بازاڕی كار لە كوردستاندا و هۆكاری بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری بەتایبەتی لە ناو گەنجان و دەرچووانی زانكۆكانی كوردستان، تەوەرەی سەرەكیی دیدارێكی گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد شەعبان شارەزا و پسپۆڕی ئابووری. لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

* وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی ئابووری دەكرێت بزانین چۆن دەڕوانیتە بازاڕی كار لە هەرێمی كوردستان و ئایا زانكۆكانی كوردستان كە ساڵانە سەدان خاوەن بڕوانامەی پسپۆڕایەتیی جیاجیا بەرهەم دەهێنن، لە ئاست خواست و ویستەكانی بازاڕی كاردایە؟

- حكومەتەكانی دونیا گرنگییەكی لە ڕادەبەدەر بە كەرتی كار و چارەسەركردنی كێشەی بێكاری دەدەن، ئەمەش هەروا لە خۆڕا نەهاتووە، بەڵكو دابینكردنی هەلی كار بۆ گەنجەكان بەتایبەتی خاوەن بڕوانامەكانی پەیمانگا و زانكۆكان لە ڕیزبەندی پێشەوەی كارنامە و ئەركە حكوومییەكان دێت، بەو پێیەی پەرەپێدانی بەردەوام پێویستییەكی زۆری بە هێزی كاری كارامە و شارەزا هەیە، دابەزینی كێرڤی ڕێژەی بێكاریش بووەتە بنەمایەكی گرنگ بۆ حوكمڕانیی باش. زۆر لە حكومەتەكانی دونیا پلان و ستراتیژیەتی پەروەردە و خوێندنی باڵایان لەسەر بنەمای بازاڕی كار و پێداویستییەكانی سێكتەرە جۆراوجۆرەكانی ئابووری وڵاتەكەیان داڕشتووە، لە هەرێمی كوردستان گرفتە سەرەكییەكەی بێكاری لێرەوە سەرچاوەی گرتووە، بەوەی زانكۆی حكوومی و ئەهلییەكان لە كوردستاندا ساڵانە سەدان دەرچووی زانكۆ بە بڕوانامەی بەرزەوە بەرهەم دەهێنن و دەیانخەنە ناو بازاڕی كارەوە، بێ ئەوەی ئەم بازاڕە كە كەرتی تایبەت بەڕێوەی دەبات، پێویستی نە بەو پسپۆڕایەتییە زۆرە هەیە، نە پێویستی بە توانا و كارامەیییەكانی دەرچووەكانی ئێمە هەیە، چونكە دەرچووەكەی زانكۆ لە ئاست خواست و ویستی بازاڕی كاردا نییە و كەرتی تایبەت توانای وەرگرتنی ئەم پسپۆڕایەتی و دەرچووانەی نییە، بەمەش ئەو زانكۆیانەی لە توانایاندا نییە لە ئاست پێشكەوتنەكانی سەردەم و ئەو گۆڕانكارییانەدا بن كە لە بواری كاردا دونیا بەخۆیەوە بینیوە، چ لە بواری پسپۆڕایەتی و شارەزایی بەرزدا بێت، چ لە بواری توانای مامناوەند بێت، بەتایبەتی لە بواری پیشەییدا. گرفتەكەی هێزی كار لە هەرێمی كوردستان تەنیا لەو دوو ئاستەی بەرز و مامناوەند نییە، بەڵكو لە ئاستی كاری بچووك و ئەو كارانەی شارەزاییەكی بەرزیشیان ناوێت، گرفت هەیە، لەوێشدا بەهۆی دابونەریت و كەلتووری كۆن و چاولێكەریی گەنجەكان و زۆریی كرێكاری بیانی هەمووی وایان كردووە، بازاڕ پەنا ببات بۆ كرێكاری ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاوایی و نیپاڵی و بەنگلادیشی و عەرەب، تا ئەم كرێكارانە ڕاوەستابن كەرتی تایبەت و بازاڕی كار پشت لە گەنجەكەی خۆمان دەكات، هەرچی كرێكاری بیانی هەیە ئەوان بەتوانا و كاتێكی زۆرتر و كرێیەكی كەمتر ئەو كارە دەكەن كە گەنجەكەی خۆمان ئامادە نییە ئەنجامی بدات.

* واتا كەموكورتییەكەی كار لە هەرێمی كوردستان دووسەرەیە، لەلایەك بۆ خودی گەنجەكە دەگەڕێتەوە، لەلایەكی دیكەوە بۆ خراپی و بێسەروبەریی سیستەمی كار دەگەڕێتەوە؟

- بەڵێ، ئاستی دەرچوویەكی زانكۆ وەكو ڕۆشنبیرێكی ئاسایی و توانایەكی كەم سەیر دەكرێت و دەرچوویەكی دواناوەندیش وا سەیر دەكرێت كە كەسێكی نەخوێندەوارە و تەنیا توانای خوێندنەوە و نووسینی هەیە. ئەوەی لەم بازاڕەدا كاری دەست دەكەوێت، خاوەنی بڕوانامەی بەرزی زانكۆ و شارەزایانی پیشەییە، بۆیە لە زۆربەی هەرە زۆری زانكۆكانی جیهان ساڵانە چاوخشاندنەوە بە پڕۆگرام و پسپۆڕایەتییەكانیاندا دەكەن، بۆ ئەوەی دەرچووەكانیان لە ئاستی پێشكەوتن و پێداویستیەكانی كاری ناوخۆیی وڵاتەكانیان بن، لە زانكۆی دهۆكیش لێژنەیەكی باڵا دامەزراوە بۆ دیراسەتكردنی سەرجەم پسپۆرایەتییەكان و بە پشتبەستن بە بازاڕی كاری دهۆك و كوردستان، بەداخەوە بەشێكی زۆری پسپۆڕایەتی و پڕۆگرامەكانی خوێندن لە زانكۆكانی عێراق و كوردستان لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆی ئابووری و بازاڕی كاری هاوچەرخ و پێشكەوتوو ناگونجێت. بازاڕی كار لە كوردستان و وڵاتانی ئیقلیمی و جیهان لە پێشكەوتنێكی بەردەوام و خێرادایە، زۆر كار و پیشە وردە وردە ون دەبن و باوی نامێنن و كاری نوێ پەیدا دەبێت، بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتەش پێویستە ئەم هەنگاوانە بنێین:

1- چاوخشاندنەوە بە سەرجەم پڕۆگرام و پسپۆڕایەتییەكانی زانكۆكان بە جۆرێك لەگەڵ بازاڕی كاردا بگونجێت.

2- گرنگیدان بە خولەكانی مەشق و ڕاهێنانی خێرا بە تایبەت لە بواری پیشەییدا.

3- سنووردانان بۆ هاتنی بەلێشاوی كرێكارانی ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق و كرێكارانی بیانی بەتایبەتی ئەو كرێكارانەی كە هەمان توانامان لە ناوخۆی كوردستاندا هەیە.

4- وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی سیستەمی كار لە هەرێمی كوردستان ڕێك بخاتەوە.

5- كردنەوەی نووسینگەی دۆزینەوەی هەلی كار بۆ هاونیشتمانیانی كوردستان بەتایبەتی لەناو گەنجەكاندا.

6- چاوخشاندنەوە بە هەموو یاساكانی كار و ئەو بوارانەدا بكرێت كە زۆرترین دەرفەتی كاری لێ دەست دەكەوێت، وەكو كەرتەكانی وەبەرهێنان و گەشتیاری و پیشەسازی.

7- میدیاكاران و مامۆستایانی ئایینی ئەركی گەڕاندنەوەی پیرۆزیی كاركردن لە ناو گەنجەكانماندا لەسەر شانیانە.

* پشتبەستن بە ئابوورییەكی ڕەیعی نەوت و پەراوێزخستنی كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری تاچەند زیانی بە كەمبوونەوەی هەلی كار گەیاندووە ؟

- ئابووری ڕەیعی پشت ئەستوور بە داهاتی نەوت لە وڵاتانی دواكەوتوو كەموكورتییەكی گەورەی بە پەیكەریی ئابووریی وڵاتەكان گەیاندووە. لەو شێوازە ئابوورییەدا كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتیاری و هەموو كەرتەكانی دیكەی پەیوەندیدار بە بەرهەمهێنانەوە پشتگوێ خراون، بەمەش گەنجەكانمان دەرفەتێكی گەورەی كاریان لە دەست داوە، بەتایبەتی لە بواری جووتیاری و كرێكاری و كارمەندی گەشتیاری. لەم ساڵانەی دواییدا زۆر لە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت وەكو بەحرەین و قەتەر و سعودیە و ئیمارات سەركەوتوو بوون لە دەربازبوونی وڵاتەكانیان لە كەموكورتیی پەیكەری ئابووری و ڕوویان لە ئابووریی خزمەتگوزاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی و پیشەسازیی پترۆكیمیاوی و دروستكردنی كارەبا بە وزەی خۆر و چەندین بواری دیكەی گەشتیاری كردووە، بەمەش پەرەپێدانی بەردەوام دەستی پێ كردووە و، سەرەتا بە هەمواركردنەوە و دەركردنی یاسای نوێی كاركردن دەستیان پێ كرد و، دژایەتیی كاری ڕەشیان لە وڵاتەكانیان كرد، ئەو كارەی زیان بە دەرفەتی كار بۆ هاونیشتمانەكانیان دەگەیەنێت و كار بێ بەها دەكات و لە دەرەوەی چوارچێوەی یاسا و ڕێنماییەكان كار دەكات. پشتگوێخستنی كەرتە ڕاستەقینەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری، واتا دەربازبوونە لە بێكاریی ڕووپۆشراو كە لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان زۆر باوە، خەڵكێكی زۆر كار دەكات، بەڵام كارەكانیان لە ڕووی بەرهەم و داهاتەوە لەو ئاستە نییە پێیان بوترێت كار، جۆرەكانی بێكاری لە هەرێمی كوردستان زۆرە، هەر لە بێكاریی تەكنەلۆژیا و بێكاریی وەرزی و بێكاریی كۆمەڵایەتی و بێكاری ڕەگەزی و.. تادوایی بەوشێوەیە.

* لە كوردستان هەڵمەتێكی فراوانی ئاوەدانكردنەوە و دروستكردنی بینایە و شەقام و جووڵەیەكی باشی بازاڕیش بوونی هەیە، بە سەدان كەسی بیانی لە بوارەكانی خزمەتگوزاری و كرێكاری و بیناسازییدا كار دەكەن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە وێڕای ئەم واقیعە چی وا دەكات دەرچووەكانی ئێمە و گەنجەكانمان بێكار بن؟

- بوونی كاری ڕەش بۆ بیانییەكان وای كردووە كار بێ بەها بێت، هەروەها چاولێكەری و كەلتووری دواكەوتوویش گرفتێكی دیكەیە، بۆ نموونە گەنجێك پێی شەرمە لە بواری خزمەتگوزاریی شارەوانی و لە هۆتێل و میوانخانەكان كار بكات، یان دابونەریتی دواكەوتوو كە قبووڵ ناكات گەنجەكان بەتایبەتی لەناو ڕەگەزی مێدا هەموو كارێك لە كەرتی تایبەت بكات، یان ناشارەزایی و پسپۆرایەتیی سەردەم كە لەگەڵ پێشكەوتنەكان و گۆڕانكارییەكان بگونجێت، بۆ نموونە گەنجێك ئامادە نییە تا درەنگانێكی شەو كار بكات، یان لە بواری پیشەیی و چاككردنەوەی كەلوپەل و ئامێرەكان و ئۆتۆمبێل و.. پەرەی بە تواناكانی خۆی نەداوە. بوونی ئاوارەیەكی زۆر لە هەرێمی كوردستان و بوونی ئەو ژمارە زۆرەی كەمپ گورزێكی جەرگبڕ بوو لە كەرتی كار لە هەرێمی كوردستان، ئەو گەنجەی لە هەرێمی كوردستان ئامادە نییە هەندێك كار بكات، لە دەرەوەی وڵات كاتێك كۆچ دەكات، ئامادەیە نەك لەو شێوە كاركردنە بەڵكو زۆر نزمتر لەو كارە دەكات. دەبێت پیرۆزی بۆ كار بگەڕێنینەوە و گەنجەكانمان تێبگەیەنین كە كار لە بەها و پێگەی كۆمەڵایەتییان كەم ناكاتەوە، ئێستا بەتەمەنەكانمان منداڵە گەنجەكانمان بەخێو دەكەن، هەندێك كەس هەیە دوو كار دەكات و توانای جەستەیی و هزری و پسپۆڕایەتی باشە، ڕاستە لە زۆر كۆمەڵگەدا ئەم دوو كارە بە یاسا و باج ڕێكخراوە، بەڵام لە هەموو كۆمەڵگەكاندا دوو كاری و سێ كاری هەیە، ئەمەش بۆ پاڵپشتیی داهاتەكانی خۆی و خێزانەكەیەتی، بەتایبەتی لەگەڵ هەڵاوسانی نرخ و بەرزیی تێچوونی خوێندن و تەندروستی و هۆكارەكانی هاتوچۆ و ڕسوماتەكانی خزمەتگوزاریی ئەم حاڵەتە لە هەرێمی كوردستان زیاتر دەبینین، لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا هەر كارێك باجی لێ نەدرێت، بە كاری ڕەش دادەنرێت. كەموكورتییەكە دوولایەنەیە، گەنجەكان هەموو كار ناكەن و وا دەزانن هەندێك كار زیان بە پێگەی كۆمەڵایەتی و كەرامەتیان دەگەیەنێت، هەروەها دەیانەوێت زوو دەوڵەمەند بن، لەمەشدا نادادپەروەری لە نێوان گەنجەكانی توێژی دەوڵەمەند و توێژی هەژار هەیە، ئەگینا بۆچی كار بۆ ئەو هەموو ئاوارە و پەناهەندە و كرێكارە بیانییە هەیە، بۆچی بۆ گەنجەكەی خۆمان نییە؟ دەبێت ددان بەو ڕاستییەشدا بنێین، لە كەرتی گشتی دەوامێكی كەم و كارێكی كەم هەیە، بە پێچەوانەی كەرتی تایبەت كە جددیترە و كاری زیاتری لێت دەوێت، بۆیە دەبێت ئێمە خۆمان یەكلا بكەینەوە لە نێوان ئابووری سۆشیالیستی و ئابووریی بازاڕ، دونیا بەرەو ئابووریی بازاڕ و كەرتی تایبەت دەچێت، بەڵام كەرتێكی تایبەت كە لەژێر یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەكاندایە، چۆن كاری زۆر و بە بەرهەمی لە كرێكارەكە دەوێت، بە هەمان شێوە زامنی دواڕۆژ و ئایندە و دابینكردنی پێداویستییەكانی كار و تەندروستی و مۆڵەت و هەموو ئەو ئیمتیازاتانەشی هەیە كە لە كەرتی گشتی بوونیان هەیە.

بە شێوەیەكی گشتی بازاڕی كار لە كەرتی تایبەت بازاڕێكی كراوەیە و بەپێی خواست و خستنەڕوو كار دەكات و تۆ ناتوانیت ئیجباری بكەیت بە كارێكی كاتێكی كەم و پارەیەكی زۆر، بەتایبەتی لە دوای كۆرۆنا و قەیرانی دارایی كە هەرێمی كوردستان و ناوچەكەدا پێیدا تێپەڕ دەبن، دەبێت گەنجەكانمان فێر بكەین پەلە نەكەن بەوەی دەوڵەمەند بن، مەرج نییە لە چەند ساڵێكی كەمدا بتوانێت هەموو ئامانج و ئارەزووەكانی بەدی بهێنێت، بەو شێوەیە پەروەردە نەكراوە كە ژیان كاری قورس و ماندووبوون و كاتێكی زۆری دەوێت تاوەكو بتوانێت هەموو ئامانجەكانی بەدی بهێنێت، بەداخەوە گەندەڵی یەكێكە لە هۆكارەكانی ئەم پەروەردە سەقەتە، كاتێك گەنجێك یەكێكی دیكە دەبینێت بە ماوەیەكی كەم بە خێرایی دەوڵەمەند دەبێت، ئەویش دەیەوێت بە هەمان شێوە خێرا دەوڵەمەند بێت.

 

(*)

شارەزا و پسپۆڕی ئابووری بۆ گوڵان: