دەستوور یاسای باڵای دەوڵەتە، لە سەرووی هەموو یاساكانی دیكەوەیە، بە جۆرێك كە نابێت هیچ تەشریعێكی ئاسایی كە لە پەرلەمانەوە دەردەچن، یان ئەو یاسا فەرعییانەی كە بە تەفویزی پەرلەمانییەوە لە لایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە دەردەچن، پێچەوانەی بەند و ئەحكامەكانی دەستووری بەركار بن. دەستوور، چ دەستوورێكی نووسراو بێت، چ وەك ئەوەی ئیسرائیل و بەریتانیا نەنووسراو بێت، گرنگیی تایبەتیی خۆی هەیە، بەتایبەت ئەگەر ئەو دەستوورە، یەكەم دەستووری ئەو وڵاتە بێت.

 دەستوور، رێساو پرەنسیپە سەرەكییەكانی شێوەی دەوڵەت دیاردەكات، ئایا دەوڵەتێكی سادەیە، یان فیدڕاڵییە، جگە لەوەی كە سیستەمی حوكمڕانی كە ئایا پاشایەتییە، یان كۆماریی دیاردەكات، ئەوەش دیار دەكات كە ئایا شێوەی حوكم سەرۆكایەتییە، یان پەرلەمانی. دەستوور، هەر سێ دەسەڵاتەكانی دەوڵەت لە رووی هەیكەل و وەزیفە و پەیوەندییان لەگەڵ یەكتر رێكدەخات و سنوور و ماف و ئەركەكانیاشیان دەیار دەكات، ئەمە جگە لەوەی كە ئەرك و ماف و ئازادییەكانی هاووڵاتیانیش دیار دەكات.

وشەی دەستوور كە ئێستا لە زۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی عەرەبی بۆ یاسای باڵای وڵات بەكاردێت، لە بنەڕەتدا وشەیەكی عەرەبی نییە، بەڵكو بە پێی سەرچاوە یاساییەكانی بواری دەستوور، بە وشەیەكی فارسی حیسابی بۆ كراوە. هەرچەند خودی وڵاتی ئێران ئەم وشەیە بۆ ئەم مەبەستە بەكارناهێنێت و هەر دوو وشەی عەرەبی (قانون اساسي) بۆ دەستووری وڵاتەكەی بەكاردێنێت. لە رووی زمانی كوردییشەوە گەر لە وشەی دەستوور بڕوانین، وشەی دەستوور بە مانای (فەرمان) و (ئیجازە- روخسەت) یان (رێوشوێن- دابونەریت) دێت. هەروەك چۆن مامۆستا هەژار لە هەنبانە بۆرینە ئاماژەی پێداوە. كە دەكرێت بڵێین دەستوور روخسەت دەداتە دامەزراوەكانی وڵات كە لە چوارچێوەی ئەو ئەرك و مافانەی پێیان دراوە، كار بكەن و هەماهەنگیان هەبێت لەگەڵ یەكتری لەسەر بنەمای پرەنسیپی جیاكاری دەسەڵاتەكان. لە زمانی ئینگلیزییش وشەی (Constitution) كە لە زۆربەی وڵاتان ئەم وشەیە بۆ دەستووری وڵات بەكاردێت، لە وشەی(constituere- constituo) لاتینی وەرگیراوە كە بە مانای (پێكەوە بنیاتنان) دێت.

بە پێی سەرچاوە یاساییەكان و هەرچەندە كە هەوڵی دیكە هەبووە بۆ دانانی دەستووری نووسراو، بەڵام دەستووری ئەمریكی كە لە ساڵی (١٧٨٧) دانراوە، بە یەكەم دەستووری نووسراو دادەنرێت كە سەرەڕای ئەوەی چەندین جار هەموار كراوەتەوە، بەڵام تا ئێستا بەركارەو كاری پێ دەكرێت. دوای ئەویش فەرەنسا (١٧٩١) و كەنەدا (١٨٦٧) و وڵاتانی دیكە بوونە خاوەنی دەستووری خۆیان.

یەكەم دەستووری عێراق لە سەردەمی پاشایەتی و لە ساڵی (١٩٢٥) و بە ناوی (القانون الاساسي العراقي) دانرا. دوای ئەویش و بە ئەنجامدانی هەر كۆدەتایەك و گۆڕانكارییەكی سیستەمی سیاسی لە عێراق دەستوورێكی نوێ بۆ عێراق دادەڕێژرایەوە و دوایین دەستووری عێراق ساڵی (٢٠٠٥)نووسراوە كە سەرەڕای پشتگوێخستنی زۆربەی هەرەزۆری ماددەكانی لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە تا ئێستا بەركارە و بە گوێرەی پێوەرە دەستوورییەكان لە ناوچەكەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە دەستوورێكی پێشكەوتوو ئەژمار دەكرێت.

سەرەڕای ئەوەی كە بەپێی ماددەی(١١٧- بەندی یەكەم)ی دەستووری عێراقی ساڵی (٢٠٠٥) باشووری كوردستان وەك هەرێمێكی دەستووری لە عێراق ددانی پێدا نراوە و بەپێی ماددەی(١٢٠)ی هەمان دەستووریش رێگە بە هەرێم دەدات كە دەستووری خۆی هەبێت، بەو مەرجەی پێچەوانەی دەستووری بەركاری عێراق نەبێت. بەڵام بە داخەوە هەڕێم هێشتا خاوەنی دەستووری خۆی نییە.

لەو ماوەیەی رابردوو خۆشبەختانە پرسی دانانی دەستوور جارێكی دیكە هاتووەتەوە بەر باس و سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و خودی سەرۆكی هەرێمیش ئەم بابەتەیان بە جددی وەرگرتووە و ئومێدێك دروست بووەتەوە بۆ دانانی دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان.

دانانی دەستوورێك بۆ هەرێم هەرچەند درەنگ كەوتووە، بەڵام درەنگ نووسینەوەی دەستوور باشترە لە نەبوونی دەستوور. دانانی یەكەم دەستوور بۆ هەرێمێكی وەك باشووری كوردستان پێویستییەكی زۆر گرنگە، بە تایبەت كە ماوە ماوە ئەم هەرێمە دەكەوێتە بەر مەترسی و پشێوی سیاسیی ناوخۆیی و دەرەكی كە ئەم پشێویانەش مەترسی لەسەر كیانی هەرێمی كوردستان دروست دەكەن، وەك كیانێكی دەستووری كە زۆر نەیار و دوژمن چاویان بە سەقامگیری و پێشكەوتنی هەڵنایەت. دەستووری هەرێم دەبێتە ناسنامەی ئەو كیانە، و بە فەرمی پێناسەیەكی نەتەوەیی و مێژووی و جو‌گرافی و شێوەی هەرێم و سیستەمی حوكمڕانیی هەرێم بە دونیا دەناسێنیت. جگە لەوەی كە ماف و ئەركی هاووڵاتی كوردستانی دیاری دەكات و دەبێتە وەسیقەیكیش بۆ متمانەدان بە پێكهاتە ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكانی هەرێم.

وەك پێشتر گوتمان هەوڵەكان بۆ دانانی یەكەم دەستووری هەرێم دەستیان پێ كردووەتەوە، بەڵام ئەگەر هەوڵەكان سەربگرن بۆ نووسینەوەی دەستوور، بە راستی چ جۆرە دەستوورێكمان هەبێت باشە؟

وەك شارەزایەكی یاسایی و پێش هەموو شتێك ئەوەی بە راستی پێویستە ئاماژەی پێ بدرێت، ئەوەیە كە پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بە بێ سەیركردنی بەرژەوەندیی تەسكی حزبی شان بدەنە بەر ئامادەكردنی دەستوور و لە كاتی دانان و داڕشتنی بەندەكانی دەستووریشدا هەرچی ململانێ و دووبەرەكیی حزبی و موزایداتی سیاسی هەیە بەلاوەی بنێن و هەوڵ بدەن بۆ سەرخستنی ئەو پرۆسە نیشتمانییە، چونكە دەستوور پارێزەری بەها و بەرژەوەندییە باڵاكانی گەل و هەرێمی كوردستانە و دەبێتە دۆكیۆمێنتێكی یاسایی و مێژووییش بۆ گەلی كوردستان و بۆ كیان و گەلێك دەنووسرێتەوە، نەك بۆ تاكەكەس و پارتێك.

هەروەها گرنگە كە بابەتی دەستووری هەرێم لە لایەن پارتە سیاسییەكان نەكرێتە بابەتی بەرنامەی هەڵبژاردن، لە كاتێكدا كە بۆ سێ چوار مانگی دیكە عێراق لە سەروبەندی ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە. لە ٢٠٠٩ بە دواوە كە هەولی جددی هەبوو بۆ دانانی دەستووری هەرێم، بینیمان كە چۆن لە لایەن هەندێك ‌هێزی سیاسیی نوێ دروستبوو، دەستوور موزایدەی سیاسی پێوەكرا و لە روانگەی تەسكی بەرژەوەندیی حزبی سەیری كرا و بوونە هۆكاری ئەوەی هەرێم نەبێتە خاوەنی دەستووری خۆی لە كاتێكدا كە قۆناخی گشتپرسییەكەی مابوو. بۆیە گرنگە ئەم بابەتە دووربخرێتەوە لە قۆناخی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان، چونكە گومانی تێدا نییە ئەو لایەنانەی بە پۆپۆلیستیانە شەقام دەجوڵێنن، دوور نییە هۆكار بن بۆ لێدان و كەمكردنەوەی شكۆی دەستوور.

باشووری كوردستان وەك تاقانە هەرێمی عێراق لەو ماوەیەی لەسەر پێی خۆیەتی، جا چ ئەو كاتەی كە وەك واقیعێكی سیاسی هەبوو، یان چ ئەو كاتەی كە بە شێوەیەكی دەستووری بوو بە هەرێمێكی ددانپێدانراو، توانیویەتی بنەما سەرەكییەكانی دیموكراسی و ئازادی و پێكەوە ژیان و مافی پێكهاتەكان دەستەبەر بكات و خۆی لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی دەستەبەركردنی دیموكراسی بگونجێنێت، بۆیە بە هیچ شێوەیەك خەیاڵی ئەوە ناكرێت دەستووری هەرێم هەنگاو بۆ دەستوورێكی نادیموكراسی بنێت.

گرنگە دەستوور رەنگدانەوەی خواستی زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكی هەرێمی كوردستان بێت، چونكە دواتر لە پرۆسەی ریفراندۆم بۆ دەنگدان لەسەر (بوون یان نەبوونی دەستوور)، زۆرینەی دەنگ پێوەری سەركەوتنە بۆ دانانی دەستووری وڵات. دەبێت لە دەستوور هاووڵاتی و هاووڵاتیبوون چەق و میحوەر بێت، بۆ ئەوەی هەر تاكێكی ئەم كوردستانە جا لە هەر نەتەوەو ئایین و مەزهەبێكەوە بێت، خۆی بە خاوەنی ئەم هەرێمە بزانێت و تێایدا ئارام و ئاسوودە بێت، چونكە بە بۆچوونی من زێدەڕۆیی لە جیاكاری ئیجابییش زۆر جار دەبێتە هۆی ئەوەی كە زەرەر لە جەوهەری ئەو جیاكارییە ئەرێنییە بدات و بە جۆرێكی دیكەوە سەیری بكرێت. گرنگە دەستووری هەرێم دەستوورێك بێت كە هیچ كەس و هیچ پێكهاتەیەك خۆی بە مە‌غدوور نەزانێت، بەڵام لە هەمان كاتێشدا تەنیا لە سەر بنەمای هاووڵاتیبوون خۆی بە خاوەنی ئەم هەرێمە بزانێت.

هەرێم پێویستی بە دەستوورێكی جامد (Rigid Constitution) هەیە نەك نەرم (Flexible Constitution)، بەو مانایەی كە رێگە نەدرێت هێندە بە ئاسانی و هەروەك یاساكانی دیكەی ئاسایی كە لە پەرلەمان دەردەچن، هەموار بكرێتەوە، بەڵكو پێویستە لە نێو بەندەكانی دەستوور رێكاری قورس دیاری بكرێن، بۆ ئەوەی بە میزاجی سیاسییانە، یان حزبییانەوە زوو زوو پەنا نەبردرێتە بەر هەمواركردنەوەی دەستوور. ئەمە جگە لە هەندێك پرەنسیپ و بابەتی گرنگ كە پێویستیان بەوەیە بە شێوەیەكی هەمیشەیی و بە بێ گۆڕانكاری لە نێو دەستوور بمێنن. هەروەها پێویست نییە زۆر وردەكاری و درێژە بدرێتە هەندێك بابەت كە دەكرێت دواتر لە رێگەی یاسایەكی عادی لە پەرلەمانەوە دابڕێژدرێت و هەر كاتێكیش پێویست بوو بە هەندێك رێكاری سادەی ئاسانتر هەموار بكرێتەوە. واتە لە دەستوور هێڵە گشتییەكان دیار دەكرێت كە نابێت لێی لابدرێت، بەڵام وردەكارییەكان باشتر وایە بسپێرێت بە یاسای عادی. بۆ ئەوەی بە پێی بارودۆخ و هەلومەرجی پێویست و لە كاتی گونجاو هەموار بكرێتەوە.

هەرێم دەستوورێكی دیموكراسی و مەدەنییانەی دەوێت، دەستوورێك كە پرەنسیپەكانی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و چەمكی حوكمی رەشید و سەروەریی یاسا و نەزاهە و شەفافییەت و هەڵبژاردنی پاك و بێگەردی دوور لە دەستێوەردان و لامەركەزیەت و چەمكی ئۆپۆزیسیۆنێكی تەندروست لە خۆ بگڕێت.

هەرێم دەستوورێكی مەدەنییانەی دەوێت و زۆر باشیش دەبێت كە (دامەزراوەی دانانی دەستوور، جا دەستەیەكی دیاریكراوی تایبەت بە دانانی دەستوور بێت، یان پەرلەمانی كوردستان بێت)، خۆی لە قەرەی سەپاندن و زەقكردنەوەی ئایینێك بە سەر ئایینێكی دیكەوە نەدات و هەڵەی دەستووری عێراق دوبارە نەكاتەوە و ئایین نەخاتە نێو كێشمەكێشی سیاسییانەی بەڕێوەبردنی وڵات، یەكەم بۆ ئەوەی ئایین پارێزراو بێت و بۆ مەبەستی سیاسی بەكارنەهێندرێت و دەوڵەتیش بە میزاجی ئایینی بەڕێوە نەبردرێت. دووەم بۆ ئەوەی چەمكی هاووڵاتیبوون و یەكسانی و گیانی پێكەوە ژیانی ئایینی جێی خۆی باشتر بكاتەوەو ئایینێك بە سەر ئایینێكی دیكە فەزڵ نەكرێت و دیندارێك و بێ دينێك و خاوەنی هەر ئایدیۆلۆجییەكی سیاسییش ئەم دەستوورە بە هی خۆی بزانێت. چونكە مێژوو پێمان دەڵیت كە هیچ دەوڵەتیكی مەدەنی و دیموكراسی لە رێگەی دەستوورێكی دینییەوە دانامەزرێت، بەڵكو پێچەوانەكەی راستە. بەو واتایەی كە پێویست بەوە ناكات، موشەرەعی دەستووری لە هەرێمی كوردستان بە دانانی دەقێك لە دەستوور، دینی دەوڵەت دیار بكات. هەموو كەسێكیش بایی ئەوەندە هوشیاری هەیە كە بزانێت زۆرینەی خەڵكی هەرێمی كوردستان موسڵمانن.