و سیستمی تازەی نێودەوڵەتیدا هاتە كایەوە، وەك ڕووبەڕووبوونەوە بۆ ئەم سیستمە، دیاردەكانیشی لە ڕووداوەكانی 11ی سێبتەمبەر زۆر بە ڕوونی ئاشكرا بوون، زۆر لە دەوڵەتان لە شەفافییەتەوە پەنایان برد بۆ كردەوە ئەمنییە توندەكان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەسەلەیەدا، لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە گرنگترین بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو بە ژمارە 1373 لە 28/9/ 2001، كە زۆر بە درێژی پێناسەی كردەوە تیرۆریستییەكانی كردووە و، بە تاوانێكی دژ بە ئاسایش و ئاشتیی جیهانی و نێوخۆیی وەسفی كردووە، تیرۆر وای كرد، سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بەرەو ڕووبەڕووبوونەوە بڕوات، زۆر لە بنەماكانی پەیوەست بە حاڵەتی ڕووبەڕووبوونەوەش بۆ ئەم دیاردەیە وای كرد كەوا لە ڕووی ئەمنییەوە زاڵ بێت.

گرنگترین یاسكانی پەیوەست بە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، یاسای پاتریۆتی ئەمریكییە لە ساڵی 2001، كە لە بارەی ئاسایش و دادگا دەسەڵاتی زۆری بە دەسەڵاتە فیدڕاڵییەكان پەسەند كرا، تا هاوكاریان بن لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، بۆ نموونە، مەسەلەی گوێگرتن لە پەیوەندییەكان و ئەنتەرنێت و پۆستی ئەلیكترۆنی و مۆبایل و ڕاگرتنی ئەو كەسانەی كە لە تیرۆر تێوە گلاون، كە بە هاوكاریی نێوان (سی ئای ئەی) و (ئێف بی ئەی) لەم بوارەوە تا ڕاددەیەك كۆنتڕۆڵی ئەم دۆخە بكرێت، جگە لە هەندێ كاری دیكە كە پەیوەستە بە چاودێریكردنی بێگانەكان و دانانی سیستمێك بۆ ئەم حاڵەتانە، هەروەها دانی ناوی ئەو كەسانەی لە فڕۆكەكاندا سەفەر دەكەن، پێش سواربوون، یان چوونە ژووەرەوە، هەر لە ئەمریكا وەزارەتێكی تایبەتمەند بۆ ئەمە بە ناوی وەزارەتی ئاسایشی ناوخۆ دانرا و، سەرلەنوێ هەیكەلییەتی وەزارەتی داد و (ئێف بی ئای) پێداچوونەوەی تازەی بۆ كرا، تا بگاتە ئاستی كارەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، هەروەها لە بەریتانیا یاسای ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر دەرچوو، كە دەسەڵات دەداتە دەزگا ئەمنییەكان، دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپاش یاسای زۆریان دەركرد، كە تایبەتن بە هاوكاریی نێوان دەوڵەتەكان و گۆڕینەوەی زانیاری و ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەكان و بابەتی دیكە، هەروەها لە عێراق و هەرێمی كوردستانیش یاسا بۆ ئەم بوارە دەرچوون، چونكە عێراق پێگەیەك بوو بۆ سەرهەڵدانی تیرۆر.

لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین كە پەیوەندیی تیرۆر بە سیستمی تازەی نێودەوڵەتی و كاریگەر لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و دیاردەی جیهانگیریی ئەمنی هاتە كایەوە، بۆیە تیرۆر ئاستێكی نێودەوڵەتی وەرگرت، هەر بۆیەشە پێویستە دەوڵەتان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی تیرۆر بەپێی شیكردنەوەی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان هاوبەش بن، لە ناوخۆ و جیهانیش بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردە مەترسیدارە لەسەر دوو ئاست كار دەكەن.

هەر چۆن بێت، شیكردنەوەی یاسا و ڕێككەوتننامەكانی نێودەوڵەتی تایبەت بەم بوارە بە كاری هەواڵگری دەكرێت، بە ژینگەی ئەوانەی تیرۆریستان لە باوەش دەگرن، لایەنە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان، هەروەها بە شیكردنەوەی فاكتەرەكانی پەیوەست بە دەمارگیریی ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبی. لە ڕاستیدا ئێستا بە دیدێكی تازە پێداچووەنەوە بۆ ئەم مەسەلەیە دەكرێت، كە فاكتەرە سەرەكییەكانی ئەم دیاردەیە لە جیهانی ئەمڕۆدا بۆ نەبوونی سیاسەتێكی واقیعییانە دەگەڕێتەوە، دەربارەی ئەركی كۆمەڵایەتی و تا ڕاددەیەكیش دووركەوتنەوە لە میكانیزمە دیموكراسییەكان لە سیاسەتی گشتیی نیشتمانیدا، هەروەها بەرپرسیارێتیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەرێمی و نیشتمانی لەم بارەوە بە هەمان شێوە، بۆیە دەپرسین: ئایا دەكرێت دیالۆگ لەگەڵ ئەم گرووپانە بكرێت؟ لە ڕاستیدا جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی و یاساكانی تایبەت بەو بوارە، تا ڕاددەیەك پرسیار دەكرێت، ئایا ئەم یاسایانە تەنیا سزا توندەكانی ئاماژە پێ كراون، هەروەها خوێندنەوەی ئەم یاسایانە ئاماژەن بۆ ئەوەی كە سزاكانیان توندن و جۆرە چارەسەرێكیان تێدا نییە؟ چونكە ڕاستە دیاردەی تیرۆر مەترسیدارە و پەیوەستە بە ململانێ لەسەر دەسەڵات و سامان، بەڵام دەبێ پێداچوونەوە بە شێوازی كاركردنی تیرۆریستان بكرێت، دەبێ هەر دوو لا، (حكومەتەكان و تیرۆریستان) یەكدی بخوێننەوە، بە سیاسەتێكی واقیعبینیانە و بەرپرسیاریانە و ڕێزگرتن لە بۆچوونی هەردوو لا، چونكە هەڵەیە ئەگەر بڵێین تیرۆریستان سیاسەت و سەرچاوە و سامان و توانای ڕووبەڕووبوونەوە و ژینگەی خۆلەئامێزگرتنیان نییە، چونكە تا مردن ڕووبەڕوو دەبنەوە و شانەی نووستووشیان هەیە، هەورەها جۆرە وەهمێكە ئەگەر بڵێین تیرۆر ڕێشەكێش دەكرێت.

لە ڕاستیدا خوێندنەوەی كردەوە تیرۆریستییەكان ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئەم گرووپانە لە كاری بچووك بچووك بەرەو توندوتیژیی گەورە چوون، بەشێكیان توانییان دەست بە سەر ڕووبەرێكی زۆری خاكدا بگرن، بۆیە دەبێ بخوێندرێنەوە، هەڵەیەكی دیكە ئەوەیە كە پشت بە زانیاریی هەواڵگری و ئەمنی دەبەسترێت لەم مەسەلەیەدا، لەگەڵ گورزی سەربازی، ئەمە هەڵەیە و دەبێ فاكتەرەكانی دیكەش بە هەند وەربگیرێن. ئەمریكا و دەوڵەتەكانی هاوپەیمان دەتوانن تا ڕاددەیەك كردەوە تیرۆریستییەكان سنووردار بكەن، بەڵام دەبێ سایكۆلۆجیەتی ناوچەكان بخوێننەوە و ڕێز لە بنەما و داب و نەریتەكان بگرن، هەروەها ئاستی بژێویی ئەم ناوچانە لەبەر چاو بگرن، بۆیە ئەمڕۆ لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نێودەوڵەتی وای بۆ دەچن، كە جیهانی ئەمڕۆ بەرپرسیارێتییەكی ئەخلاقی زۆری لەسەرە بەرامبەر بە مەسەلەی پێداچوونەوە بە سیاسەتی ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، بەتایبەتی یاساكانی ئەمنی و هەواڵگری و سەربازی و سزادان، هەروەها سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی تازە كاردەكەن لەسەر بوارەكانی توێژینەوە لە لایەنی ئەمنی و هەواڵگری و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازییەوە، دەبێت هەنگاوەكان لە ئاستی ئەم سیاسەتانەدا بن، لەگەڵ خوێندنەوەی لایەنی دیالۆگ و دانانی چەك و ئاشتیی كۆمەڵایەتی، لەسەر بنەماكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ.

زۆر لە دەوڵەتان تا ڕاددەیەك لە سیاسەتی دیالۆگدا سەركەوتوو بوون، بۆ نموونە: ئیسڕائیل و فەڵەستینییەكان، ئێرلەندا، كۆڵۆمبیا، بەڵام لە هەندێ جێگاش سەركەوتوو نەبوون، وەك سریلانكا، توركیا، دارفۆر، كشمیر. هەروەها لە هەردوو دەوڵەت وەك ئەفغانستان و عێراق ئەم مەسەلەیە نە سەركەوتوو بوو، نە زۆر شكستخواردوو بوو، بۆیە لە عێراق توندوتیژی بەردەوام بوو، تا ڕادەیەكیش سنووردار كرا، بەتایبەتی لە مەسەلەی ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و دەوڵەتی خیلافەتدا، ئێستا ئەم سیاسەتی ڕووبەڕووبوونەوەیە وادەكات كە هەندێك لە شارە تێكدراوەكانی وەك مووسڵ و ئەنبار سەڵاحەدین و شنگال و هەندێ شاریش هەن تا ئێستا ململانێیان تێدایە، وەك دیالە و كەركووك، هەندێك شاریش هەن لە عێراق دوودڵیی ئەمنییان تێدایە، وەك بەشەكانی هەرێمی كوردستان و بەغداو ناوەڕاست و باشووری عێراق.

هەر چۆن بێت لە هەرێمی كوردستان نموونەیەكی جوان لەم مەسەلەیە هەبوو، لەم بیست ساڵەی ڕابردوودا لە هەرێمی كوردستان جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و گرووپە تیرۆریستییەكانی دیكە، تا ڕاددەیەكیش دایەلۆگ لەگەڵ هەندێ لە گرووپەكان سەركەوتوو بوو، توانییان بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا بكەن، تەنانەت نوێنەرەكانیان بەتایبەتی لە جیهادییە ئیسلامییەكان، دێنە پەرلەمان و هەندێ پۆستی حكوومییش وەردەگرن، هەروەها گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ ئەفغانستان، ئەمەش لە ئەنجامی توێژینەوەیەكی ئەمریكی كرا بۆ چوون بەرەو سیاسەتێكی واقیعی، كە بینییان لە ڕووبەڕووبوونەوە كەس هاوكاریان نییە و ژینگەی لەئامێزگرتنیان هەیە، ئەمە وای كرد كە گرووپی تاڵیبان بگەڕێتەوە ئەفغانستان و حوكم بگرنە دەست، دەرفەتێكی ئیدارەدانیان پێ بدرێت، ئەمەش هەنگاوێكی باشە بۆ كاركردن لەم مەسەلەیەدا.

بەهەرحاڵ گرووپەكانی تیرۆر لە زۆر مەسەلەی دیكەوە گلاون، وەك ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانیی چەك و بازرگانیی مرۆڤ و كەرەستەی خۆراك و دەرمان، تەنانەت لە بەڵێندەرایەتی و كەیسەكانی نەوت و غاز لەگەڵ بازرگانە سیاسییەكاندا جۆرە هاوكارییەك هەیە لە تاوانی ڕێكخراو و سپیكردنەوەی پارە، ئەمەش بە سەرچاوەی دارایی بۆ گرووپە تیرۆریستییەكان هەژمار دەكرێت.

پەیوەندییەكی قووڵ لە خوێندنەوەی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ تیرۆر لە نێوان تیرۆر و گەندەڵی لە كۆمەڵگاكاندا هەیە، چونكە گەندەڵی وا دەكات كە ژینگەیەكی هاوكار بۆ تیرۆر بێتە كایەوە، خوێندنەوەی تازە بۆ سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەوانەی لە گەندەڵییەوە گلاون، كردەوەی تیرۆریستی ئەنجام دەدەن، تا یەكدی لەناوبەرن لە بواری مافیای سیاسیدا. ڕاستە ئێستا كاركردن زیاتر لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی و یاساییدایە، بەڵام دەبێت بە خوێندنەوەیەكی تازە پێداچوونەوە بە سیاسەتی سەربازی و هەواڵگری و یاساییدا بكرێت، چونكە هەر چۆن بێت پەنابردن بۆ دیالۆگ یەكێكە لە مەسەلە هەرە گرنگەكان، ئەمەش مانای ئەوە نییە ئەوانەی لە كاری تیرۆریستی تێوەگلاون سزای عادیلانەی خۆیان وەرنەگرن، یەكێك لە كێشەكانی گرووپە تیرۆریستییەكان ئەوەیە كە دادگای تایبەت بەم گرووپانە نییە، بۆیە دەبێ داگای تایبەت هەبێت لە ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆشدا، بۆ نموونە: كەیسەكانی تایبەت بە داعش لە شنگال گەیشتە ئاستی جینۆساید و تاوانی جەنگ، ئەمە بەرپرسیارێتییە و دەبێ لە ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتییەوە دادگایی بكرێن و سزای خۆیان لەم ڕووەوە وەربگرن، پێویستە سەرلەنوێ سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانستی و زانكۆكان و لایەنی دیكەی تایبەتمەند لە ئاسایش و هەواڵگری، خوێندنەوەی تازە بۆ ئەم دیاردەیە بكەن، ئەمەش وا دەكات كە ئەم دیاردەیە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی زۆر مەترسیدار نەبێت.