ئەم بابەتە بابەتێكی زۆر هەستیارە، لە ڕووی ئەكادیمییەوە پێویستی بە توێژینەوەی زیاتر هەیە، سەرەتا لەوە دەست پێ دەكەین، ئایا ئەم ماددەیە ململانێیەكی سیاسی، یان چارەسەرێكی یاسایی دۆزیوەتەوە بۆ ئەم كێشەیە؟ ئایا ئەمە كێشەی سنوورە یان وجوودی نەتەوەییە؟ لەبەر ڕۆشنایی ڕاستییەكانی مێژوو و جوگرافیا و ئەنتۆگرافیا ئایا كێشەیەكی ناوخۆییە، یان هەرێمییە، یان قابیلە بكرێتە نێودەوڵەتی؟ دوای وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە بە گرنگیشی دەزانم لە دواییدا لە ڕووی یاسایی و سیاسییەوە بۆ ئەم ماددەیە ئاماژە بە دوو بۆچوونی گرنگ بدەم، بۆچوونێكی ناڕاستەوخۆ كە دادگای دادی نێودەوڵەتی لە لاهای لە ساڵی 2004 بۆ ئەم مەسەلەیە چووە، ئەویش دیواری جیاكەرەوەی نێوان ئیسڕائیل و فەلەستینییەكانە كە ئیسڕائیل دروستی كرد، فەتوای ئەم مەسەلەیە لەمەڕ ئەم بابەتە چی بوو؟ هەروەها بە گرنگی دەزانم ئاماژە بە بۆچوونی گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان بكەم بۆ دۆزینەوەی ڕێگاچارەیەك بۆ ئەم مەسەلەیە.

ڕوون و ئاشكرایە كە باكگراوندی ماددەی (140) لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقی فیدڕاڵدا دەگەڕێتەوە بۆ ماددەی(58) لە یاسای بەڕێوەبردنی عێراقی كە بۆ ماوەی ساڵێك لە عێراق دەرچوو، ئەم ماددەیە كێشەكەی بە هەندێ مەسەلە پەیوەست كرد كە بەندە بە موڵكدارێتی و سیاسەتگەلی شۆڤێنی كە كاتی خۆی دەرحەق بەم ناوچانە كرا، كە پەیوەست بوون بە چاكسازیی نەتەوەیی و گەڕانەوەی ڕاگوێزراوان بۆ شوێنی خۆیان، گەڕانەوەی عێراق بۆ سنوورەكانی پێش ساڵی 1968، لەسەر ئەم بنەمایە پرسیارێك دێتە كایەوە: ئایا ماددەی 140 و پێش ئەویش ماددەی 58 دیدێكی دەستووری، یان نێودەوڵەتییان هەبوو بۆ ئەم مەسەلەیە؟ یان دیدێكی ناوخۆییان بەپێی دیدێكی شارستانی و یاسایی هەبوو؟ دواتر بە شیكردنەوەی ئەم بابەتانە ئەمەمان زیاتر بۆ ڕوون دەبێتەوە.

ماددەی 140 چەند قۆناغێكی بۆ ئەم بابەتە دەستنیشان كردبوو، یەكەمیان ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكە، واتا ئەوانەی كۆچیان كردووە و ڕاگوێزراون، بگەڕێنەوە شوێنەكانی خۆیان، عێراقیش بگەڕێتەوە بۆ سنوورەكانی پێش ساڵی 1968 لە سنووری پارێزگاكان، دواتر سەرژمێری بۆ هاووڵاتیان بكرێت، دوای ئەوەش ڕاپرسییەك ئەنجام بدرێت، ماوەیەكیان بۆ دانا كە لە 31-12-2007 كۆتایی دێت، كە دەبێت حكومەت سەرژمێرییەك بكات، سەبارەت بەو ڕایەی كە پێی وابوو ماوەی ئەم ماددەیە بەسەرچووە، لە وەڵامدا دەڵێین: نەخێر، بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدڕاڵیی عێراقی هێشتا ماوەو بەسەرنەچووە، دانانی كاتێكیش بۆ ماددەكان مانای ئەوە نییە كە بەسەردەچن، بەڵكو بەردەوام دەبن تا ئەو كاتەی هەمواركردنی دەستوورییان بۆ دەكرێت، ڕایەك هەیە دەڵێت: ماددەی (140) ئیجراییە، واتا پەنای بردووە بۆ هەندێ ڕێكار بۆ چارەسەركردنی كێشەكە، ئەمەش لە ڕاپۆرتەكانی بیكەرهاملتۆن خوێندرایەوە كە ئیجراییە و بابەتی نییە، هەر چۆن بێت ماددەی (140) وەك چارەسەرێكە بۆ كێشەیەكی ئاڵۆز لە مێژووی سیاسی و یاسایی عێراقدا، تەنانەت عێراق بە هۆی ئەم كێشەوە نەیتوانی سەقامگیر بێت، ئەم ناوچانەی كە ماددەكە چارەسەریان دەكات، لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە پێگەیەكی ستراتیژییان هەیە، مەبەست پێگەی ئەمنی و سەربازی و ئابوورییە، هەروەها ئەم ناوچانە باكوور و ناوەڕاست و باشووری عێراق پێكەوە دەبەستنەوە، جگە لەوەی كە نەوتیش فاكتەرێكی گرنگە لەم مەسەلەیەدا، نەك هەر كەركووك، بگرە مووسڵیش بە هەمان شێوە، ئەم ناوچانە ڕووبەڕووی سیاسەتگەلێكی هەڵە و شۆڤێنی بوونەتەوە كە بوونە هۆی ئەوەی بارودۆخەكەیان ناسەقامگیر بێت، تەنانەت ئەم ناسەقامگیرییە عێراقیشی گرتەوە.

 نەخشەی ئەم ناوچانە كە دەستوور بە ناوچە جێناكۆكەكان ناوی دەبات، لە ئەدەبیاتی سیاسیی كورددا بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم دەناسرێن، ئەم ناوچانە كە سنوورێكی فراوانیان هەیە، قەزای بەدرە لە پارێزگای كووت و خانەقین و پارێزگای دیالە و نەینەوا و تا شنگال دەگرێتەوە.

 پێش ئەوەی بچینە نێو قووڵایی بابەتەكە، بە گرنگی دەزانم ئاماژە بە فەتوای دادگای نێودەوڵەتیی لاهای بكەم، تایبەت بەم مەسەلەیە، بە بۆچوونی ئەم داگایە كە دەڵێت شتێك نییە پێی بگوترێت ناوچە جێناكۆكەكان، بەڵكو ڕاستییەكانی مێژوو و جوگرافیا و دیمۆگرافییا ئەم واقیعە دەسەلمێنن، ئەمەش لەو بۆنەیەدا هات كاتێك ئیسڕائیل پەنای بۆ دروستكردنی دیواری جیاكەرەوە برد لەگەڵ فەلەستینییەكان و دادگاكەش ڕەتی كردەوە، هەروەها گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان بۆچوونێكی جیاوازیان هەیە لەسەر ئەم مەسەلەیە كە ناوچەكانی ماددەی (140) كێشەی ئەمن و نەوت و دیمۆگرافیایان هەیە، واتا كورد و عەرەب و توركمان و كریستییان و پێكهاتەی دیكەشیان تێدایە، هەروەها نەوتیش ڕێژەكەی دیار و ئاشكرایە و ئەم دوو فاكتەرە كاریگەرییان لەسەر ئەمنیش هەیە، هەرچەندە لە ماددەی (58) ئاماژەی پێ كرابوو، بەڵام لە ماددەی (140) پاشگەز بوونەوە، بۆیە گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان وای بۆ دەچێت كە میكانیزمی ئەمنیی هاوبەش بدۆزرێتەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەم ناوچانە بە سیستەمی خاڵەكانی پشكنین و دەوریاتی هاوبەش. بە بۆچوونی گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان دەبێت چارەسەرێكی تەوافوقیی هەمیشەیی هەبێت لە مەسەلەی كەركووك، وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ كێشەكانی دیمۆگرافی و نەوت، پێویستە حوكمڕانییەكی چاك بكرێت بۆ بنیاتنانی متمانە لەم بوارەدا، چارەسەر لەسەر بنەمای دیالۆگ و ئەنجامدانی ڕاپرسی بۆ ئەوەی بزانرێت كێ زۆرینەیە، هەروەها دیاریكردنی ڕێژەی هەر پێكهاتەیەك لەم ناوچانەدا.

لە ڕاستیدا ئەم ناوچانە ململانێی ئیتنییان تێدا بوو، هاوكات سیاسەتگەلی شۆڤێنی بوونە هۆی سەرهەڵدانی كێشەی موڵكداری و گرێبەستی زەویی كشتوكاڵی، تەنانەت چۆنێتیی سوودوەرگرتن لەو ڕێژە نەوتەی كە لەم ناوچانەدایە، بە بۆچوونی گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان پێویست دەكات چاوپێخشاندنەوەیەكی دەستووری بۆ ئەم ماددانە بكرێت و دەوڵەمەند بكرێن. گرووپەكە پێی وایە نەوت چارەسەری كێشەكە دەكات، نەك خۆی كێشە بێت، بۆیە پێویستە ماوەیەكی دیكە بدرێت بۆ گەیشتن بە چارەسەر و هەموو لایەكیش دەست لەسەر برینەكانی خۆی دابنێت، بۆیە دەبێ ڕێككەوتنێكی ئەمنی و ئیدارەیەكی هاوبەش بۆ ئەم ناوچانە هەبێت، لەگەڵ هەبوونی قۆناغێكی ئینتیقالی، ئەم بۆچوونانەی گرووپی قەیرانەكە ماوەیەكیان بەسەر چووەو پێویست بەوە دەكات پێداچوونەوەیان پێ بكرێت، بەڵام لە ئێستاوە ئامادەیی بكرێت بۆ ڕێوشوێنی گونجاوی ئەمنی لە هەرێمی كوردستان. ئەم بۆچوونە پێش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و هاتنی داعش بووە، بە دڵنیاییەوە ئەم دوو ڕووداوە زۆر لە هاوكێشەكانی ناوچەكەیان گۆڕی، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە دەبێ ئێستا لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە دەست پێ بكرێت بۆ دانانی ستراتیژییەتێكی تازە بۆ ئەم مەسەلەیە، بە گەڕانەوە بۆ لێكدانەوەی فەتوای داگای نێودەوڵەتی تایبەت بە جێناكۆكەكان هەر لە وتووێژەكانی ئۆسلۆ ساڵی 1992ی نێوان ئیسڕائیل و فەلەستینییەكان، كە ئەنجامیان نەبوو، دادگای نێودەوڵەتییش گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەم ناوچانە داگیركراون، بۆیە ئەگەر بە پێوەری بڕیاری داگاكە بێت، ئەو ناوچانەی ماددەی (140) دەیانگرێتەوە بە بۆچوونی یاسای نێودەوڵەتی داگیركراون.

ئەگەر لە دەروازەیەكی یاسایی و سیاسی بۆ ماددەكانی (58) و (140) بچین كە باسمان كردن، بۆ ئەوەی بیرۆكەیەك لە دیدی ئاسایشی نێودەوڵەتی گەڵاڵە بێت، ئەو دیدە دابینكردنی قەوارەیەكی ستراتیژییە، لە ڕاستیدا ئەشكالییەتێكی یاسایی بۆ ماددەی (140) دێتە ئاراوە، واتا سنوور دەستنیشان بكرێت، قەوارەیەكی جوگرافی و مێژوویی، یان مەسەلەكە یەكلاكراوەیە، تەنانەت پەنا بۆ ڕاپرسی نەبرێت، چونكە لە ڕووی مێژوویی و جوگرافی و دیمۆگرافییەوە ئەم بابەتە یەكلاكراوەتەوە، ئەمە پێویستی بە دیراسەتێكی باش هەیە لەلایەن سەنتەرەكانی توێژینەوە دیراساتی ستراتیژی و زانكۆكانەوە، هەروەها ئەم ناوچانە پێویستییان بە گەشەپێدانێكی بەردەوام هەیە، دەبێ بەرنامەیەكی داراییان هەبێت، نەك وەك ناوچە ئاساییەكانی دیكەی عێراق، ئیشكالییەتێكی دیكەی یاسایی بەرپرسیارێتیی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لە چارەسەرنەكردنی كێشەكان چ لە ماددەی (58) یان لە ماددەی (140)، پێویستە وتوێژكاری كورد كە بۆ وتوێژ دەچێت، پێداگری بكات لەسەر ئەوەی كە حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لەم مەسەلەیەدا كەمتەرخەمە، بە تایبەتی وەك گوتمان مەسەلەكە تەنیا كەركووك نییە، بەڵكو مووسڵ و دیالە و زۆر ناوچەی دیكەیە، بۆیە پێویستی زیاتر بە میكانیزمی دیپلۆماسی و ئابووری و تەنانەت هێزی مرۆییش هەیە لەم بوارەدا.

ئایا ئەم دیدو بۆچوونە تایبەت بەم كێشەیە هەر دەمێنێت، یان لە مەودای نزیكدا چارەسەر دەكرێت؟ بەپێی فاكتەرەكانی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی من وای بۆ دەچم كە ئەم كێشەیە بۆ ماوەیەكی دیكە بە هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە، وەك باشووری سوودانیش كە سەربەخۆیی خۆیان وەرگرت، تا ئێستاش كێشەی سنووری نێوان سوودان و باشوور كە بە نەوت دەوڵەمەندە هەر بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە، منیش پێموایە كە چارەسەر ناكرێت و تەمومژییەكی سیاسی و یاسایی هەیە لەم مەسەلەیەدا و پێویستە بە دوای چارەسەردا بگەڕێن، ئایا لە دەستووردا تەنیا چارەسەر لە ماددەی (140)دایە؟ نەخێر، ماددەی دیكەش هەن لە دەستووری 2005ی عێراق، وەك نموونەیەكی باش بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەو كۆمەڵگەیانەی كە فرە نەتەوە و ئایین و ئایینزان، ئەندازە و نەخشەیەكی دەستووری دانرا كە ئێستا دەبێ پەنای بۆ ببرێت، وەك ئەنجومەنی ئیتیحادی، یان دەستنیشانكردنی دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵی و هەرێم و پارێزگاكان، بۆیە ئەم مەسەلەیەش دەوەستێتە سەر هاوسەنگیی هاوكێشەگەلی سیاسی و چارەسەرەكە تەنیا دەستووری نابێت، بەڵكو مەدەنی و كارگێڕی و لایەنی نێودەوڵەتییش ڕۆڵی تێدا دەبێت.

لە دەرئەنجامدا دەڵێین كە ماددەی (140) میكانیزمی چارەسەرە، نەك چارەسەری كۆتاییە، دەستووریش تۆپەكەی فڕێداوەتە یاریگای حكومەت نەك پەرلەمان، بۆیە ئەمە جۆرە هاوسەنگییەكی مەسەلەكەیە، بابەتەكە ئەوە دەخوازێت كە لایەنی كوردی پێداگری لەسەر ئەم ماددەیە بكات كە زیندووە و نامرێت، لێكدانەوەی داگای فیدڕاڵیش هەر هەیە و كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان چارەسەر بكرێت، بۆیە ئاشتبوونەوەی نیشتمانی و بنیاتنانی هێزی چەكدار و بابەتی دیكە ڕۆڵیان لە چارەسەركردنی ئەم كێشەیەدا هەیە، لەبەر ئەوە دەبینین لە زۆر وڵاتانی دیكەش شێوەی ناوچەكانی ماددەی (140) هەن، بۆ نموونە لە لوبنان و بەلجیكا و ئیتاڵیا و باشووری ئەفریقیا، كە دەستوورەكانیان نموونەی دەستووری دیموكراسین چارەسەریان بۆ كێشەكانیان دۆزیوەتەوە، لە هەمان كاتدا دادگاش ڕۆڵی خۆی هەیە لە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە، بە تایبەتی داگای فیدڕاڵیی عێراق.

پرسیار لەوەدایە: ئایا ئەو پێكهاتانەی ماددەی (140) دەیانگرێتەوە، تەبان، یان فرەیین، یان گرژییان لەنێودا هەیە؟ لە ڕاستیدا سەرەتا هەندێك لەو پێكهاتانە لەگەڵ یەكدی تەبا بوون، بەڵام دوای ئەوەی هەندێك سیاسەتی شۆڤێنی و ڕاگواستن هاتە ئاراوە، بوونە هۆی سەرهەڵدانی كێشە و ناچاربوون بۆ چارەسەركردن پەنا بۆ دەستوور بەرن، بۆیە دەبێت زیاتر بایەخ بە ڕۆڵی دیپلۆماسییەت و گەشەپێدانی ئابووری و بنیاتنانی هێزی چەكدار بدرێت، هەروەها ئازادیی سیاسی و ڕێزگرتن لە مافی مرۆڤ و كەلتووری و كۆمەڵایەتی لەم ناوچانەدا، ڕاستە ئەم ناوچانە تایبەتمەندیی جوگرافیی سیاسیی خۆیان هەیە، بۆیە لە مەسەلەی هەڵبژاردندا دەبێت میتۆدی مامەڵەكردن لەگەڵیان میتۆدێكی ڕەفتاری بێت. 

ئایا لە سیناریۆكانی داهاتوو، سیناریۆی توندوتیژیی بەردەوام دەبێت؟ یان پاشگەزبوونەوە، یان ئاشتەوایی نیشتمانی؟ وا پێ دەچێت ڕەنگە ئەوەی دوایی یەكێك لە سیناریۆ هەرە لەپێشەكان بێت بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە، نەك ململانێی چەكداری چارەسەر بێت لەبەر فاكتەری هەرێمی و نێودەوڵەتی، ئایا چەند قەیران ئەم ناوچانە دەگرێتەوە؟ لە ڕاستیدا قەیرانەكان زۆرن، لە سەروویانەوە قەیرانی پێكەوە گونجانی نیشتمانی، ئەم جۆرە سیاسەتانە وایان كرد كە جیا بن، بۆ نموونە پێكهاتەی عەرەبی زیاتر لەگەڵ سوننە و شیعە، پێكهاتەی توركمانی لەگەڵ توركیا، تەنیا كورد نەبێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان و هەڵوێستی كوردانی كەركووكیش نیشتمانپەروەرانە بوو.

ئەم ناوچانە دەبێت لە ڕووی سامان و داهات و لە بوودجەی وەبەرهێنانیش حیسابی تایبەتییان بۆ بكرێت، حیسابێكیش بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكانیان بكرێت، چونكە ئەم ناوچانە قەیرانی زۆری ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و پێكهاتەییان تێدایە، ئەدی دامەزراوەی ئەمنی و سەربازی لەم ناوچانە چۆن دەبێت؟ بە ڕای من پێویستە هێزی هاوبەش لەنێوان هێزی چەكداری عێراقی و هێزی پێشمەرگە پێك بێت، تا ڕۆڵی بەرچاو ببینن، ئەوەی ئێستا دەبینرێت حەشدی شەعبییە كە پێویستە لە چوارچێوەی ئەمنی و سەربازی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، هەروەها مەترسیی دیكەش لەم ناوچانە هەیە، وەك شانە نووستووەكانی داعش، كە ناوبەناو چالاكی ئەنجام دەدەن.

پێویستە میكانیزمی كەلتووری لێبووردەیی هەبێت، هەروەها پێویستە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵ لەم مەسەلەیەدا ببینن، پێشنیاری ئەوەش دەكەم كە ئێمەی كورد گرووپی شارەزایانی یاسایی و سیاسی و ئابووریمان هەبێت بۆ ئەوەی كار لەسەر ئەم ماددەیە بكەن، لەم ڕوانگەیەوە ئاماژە بە ڕۆڵی دەستەی كوردستانی بۆ ناوچە جێ ناكۆكەكان دەكەم، كە بەپێی یاسا نزیكە لە ئاستی وەزارەت و چالاكییەكانی ئەنجام دەدات، لەم دواییەشدا بۆردێكی ڕاوێژكاریش لە سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بۆ ئەم مەسەلەیە دامەزراوە، دەستخۆشی لە دواهەنگاو دەكەم، بەڵام پێشنیاز دەكەم كە ئەكتیڤتر بن و هەماهەنگ بن لەگەڵ زانكۆكان و سەنتەرەكانی توێژینەوە، تەنانەت ڕەهەندێكی نێودەوڵەتییش بۆ چارەسەركردن بدەنە مەسەلەكە.