عێراق وەك دەوڵەت هیچ ئەزموونێكی لە پەیڕەوكردنی دیموكراسی و پابەندبوون بە دەستوور نییە، ئەوە بۆخۆی پێویستی بە ڕاهاتن و پەروەردەی دانیشتووانی وڵاتەكە و نوخبەی سیاسی هەیە. لە هەمان كاتدا دەبێت وەكو هەر وڵاتێكی دیموكرات لە عێراقیشدا پشتیوانێكی بەهێز بۆ دەستوور هەبوایە. لە هەموو وڵاتاندا پشتیوانی بەهێز بۆ جێبەجێكردنی دەستوور و دواییش قانوون هەیە. ئەگەر حكومەت خۆی قانوونی پێ جێبەجێ نەكرا، هێزی ئەو وڵاتە هەن، كە پشتیوانی لە حكومەت دەكەن، تا قانوون جێبەجێ بكات. ئەگەر نموونەیەك بهێنمەوە، ئەو دواییە لە پێش هەڵبژاردنی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ كەمێك دۆخی ئەمریكای شڵەقاند، دەمانبیست كە كۆبوونەوەی ژەنەڕاڵە گەورەكان كە بڕیاردەری دابینكردنی ئاسایش و پشتیوانی دەستووری ئەمریكان، دەركەوتن و بوونە پارێزەری جێبەجێكردنی دەستوور. زۆرجار هەیە، حكومەت ناهێڵێت دەستوور جێبەجێ بكرێت، چونكە دەستوور ئالییەتی حكومەت دەگۆڕێت. لە عێراق نە ئەو ئەزموونە هەیە، نە ئەو كەلتوورە هەیە، نە ئەو ناوەندە هەیە بۆ جێبەجێكردنی دەستوور.
دەوڵەتی عێراق كە حكومەتەكەی لە 2003 ڕووخێندرا و جارێكی دی دروست كرایەوە و، دەستووری نوێی لەسەر دامەزرا، لە كێشە و گێرمەیەكی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیی زۆر قورسدا بوو. هێزەكانی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا ئەو دەورەیان لە عێراق گۆڕی و سەركردایەتیی دروستبوونی حكومەتی نوێ و دەستووری نوێیان كرد. بەڵام وڵاتانی دیكەی بەهێز كە لەگەڵ ئەمریكا لە كێشەدا بوون، وەكو ئێران و تا ڕاددەیەك توركیا و ئەوكات سووریا مابوو، وڵاتانی دیكەش بە شێوەی جیاجیا كە بەرژەوەندییان لەگەڵ ئەمریكا تێكی نەكردبێتەوە، لە عێراق بەرەنگاریی ئەو دۆخە نوێیە دەبوونەوە. لەلایەكی ترەوە خودی ئەوانەی لە ئەنجامی دەستووری نوێ ڕێیان پێ درا بە زۆرینە بێنە سەركار، ئەوە 18 ساڵە فەرمانڕەوان، ئەو حزبانەی دوای 18 ساڵ تابیعی میلیشیایی لە بەڕێوەبردنیان زیاتر بووە، حزبی سیاسی بە مانای سیاسی نین، بەقەد ئەوەی میلیشیای عەسكەرین بە ئایدیۆلۆژیای توندڕۆ. ئێستا دوای ئەو 18 ساڵە جگە لە توندڕۆیی و تائیفی كە ئەزموونێكی تاڵە و عێراق پێیدا تێپەڕیوە، ئێستا توندڕۆییەكە هاتووتەوە پێگەیەكی شۆڤینستیی جارانیان و یارمەتیش دران بۆ ئەوەی زوو ئەو شۆڤێنیزمەیان بێتەوە بیر. ئێران، توركیا، ڕووسیا یارمەتیان دەدات.
لە سەرەتای گۆڕانكارییەكانی 2003وە پێشنیارێكی واقیعبینانە هەیە، عێراق بكرێتە سێ حكومەتی ناوخۆیی لە سەر بنەمای كۆنفیدڕاڵی كە سێ دەوڵەت لە چوارچێوەی یەك دەوڵەت بە پێی دەستوورێك، یان ڕێككەوتنێكی نێودەوڵەتی بكرێت، سەرپەرشتی بكات، ڕێگەیان نەدا ئەوە دروست بكرێت، كە دروست نەبوو، عێراق وا دەگەڕێتەوە سەردەمی سەددام حوسێن و توندڕەویش. لە زەمانی سەددام حوسێن حزبێكی شۆڤینیستیی رەفتار فاشی، بە ناوی بەعس هەبوو، كە جینۆسایدیشی دەكرد، ئێستا ژمارەی ئەوانەی كە لە ئەنجامی شەڕی تائیفی لە نێوان شیعە و سوننە كوژراون، كەمتر نین لەو جینۆسایدەی سەددام كردبووی. كەواتە ئەوانەی ئێستا ئامادەیی دەستڕەشیی زیاتریان لە سەددام حوسێنیش هەیە و، بارودۆخی ناوچەكەش هەروا گرژ دەبێت.
ئێران هێزێكی گەورەیە لە ناوچەكەدا و پێنج دەوڵەتی عەرەبی لە ناوچەكە لەبەردەستیدایە، خۆشیان سەركردەكانی ئێرانی لە دانیشتنەكانی تایبەتیی خۆیاندا، لە فەیسبوك و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەبیندرێن، باسی ئەو قازانجە دەكەن كە كردوویانە. ئێستا لە هاوسێكانماندا ئێران و توركیا هەن كە هەردووكیان دروشمی گێڕانەوەی ئیمپراتۆریی خۆیان دەستداوەتێ و، هەردووكیان هەنگاوی بۆ دەنێن. ئێران باسی گێڕانەوەی ئەو ئیمپراتۆرییە دەكات كە لە زەمانی ساسانییەكاندا هەیانبوو، یان لە زەمانی حوكمی مەمالیكییەكاندا، یان لە زەمانی سەفەوییەكاندا زۆر پەرەیان سەندبوو، دەیانەوێ بیگێڕنەوە. ئێستا ئێران، عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەنی لەبەردەستدایە لەگەڵ بەشێكی فەلەستین. بێجگە لەو تەحالوفەی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆری وڵاتانی ناوچەكە هەیەتی. باكووری ئێمە (توركیا) بە ئاشكرا دروشمی ئەزموونی عوسمانی بە شێوەیەكی نوێ پێشنیازكردووە و پەلی كێشاوە بۆ ناو سووریا و تا دەگاتە باكووری ئەفریقیاش. ئەمانە هەموویان كە بگەنە باكووری ئەفریقیا و سەر دەریای سپیی ناوەڕاست (مەبەستم ئێرانە) لە هەرێمی كوردستان كە ئەساسەن گرفتی سەرەكییان لەوێندەرێیە، نەك لەبیریانە، بەڵكو یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی سیاسەتیان ئەوەیە هەرێمی كوردستان، یەك پێشنەكەوێت، دوو دەستووری عێراق جێبەجێ نەكرێت. نەك لەبەر ئەوەی عێراق نەبێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بۆ ئەوەی كە كورد هیچی پێ نەبڕێت و قۆناغی ئێستایان كە دەستیانپێكردووە، ئەگەر بۆیان بكرێت كۆتایی هێنانە بە هەرێمی كوردستان وەكو قەوارەیەكی فیدڕاڵی لە ناو دەستووری عێراقدا. دەتوانن یان ناتوانن دەبێ نەترسێین كە ناتوانن، بەڵام دەبێ زۆر گەشبینیش نەبین بڵێین هیچ ڕوونادات.
لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان پێش عێراقی نوێ و فراوانخوازیی ئێران و پێش سیسایەتی نیوعوسمانیی ئێستای توركیا، لە ساڵی 1992 دروست بوو، لە ئەنجامی ڕاپەڕینی 1991 و، راپەرینی 1991ی ئێمە لە ئەنجامی كێشەیەكی گەورەی هەرێمی دروست بوو كە داگیركردنی كوێت و گۆڕانی هاوسەنگیی سیاسی و سەربازی بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئەوكات ئەنجومەنی ئاسایش بڕیاری دا، هەموو هێزەكانی هاوپەیمانان یارمەتیی ئەمریكایان دا، سەددامیان لە كوێت دەرپەڕاند و، ئەو بارودۆخە نوێیەیان دانا و، عێراقیان لەناو بەغدا تەقریبەن گەمارۆ دا و بۆ هەرێمی كوردستان بە بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایش ئەو ناوچەیە وەكو ناوچەیەكی ئارام بۆ دانیشتووانی دەستنیشان كرا. پاشی ئەوە ئەم هەرێمە كە دروست كرا لە ساڵی 1992. بە هەڵبژاردنی پەرلەمان و دروستبوونی حكومەتی كوردستان و ڕاگەیاندنی یەكلایەنەی فیدڕاڵیزم لە سیستەمی ئێمەدا، دیسان پاش ماوەیەك گفتوگۆ هاوپەیمانەكان قبووڵیان دەكرد و مامەڵەیان لەگەڵ دەكرد. قۆناغی سێیەم قۆناغی 2003یە، كاتێك كە عێراق ڕووخێنرا، كوردستان كرا بە شەریكی هاوپەیمانان بۆ ڕووخاندنی عێراق، لە دامەزراندنەوەی عێراق و نووسینەوەی دەستوور، گفتوگۆی بوون و نەبوونی هەرێمی كوردستان نەكرا، یەكسەر وەرگیرا. گفتوگۆی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراق لەسەر ناوچە داگیركراوەكانی كوردستان كرا، كە پێی دەگوترێت «ناوچە جێناكۆكەكان» كە تا ئێستا كێشەی لەسەرە. ئەگەر ئێمە ئەو مێژووە ببینین، زەمانەتێكی نەنووسراو و نووسراوی نێودەوڵەتی هەیە كە زۆر ڕوون نییە، بەڵام بە كۆمەڵێك ئیعتبارات ئیحتمال زۆر كەمە هیچ كەسێك بتوانێت بە تۆبزی و هێرشەوە، یان بە دەستكاریكردنی دەستوورەوە هەرێمی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە. ئەوەی ئێستا باس دەكرێت، حزبەكانی شیعەی عێراقی بە پشتیوانیی ئێران دەیانەوێت ئەو دەستوورە دەستكاری بكەن. با وا دابنێین ڕۆژێك دەستكارییان كرد و، نیزامە فیدڕاڵییەكەیان وا لێ كرد، كەڵك و بۆنی فیدڕاڵیزمی لێ نەیەت و بە كەڵكی كوردستان نەیەت. من پێموایە بە قۆناغێكی بەهێزتر هەرێمی كوردستان مەوقیعی پێش 2003ی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وەردەگرێتەوە. واتا پەیڕەوی حوكمی خۆی دەكات لێرە، بە مانەوەی لە چوارچێوەی عێراق (بە ناچاری) بەڵام عێراق ناتوانێت هێرش بكاتە سەر هەرێمی كوردستان، ئەگەر هەرێمی كوردستان تووشی بارودۆخی تایبەتی نەبێت.
ئەو چیرۆكەی كە من ئێستا باسم كرد، چیرۆكێكی دەستووری و تەوافوقێكی نێودەوڵەتییە، بۆیە كە بەغدا خۆی ناتوانێت هەڵیوەشێنێتەوە، سلێمانییش یەكلایەنە ناتوانێت كیانی هەرێمی كوردستان دابەش بكات، ئیللا ئەگەر لە ئەنجامی ناكۆكیی ناوخۆیی، هەرێمی كوردستان وەكو كیانێك ببێتە دوو ئیدارە، هەروەكو چۆن هەندێك دەوڵەت دەبنە دوو سێ ئیدارە لە ئەنجامی شەڕی ناوخۆیی، ئەگەر حاڵەتێكی وا ڕووبدات. بەڵام ئەو مێژووەی كە هەرێمی كوردستان هەیەتی، جۆرێك لە شەرعییەتی بۆ دروست كردووە. بۆ نموونە كاتێك لە 16ی ئۆكتۆبەر هێرش گەیشتە شوێنی قایم لە هەرێمی كوردستان، بینیمان هاودەنگیی نێودەوڵەتی و هاوكاریی نێودەوڵەتی یەكجار زۆر بوو و هاوكاریشیان كرد كە ئەو هاوسەنگییە لە شوێنی خۆی بوەستێ.
كورد دەبێت فێر بێ، كیانی خۆی لە ناو سیستەمی دیپلۆماسیی نێودەوڵەتی بپارێزێت، یارییەكە بە باشی بكات. سیاسەتی دەرەوە كە پێی دەگوترێت دیپلۆماسی، یارییەكی دەقیقە كە دەبێت دەستەبژێری سیاسیی وڵاتی ئێمە كەسانی شارەزا و لێزان لەو بوارە بێنێتەپێشەوە و پێبگەیەنێ، پاراستنی كوردستان كاری دیپلۆماسیی دەرەوەی ئێمەیە. ئەوان دەتوانن یارییەكە بكەن.
لەو بوارەدا كار كراوە، بەڵام شكستی تێدا یەكجار زۆرە، ئێمە لە ئەنستیتۆی توێژینەوە و گەشەپێدان، دیراسەیەكی دوو ساڵەمان لەسەر ئەزموونی دیپلۆماسیی هەرێمی كوردستان هەیە كە كەموكوڕیی یەكجار زۆری تێدایە كە نەزانی تێدایە، ئینجا حزبایەتیی بێتامی تێدایە. پێكەوە نەگونجانی كەسەكانی تێدایە، دامەزراوە هەر بوونی نییە. ئەو هەموو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەیان لە ژمارەیەكی یەكجار زۆر كەمی دەستگەكانی سیادی بە مانای خۆمان لە هەرێمی كوردستان وەكو بەڵگەنامە دانەنراوە، بۆ ئەوەی كە سبەی فڵان كەس، فڵان ستاف گۆڕا، بزانێت چۆن بەردەوام دەبێت، ئەمەیان دەبێ فێری بین، دەبێ جیلی نوێشی بۆ فێربكرێت و پاراستنەكەش لە دەستی خۆماندایە. ئەگەر كورد نەتوانن، یان كوردستانییەكان نەتوانن لەو بوارەدا شارەزاییەكی باش و توانایەكی باش بەدەست بێنن بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتی خۆیان كە هەرێمی كوردستانە، لەناو چوارچێوەی دەوڵەتێكدا كە بە تۆپزی تێیدا ماوینەوە و وەكو دوژمن ڕەفتار دەكات.
لەو چوارچێوەی دوو ئیمپراتۆری گەورەی توركیا و ئێران كە ئێستا هێزی زۆریان هەیە و بەرەنگاریی ئەمریكا و ئەوروپاش دەبنەوە، هەمیشە بوار و دەرفەتی ئەوە هەیە زەبرمان پێكەوێ، زەبرەكان لەوانەیە كوشندە بن و زۆر ئازارمان بدەن. هیچ دەوڵەتێكیش لە دونیادا نییە، كە ئەگەر توانایی پاراستنی خۆی نەبێت، بە گرەنتیكردنی بەرژەوەندییەكانی لە دەرەوەی وڵات، بتوانێت بەردەوام بێت. تەنیا جیاوازییەك لە نێوان ئێمە و دەوڵەتان ئەوەیە لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا دەوڵەتن، یاسای نێودەوڵەتی پابەندە بە پاراستنی سنوورەكانیان، واتا وڵاتێك وەكو سۆماڵ و سووریا و عێراقی دوای 2003ش پارچە پارچە ببێت، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، یان ئەنجومەنی ئاسایش زامنە بۆ پاراستنی خاكەكەی، ناهێڵێت دەوڵەتەكە دابەش بكرێت، ئێمە ئەوەشمان نییە. بۆیە ئەگەر ئێمە زەبرمان بەركەوێ، زەبرەكە لەوانەیە كوشندە بێت. ئەوە دەبێت وشیارمان بكاتەوە كە حوكمی باشمان هەبێت.
ئاراستەی نیشتمانی ئەوەیە هەموومان پابەند بین بە پاراستنی ئەو نیشتمانە بچووكەی بە ناوی هەرێمی كوردستانە. ئەوە من پێموایە ئەو حەزە لای هەموو خەڵكی كوردستان هەیە بە گشتی بە هەموو حزبەكانیەوە. بەڵام كاتێك كە دەگاتە سەر شێوەی بەشداری لە بەڕێوەبردنی كوردستاندا، ناكۆكییەكە لەوێ دروست دەبێت، ناكۆكییەكان بەرژەوەندیی حزبین، ئینجا ڕوانگەی ئایدیۆلۆژین. لە نێوان یەكێتی و پارتی بەرژەوەندیی حزبی و كێبڕكێی شەخسییە، لەگەڵ حزبەكانی ئیسلامی، مەسەلەكە ئایدیۆلۆژیایە ئینجا لەوانەیە بەرژەوەندیی حزبیشی تێدا بێت. چ شتێك دەتوانێت ئەو شتە باش بكاتەوە و لەسەر شاڕێیەكی ڕاست ساغی بكاتەوە و هەموو پابەند بن بە حكومەتی هەرێمی كوردستان؟ چونكە لە دونیادا دەوڵەتێك نییە دانیشتووانەكەی پشتی حكومەتەكەی خۆیان نەگرن. كیانی هەرێمی كوردستان هەموو ئەوانەی كە تێیدا دەژین، دەبێ لە سیاسەتدا تەنیا بۆ هاتنەسەر حوكم وەكو ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمانی كوردستان كێبڕكێ بكەن. بەڵام بۆ مانەوەی هەرێمی كوردستان دەبێ پابەند بن بەو حكومەتەی كە وڵاتەكە دەپارێزێت. كێ حكومەتی بەدەستە، جیاوازی نییە. بۆیە ئێمە دەبێ بگەینە ئەو پلەیە لە ئاگایی و هۆشیاریی سیاسی و نیشتمانی، كە حكومەتی خۆمان بەلاوە گرنگ بێت. ئەوە حكومەتە كە دیپلۆماسی ڕێبەریی دەكات، نەك حزبەكان. من گوێم لێ دەبێت وەكو ئێوە ڕۆژانە كە سەركردەی هەندێك لە حزبەكان بە تایبەتی لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و لە حزبی ئیسلامیشدا هەن، تەقریبەن حزب نەماوە ئەو قسەیە نەكات. دەڵێن فڵان كەسی ئێمە سەردانی بەغدای كرد و، فڵان شوێنی دەوڵەتانی كردووە، بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان كە مووچە و چی و چییە تەئمین دەكات، ئەمە دەزانی وەكو چی وایە؟ وەكو ئەوەیە لە وڵاتێكدا دیموكراسی نەبێ، بەڵام حزبێك لە شارێكدا بڵێت ئێمە لەم شارەدا دیموكراتین. ئەمە نیشانەی جەهالەتە، نیشانەی نەزانییە. نیشانەی ئەوەیە ئەم نوخبە سیاسییە كە ئەوێ بەڕێوەدەبات، ئاگای لە ئەلفوبێی بەڕێوەبردنی سیاسی نییە.
پێویستە ئاوێنەیەكی گەورە بەرانبەر بە نوخبەی سیاسیی هەرێمی كوردستان ڕاگری و ڕەخنە لەو دەستەبژێرە سیاسییەیە بگری كە ماوەی 30 ساڵە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبات، چۆن نەكرا پڕۆسەیەكی ئەوتۆ بێ كە سەرەنجام بە مانەوەی حزبەكانیش، هێز لە شوێنێكی سەرەكی كۆببێتەوە كە لە كاتی پێویست بتوانێت هەرێمی كوردستان بپارێزێت؟ كەواتە كەموكوڕی هەیە، ئەگەر نەبا، ئەو حاڵە وا خراپ نەدەبوو. دەبێ لەوەدا واقیعبین بین، كاتێك پڕۆسەی تەمەركوزی هێز لە كوردستان بە شێوەیەكی قانوونی و كردەنی بە دەوری كارێزماتیكی سەركردەكانمان ڕووی نەداوە و، پاش 30 ساڵ دابەشبوونی ئیداری و محەلی هەر ماوە، ئەوە نیشان دەدات كە سەركەوتن نەبووە. پاشی 28 ساڵ هەبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان و 18 ساڵ لە ناو عێراقی بە ناو نوێدا كە بە پێی دەستوور هەرێمی كوردستان مافێكی نوێی هەبووە و، دەوڵەتان ڕاستەوخۆ مامەڵەیان لەگەڵ كردووە، ناتوانین بەڵگەنامە و دیراسەیەكی بچووكمان لە یەكگرتوویی دیپلۆماسیی كوردستان هەبێت.دایكی كێشەكان كەموكوڕییە لە ڕوانگەی سیاسیی ئەو دەستەبژێرەی كە وڵات بەڕێوەدەبەن. ئەمە گرفتی سەرەكییە، ئەمەش بە ئامۆژگاری و ڕۆژێك و دوو چارەسەر ناكرێت. پڕۆسەیەكە دەبوایە دەمێك بوو بگاتە ئەنجامێكی باش.
دوژمنایەتیی نێوان سەركردەكان دیاردەیەكی كوشندەیە و پێویستە كۆتایی پێبێت. هەڵبەت كێبڕكێی حزبی دەمێنێت، ئەو كاتەیە كە سیستەم بەهێز بێ و لە ناو هەرێمی كوردستاندا مەركەزێكی هێز هەبێ، بەرگری لە قانوون بكات. ئەو كاتەیە كە سیاسەتی ناوخۆیی بە شێوەیەكی ئەوتۆ دادەڕێژدرێت كە دەوری هەمووان لەبەرچاو دەگرێت و، دەرگا لەبەردەم بەشداری بە كردەوە دەكاتەوە، دڵنیایی دەداتە هاووڵاتیان كە هەریەك بە توانای خۆی لە گردبوونەوەی سیاسیی خۆیاندا بۆیان هەیە لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا كاریگەر و بەشدار بن.
ئەوە سەركردەكانن پەیماننامەی نیشتمانی دەنووسن، هەر ئەوانن دەستوور دەنووسن و ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەكەن. نوێنەری میللەتان پەرلەمانەكانن، لە ڕووی كردارییەوە حكومەتەكانن كەوا قانوون جێبەجێ دەكەن و، خەڵكی ژیر و شارەزا و پسپۆڕ پێدەگەیەنن. لە ژیاندا بەردەوامیی جیل هەیە، نەك تەورێك لە پەیوەندیی جیلەكان بدرێ و ئەوەی لە ڕابردوو بە دەستهاتووە، هەمووی بەفیڕۆ بڕوات و، بڵێن ئێستا لە سفرەوە دەستپێبكەینەوە. ئەوە ڕەفتاری وەزیرەكانی كوردستانە كە وەزیرێك دێت دەڵێ «من لە سفرەوە دەستپێدەكەم». ئەی باشە ئەو سی ساڵە چی كراوە؟ ئەی 28 ساڵ پێش ئێستا چی بووە؟ دەبوایە لە 30 ساڵدا ئەو دابەشبوونە قانوونییە نیمچە دەستوورییە لە هەرێمی كوردستان هەیە، جێی خۆی بگرێت و كاری خۆی بكات. پەرلەمان كاری خۆی بكات، حكومەت كاری خۆی بكات. سەرۆكایەتیی هەرێم وەكو دەزگا دەبوایە دامەزرێت، پەرە بسێنێت و بەهێز بێت، تا بتوانن ئەوانە هەموویان ئەوەی پێی دەگوترێت «پڕۆسەی تەمەركوزی هێز و كردنەوەی دەرگای بەشداری بۆ هەمووان» دروست بێت. كاتێك ئەوە نەبووە، لەبری ئەوە ڕێككەوتنی ستراتیژیی نێوان پارتی و یەكێتی هەبوو، تا هەردووك سەرۆك مام جەلال و سەرۆك مەسعود بارزانی بەردەوام لە پەیوەندیدا بوون، ئەوە زەمانەتێكی دروست كردبوو. ئەو دووانە مەركەزی هێز بوون، تا هەرێمی كوردستان بتوانێت یەكهەڵوێست بێت. كاتێك لەنگی تێكەوت، پڕۆسەكە وەستا و گەڕاینەوە دواوە بۆ نەوەدەكان، واتە ئەو دۆخەی ئێستا.
مەركەزێك نییە كاریگەریی سیاسی و یاسایی و مەعنەوی بەسەر حزبەكاندا هەبێت. كاتێك هەر حزبێك دەتوانێت پابەند نەبێت، دۆخی وڵات خراپ دەبێت، ئەوە پێی دەگوترێت «پاشاگەردانی» و دوای پاشاگەردانیش دەبێتە بێسەروبەری. بەڵام بۆچی ئەو پابەندییە دروست نەبوو؟ كێ بەرپرس بوو لەوەی كە دەبوایە دروست بێت؟ پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئایا ئەمانە كاری خۆیان كردووە؟
ئەوە سرووشتی سیاسەتە كاتێك كە تەنگاو دەبێ، ئەو حزبەی كە زۆرینەیە، سیاسەتی خۆی شل دەكاتەوە تا هاوكاریی هەمووان وەرگرێت. لە هەموو دونیا لە ناو وڵاتان ئەوە دەكرێت. با نموونە بێنینەوە، ئەمریكا و ئێران و توركیا جاری وایە لە یەكدی توندی دەكەن، جاری واشە ئەمریكا بۆیان شل دەكاتەوە. ئەوە تەبیعەتی بەرژەوەندی و تواناییە. ئەگەر كەسانێك ئەو یارییە بۆ ناوخۆی كوردستان بە پێویست نەزانن، نیشانەی نەبوونی زاناییە. ئەگەر ئەو یارییە لەناو كەشی سیاسیی ڕوونەدات، ئاماژەیە بۆ نەبوونی كۆنتڕۆڵ و مەركەزێكی هێز، نیشانەی نەبوونی جێبەجێكردنی یاسایە بەسەر سەركردەیەكی سیاسیی حزبێكدا كە هەنگاو بۆ پارچەپارچەیی، یان بۆ بێ بەرنامەیی كوردستان باوێت لەبەرانبەر عێراقدا. هێزێك هەیە لەوانە بپێچێتەوە؟ بۆچی نییە؟ قانوونێك هەیە كە ئەوانە لێی لابدەن، موحاسەبە بكرێن؟ ئەگەر نییە بۆچی نییە؟ ئایا هەموو دەزگاكانی كیانی هەرێمی كوردستان كاری خۆیان دەكەن؟ من پێموایە كەموكوڕی هەیە. هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەلانی كەمەوە كە لە 2014وە هەموو دونیا هاوكاریی هەرێمی كوردستان دەكات، ئایا بووەتە سوپایەك لە ژێر فرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان؟ كێ ناهێڵێ؟ نوخبەی سیاسییە ناهێڵێ. ئایا ڕوانگەی نوخبەی سیاسی لە كوردستان ڕاستە؟ نەخێر. كێ لە ناو نوخبەی سیاسی هەڵەكارێكی زۆر گەورەیە، ڕۆژانە دەربارەی دەبیستین، لە ناو نوخبەی سیاسیدا كە لە حزبەكان پێكدێن، خیانەت هەیە و وا دەیبینین، فیداكاریش هەیە، ئەویش دەبینین. بەڵام دەبێ سیستەمێك هەبێت، شەنوكەوی ئەو تێكەڵاوییە بكات، سەرەنجام لە چوارچێوەی یاسادا كۆی بكاتەوە.
ئەوە نیشانەی نەبوونی حكومەتە، ئەوە نیشانەی نەبوونی یاسایە، ئەوە نیشانەی ئەوەیە كە نوخبەی سیاسی (نوخبەی سیاسی وشەیەكی گشتییە ئەوانەی سیاسەت دەكەن، حزب دروست دەكەن، كێبڕكێ دەكەن، پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتیی هەرێم بەڕێوەدەبەن) فەهمیان محەلی حزبیی میلیشیاییە، هیچیدیكە نییە. دۆستەكانمان وهاوپەیمانەكانمان باش دەیبینن و سی ساڵە دەستیان لە مفاوەزە و ئامۆژگاریدایە. پرسیار ئەوەیە هاوپەیمانەكان تا بەرژەوەندییان هەبێت، لێرە دەمێننەوە و ئەو ئامۆژگارییانە دەكەن، ئەی ئەگەر ڕۆژگارێك بەرژەوەندییەكانیان تەواو بوو، لێرە بێزار نابن؟ ئەگەر بكشێنەوە، دەتوانین ئەو بێسەروبەرییە بپارێزین؟ دیارە ناتوانین. گەر بگەڕێینەوە بۆ نەوەدەكان، لە 1994-1998 بۆ ماوەی چوار ساڵ شەڕی ناوخۆ بوو، بەڵام هاوپەیمانان كوردستانیان لەدەستی عێراق و ئێران و توركیاش دەپاراست، ئێمەش لەو بەینەدا شەڕمان دەكرد، ئایا ئەوە نیشانەی زانایی بوو؟ نا. وەكو ئەزموون تێپەڕی. دوو ئیدارە یەكی گرتەوە، هەزار سوێند خورا، بەڵام قانوونێك دانەنرا، هەزار سوێند خورا، كە كوردستان جارێكی دی شەڕ ناكاتەوە. جارێكی دی نابێتەوە دوو ئیدارەیی و جارێكی دی یەك دیپلۆماسی دەبێت لە دەرەوە. بەڵام قانوونێك دانەندرا هەموو پابەند بن پێیەوە، دامەزراوەیەك دانەنرا ئاگای لەو یاسایە بێت. ئەو هێزەی كوردستانمان بۆ دەپارێزێت، دەبێ قانوونیشتمان بۆ بپارێزێت، ئەویش هێزی چەكداریی هەرێمی كوردستانە.
پێشمەرگە بۆچی نەبووە بە سوپایەكی باش؟ لەكاتێكدا ئەگەر كەس هاوكاری نەكردبا، دەبوایە خۆمان بیكەین بە سوپا، ئێستا هاوكاری هەیە و پڕۆسەكە تەواو نابێت. لە هەمان كاتدا سی ساڵە فێری ئیدارەیەكی باش بەڕێوەبردن نەبووین. فێری ئیدارەی ئابووریی باش نەبووین. سەروەتێكی زۆر ڕژایە وڵاتی ئێمە و تا ئێستاش دەڕژێت، بەڵام وەكو ئەوەیە زێی بادینان بە دەشتی هەولێر وەربكەی، هەڵبەت زوو وشك دەبێت.
ئەمە ئەنجامی دۆخی ناو كوردستانە كە لە بەغدا فراكسیۆنێكی 18 كەسی دروست بوون لە دژی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان. ئەمە بەبێ ئیزنی حزبەكانی خۆیان نییە، ئەو فرتوفێڵە هی مامەڵەی محەلییە، حزبێك بڵێت ئاگام لە ئەندام پەرلەمانەكەی خۆم نییە. دەورەیەك ئاگات لێ نەبوو، دەورەی دووەم ئاگات لێ نەبوو، دەورەی سێیەم ئاگات لێ نەبوو، شتی وا نییە. ئەمە هەر ئەو ڕوانگە سیاسییەی هەرێمی كوردستانە كە هاوكاریی یەكتر لە چوارچێوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ناكەن، درووشمی دابەشكردنی هەرێم بەرزدەكەنەوە، ئەندام پەرلەمانەكانیان لە بەغدا ئەو گۆبەندە لە دژی بەرژەوەندیی وڵاتی خۆیان دەكەن. ئەمە نیشانەی «خیانەتە»، هەڵبەت هەر هەڵوێستێك دژی وڵات بێت، خیانەتە. بەڵام نیشانەی ئاستی زۆر نزمی هۆشیاریی سیاسی و ئینتمایە بۆ وڵاتەكە. ئەمە كاری تەنیا عەقڵییەتی عەشیرەتگەرییە كە بە شێوەی حزب خۆی پیشان دەدات. دەبێ لەو دۆخە دەرچین، گرنگ ئەوەیە بیربكەینەوە چۆن دەردەچین؟ هەموو مشووری وڵاتی ئێمە دەبێ بیركردنەوە بێت لەوەی چۆن دەردەچین. سەركردەكانمان دەبێ سەری ئەم كاروانە راكێشن بە ڕێی راستدا. ?