بەرنامەی ئەتۆمی یەكێكە لە بابەتە هەرە هەستیارەكانی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەت و قەوارەكان، هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی بەرنامەی ئەتۆمی دوو ئامانجی تێدایە، ئامانجی یەكەم پەیداكردن و بەدەستهێنانی چەك و بۆمبی ئەتۆمییە بە هەموو جۆرەكانیەوە، ئامانجی دووەمیش بەكارهێنانی ئامرازی تەكنەلۆجیای ئەتۆمی بۆ مەبەستی ئاشتی، لەسەر ئەم بنەمایە بەرنامەی ئەتۆمی گرنگییەكی بەرچاوی نێودەوڵەتی و جیهانی هەیە. ئێستا ئەگەر نەخشەی ئەتۆمیی جیهان بخوێنینەوە بۆمان دەردەكەوێت، كە زۆر لە دەوڵەت و قەوارەكان لە ڕوانگەی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەییەوە هەوڵی پەیداكردنی ئەو بەرنامەیە دەدەن، بەشێكیان هەنگاوی باشیان هەڵێناوە.

ئەگەر لە ڕەهەندە نێودەوڵەتییەكەوە دەست پێ بكەین، دەبینین لەبەر مەترسیی بابەتەكە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بەتایبەتی دوابەدوای كارەساتی هیرۆشیما و ناكازاكی، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەستی كرد، جۆرە پێشبڕكێ و ماراسۆنێك هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەم جۆرە ئەتۆمییانە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1963 لە پەیماننامەی مۆسكۆ گەیشتە ئەوەی كە دەبێ تا ڕاددەیەك ئەم جۆرە چالاكییە ئەتۆمییانە سنووردار بكرێت، هەروەها لە ساڵی 1961 پەیماننامەیەكی دیكەش هات پەیوەستە بە قەدەغەكردنی بڵاوبوونەوەی ئەم جۆرە بەرنامە و چەكانە، دوو ئامانجی سەرەكی دەستنیشان كرد، یەكەم قەدەغەكردنیان، دووەمیش ئەگەر هەبوو بۆ مەبەستی ئاشتی بەكاربهێنرێت، جگە لەمەش لە ساڵی 1967 لە ئەمریكای لاتین پەیماننامەیەك بۆ ئەم بابەتە هاتە ئاراوە، چونكە ئەم ناوچەیە بووبووە شوێنی چالاكیی ئەم بوارە، هەروەها لە ساڵی 1971 پەیماننامەیەكی دیكە واژۆكرا كە دەبێ ئەو چەكانەی كە كۆمەڵكوژن لە قووڵایی و شوێنی دوورە دەست دابنرێن، هاوكات دەبێ بخرێنە ژێر چاودێریی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، لەلایەكی دیكەوە ئاسەواری بەكارهێنانی ئەم چەكانەش بایەخی دیكەی هەیە، مەبەست ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان، بۆ نموونە ڕێككەوتننامەی پاریس كە بەرپرسە لە ئاسەوارەكانی ئەتۆمی، هەروەها ڕێككەوتننامەی برۆكسل كە لە ساڵی 1963 وەك تەواوكەری ئەو بوو، دیسان ڕێككەوتننامەی ڤیەننا پەیوەست بە لێپرسراوێتیی مەدەنی لەسەر ئاسەواری ئەتۆمی، هەموو ئەو ڕێككەوتننامانە باسی بەرپرسیارێتی و قەرەبوو و قەدەغەكردن دەكەن، ئەوەی زۆر گرنگە لەم بوارەدا بوونی ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی بۆ تەكنەلۆجیای ئەتۆمی بوو، ئەویش ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمییە كە لە ساڵی 1957 هاتە كایەوە، بەپێی ڕێككەوتننامەی ساڵی 1977 لەنێوان نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەم ئاژانسە، كە پەیوەستە بە كار و چالاكییەكانی تەكنەلۆجیای ئەتۆمی، هەروەها چۆنیەتی بەكارهێنانی بۆ مەبەستی ئاشتی بەتایبەتی بوارەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و پێشكەوتنیان، ئەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە پەیڕەوێكی بنەڕەتی هەیە بە ناوی پەیڕەوی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی كە لە (23) ماددە پێكهاتووە و باس لە ئامراز و ئامانج و چاودێریكردن دەكات، ئەم ڕێكخراوە بە دەزگایەكی ڕاوێژكاری بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان هەژمار دەكرێت، بەتایبەتیش دانی ڕاوێژ بە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هەر كارێك كە پەیوەست بێت بە چالاكیی ئەتۆمی و پەیوەندی لەگەڵ ڕێكخراوەكانی دیكەش لەم بوارەدا، ئەم ڕێكخراوە چالاكیی بەرچاوی هەبووە و هەیەتی لە زۆر لە بەرنامە ئەتۆمییەكانی جیهان، بۆ نموونە بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران و كۆریای باكوور و ئیسڕائیل و تەنانەت عێراقیش لە كاتی خۆی، ئەم ڕێكخراوە چەندین پەیكەری ڕێكخستن و لێژنەی تایبەتی هەیە، بارەگاكەی لە جنێڤە و لە ساڵی 1957ـەوە كارەكەی گەڕانە بە دوای چالاكییەكان لەم بوارانەدا، جگە لەم چالاكییانە لە هەرێمەكانیش ڕۆڵی هەبوو، لە میسر و ئیسڕائیل لە سەدەی ڕابردوو، هەروەها لە هەندێ وڵاتی كیشوەری ئاسیا لە هیندستان و پاكستان، ئەمە وێڕای ئەوەی لە ئەوروپاش چالاكی هەبوو لە دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا.

ئەگەر لە ڕوانگەیەكی نیشتمانییەوە سەیر بكەین، دەبینین كە یاسای ڕێكخستنی ئەم جۆرە چالاكییانە و بوون بە ئەندام لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، دانانی پەیكەری ڕێكخستنی تایبەت وەك ڕێكخراوی ئەتۆمی، بۆ نموونە ڕێكخراوی ئەتۆمی ئێرانی و پاكستانی، یان لێژنەی ئەتۆمی وەك لێژنەی ئەتۆمیی عێراقی، كە بە یاسای ناوخۆ ڕێكدەخرێن، جگە لەمانەش هاوپەیمانیی دووقۆڵی لە نێوان زۆر لە دەوڵەتەكان هەیە، ئاڵوگۆڕی زانیاری، بۆ نموونە ڕێككەوتنی عێراق و فەرەنسا لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو دەربارەی ئەتۆمیی عێراق.

لە بەدواداچوونی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەرێمی و ناوخۆیی بۆ بەرنامە تەكنەلۆجییەكان، شتێكمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە مەسەلەكە تەنیا بەرنامەی ئەتۆمی نییە، بەڵكو پەیوەستە بە چەكی كۆمەڵكوژی، جگە لەمەش خۆی لە زۆر چەكی دیكەش دەبینێتەوە وەك چەكی كیمیاوی و بایۆلۆجی و ناوكی و ئەتۆمی، سەبارەت بەوەی هەر دەوڵەتێك لە سیاسەتی ئاسایشی نێودەوڵەتی هەوڵ بدات بۆ بەدەستهێنانی ئەم جۆرە بەرنامە و چەكانە، بێگومان كاریگەری لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانی هەیە، بۆیە ئەگەر سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ بوونی ئەم چەكانە، بەتایبەتی ئەگەر بۆ مەبەستی ئاشتی نەبن، بێگومان ڕووبەڕووی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی و ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەبنەوە.

ئەگەر باسی چەكی كیمیاوی بكەین، دەبینین بەكارهێنانی لە نێودەوڵەتی نەك بۆ سەدەی ڕابردوو، بەڵكو بۆ پێشتر دەگەڕێتەوە، هەروەها زۆر ڕێككەوتن دەربارەی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ئەم چەكانە دەكرێت، لە ساڵی 1993وە ڕێكەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ قەدەغەكردنی چەكە كیمیاوییەكان هاتە كایەوە، كە زۆر بابەتی گرنگی تێدایە بە پرەنسیپ و ئەرك و ئیلتیزامەكان و پێكهێنانی ڕێكخراوێك كە پێی دەڵێن «ڕێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیاوی» كە بارەگاكەی لە «لاها»ی هۆڵەندایە. بەپێی ئەم ڕێككەوتننامەیە دەبێ چەكە كیمیاوییەكان و شوێنی بەرهەمهێنانیان لەناو ببردرێن و ئەگەر هەشبن، دەبێت چاودێری بكرێن، هەروەها پێویستە دەوڵەتان ببنە ئەندام لەم ڕێكخراوە.

دەربارەی چەكی بایۆلۆجی، ئەمەیان زۆر مەترسیدار و گرنگە، ڕێككەوتننامەی قەدەغەكردنی چەكی بایۆلۆجی ساڵی 1972 هاتە كایەوە، ئەمەش بۆ قەدەغەكردنی ئەو دەوڵەتانەیە كە ئەم جۆرە چەكانەیان هەیە و مەرجیان بۆ دابنرێن، بەتایبەتی ئەوانەی بۆ كاری شەڕ و سەربازی بەكاری دەهێنن، چەكی ناوكییش هەیە كە مەوادی ناوكی بڵاودەكەنەوە، وەك لیزەر و ئەو شتانە كە لای نەتەوە یەكگرتووەكان جێی بایەخە، كە بۆ مەبەستی سەربازی بەكار نەهێنرێن.

چەكی ئەتۆمییش كە پێشتر باسمان كرد و ئاماژەمان بە ڕێككەوتننامە و ڕێكخراوەكان كرد، ئەمانەش زۆر مەترسیداران، گرنگترین شت ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گەیشتە ئاستی ئەوەی قەدەغەكردنی تەواوی تاقیكردنەوەی ئەتۆمی لە ساڵی 1996 كە ژینگە پیس دەكەن و ئاسەواریان دەبێت، پێویستە هەموو دەوڵەتان پابەندی ئەم ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییانە بن، بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوێك دانرا كە سەرپەرشتی ئەم لایەنە بكات. هەروەها لە یاسا نێوخۆییەكانیانەوە دەسەڵاتی نیشتمانی دابنێن كە پەیوەندیدار بن لەگەڵ ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان.

لە ئەنجامی ئەمە ئەگەر بێین پەیوەندیی نێوان ئەم بەرنامە ئەتۆمییانە و چەكە كۆمەڵكوژانە بخەینەڕوو لەگەڵ سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و ڕووبەڕووبوونەوەیان بۆ سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی، دەتوانین بڵێین كە هەوڵی ئەم دەوڵەتانە جۆرە مەترسییەكە بۆ سەر سیستەمی نێودەوڵەتی، چونكە ژیانی ئاسایی ناو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی وا دەكات كە قەوارەیەكی نێودەوڵەتیی ئارام نەبێت بەپێی بنەماو بنچینەكانی پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی جیهانی لە ناوخۆ و لە دەرەوە و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەرێمی و نیشتمانی، بۆیە دەبێت لەم سیاسەتانە جۆرە هاوكاری و هەماهەنگی هەبێت، لەم ڕوانگەوە سیستەمی نێودەوڵەتی هەنگاوی باشی ناوە لە بواری دوو پەیماننامەی نێودەوڵەتیی پەیوەست بە چەكی كیمیاوی و ئەتۆمی كە لە ژێر ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی دەبن، هەروەها لە بڕیاری 687ی ساڵی 1991ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئاماژە بەم چەكانە كرا، بۆیە هەر پەیوەندییەك لە نێوان ئەم بەرنامانە و ئاسایشی نێودەوڵەتی هەبێت، بە گۆڕانكارییەكانی سیستەمی دەوڵەتی وا دەكات كە ڕێكخراوێكی یاسایی بە مەبەستی كۆنتڕۆڵكردنی ئەم خۆپڕچەككردنەی كیمیاوی و بایۆلۆجی و ئەتۆمی هەبێت، ئەمە بەرژەوەندییەكی زیندووە بۆ سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی، زەمانەتی سەقامگیرییە، بوونی ئەم چەكانە وا دەكات جۆرە ناسەقامگیرییەك لە جیهاندا هەبێت، بەڵگەش بۆ ئەمانە، ئەو بەرنامە ئەتۆمییانەن كە لە هیندستان و پاكستان و كۆریای باكوور و ئێران و ئیسڕائیل و تەنانەت كاتی خۆی لە هەندێ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ نموونە عێراق و میسر وەك بەڵگە و هەتا لیبیاش هەن، ئەمە كێشە و گرفتی بە دوای خۆیدا هێنا و دەهێنێت، بۆیە مەترسییەكانی زۆر پەیوەستن بە ئاسایشی ژینگەیی كە ئەم بەرنامانە زۆر سنوور تێدەپەڕێنن و ئاسایشی جیهان دووچاری مەترسی دەبێتەوە، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە چوارچێوەی ئاسایشی نێودەوڵەتی بپارێزرێت لەم مەترسییانەی پەیوەست بە ژینگەی ئەو دەوڵەتانە و ئەو لایەنانەی كە پەیوەندیدارن بە بەرنامە و چەكە كۆكوژییەكان.