عێراق وەكوو دەوڵەت، دەوڵەتێكی دەستكردو لە رووی ستراكتورەوە شێواوە، بەو مانایەی قەیرانێكی ستراكتوری هەیە، راست ناكرێتەوە تا هۆكارەكانی ئەو قەیرانە بنیادییە چارەسەر نەكرێ، لێ وێدەچێ جارێ هیچ هەوڵێكی جیددی بۆ چارەسەری ئەو قەیرانە بنیادییە لە گۆڕێدا نەبێ، كەواتە دەبێ مامەڵە لەگەڵ واقیعی ئاراو دەرهاویشتەكانی بكەین و بیر لەو قەیرانە هەنووكەییانە بكەینەوە كە بەڕای خۆم، بەم یان بەو راددەیە سەروكارێكیان بە قەیرانی بنیادیی عێراقەوە هەیە، هەرچەند لە ماددەی یەكەمی دەستووری عێراقدا نووسراوە: «جمهورية العراق دولةٌ اتحاديةٌ واحدةٌ مستقلةٌ ذات سيادة كاملة، نظام الحكم فيها جمهوريٌ نيابيٌ (برلماني) ديمقراطيٌ، وهذا الدستور ضامنٌ لوحدة العراق». لە ماددەی سێیەمیشدا قامك بۆ راستییەك راكێشراوە كە: «العراق بلدٌ متعدد القوميات والأديان والمذاهب، وهو عضوٌ مؤسسٌ وفعال في جامعة الدول العربية وملتزمٌ بميثاقها، وجزءٌ من العالم الإسلامي».
لێ عێراق وەكوو حكومەت لە دوای 2005ـەوە، سەركەوتوو نەبووە، یان پێی نەكراوە، یان نەیویستووە كار بە رۆحی ماددەی یەكەمی دەستوور بكات و لە دەرهاویشتەكانی دەستكردبوونی عێراق كەم بكاتەوە، بەپێچەوانەوە دابەشبەندییە ئیتنی و ئایینی و مەزهەبییەكان قووڵتر بوونەتەوە، دابەشبەندییە كۆمەڵایەتییەكانیش سەربار. بەكورتی حكومەت نەبووە حكومەتێكی مەدەنی، بەو مانایەی هاووڵاتی بناخە بێ.
راستە، لە عێراقدا فرەحزبی هەیەو هەر چوار ساڵێكیش هەڵبژاردنی گشتی دەكرێ. بەڵام نە پارلەمان و نە ئەو حكومەتەی لە هەڵبژاردنیش كەوتووەتەوە، دەربڕی ئیرادەو خواستی راستەقینەی خەڵك نەبوون. تۆ واز لە ساختەكاری و گزیی دەنگ بهێنە. رێژەی بەشداریی بە قسەی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی 2013ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، بێ لە هەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان و كەركووك، رێژەی بەشداریكردن 44.39% بووە. لە هەڵبژارنەكانی 2018ی پارلەمانی عێراقدا و لە تەواوی عێراقدا رێژەی راگەیەنراوی فەرمی 44.52% بووە، بەڵام دەگوترێ رێژەی راستەقینە لەوە كەمتر بووە و دەوروبەری 32- 33% بووە. راستە دەنگدان مافە نەك ئەرك، بەڵام رێژەی كەمتر لە 50% چ ئاماژەیەكە؟ بۆ خەڵك دەنگیان نەدا؟ ئایا زۆرینەی خەڵك لە گەمەی دیموكراسی و میكانیزمەكانی هاتنە سەر دەسەڵات و ریفۆرم و گۆڕانكاری لە عێراقدا بێ ئومێدبوون؟ یان بە واتایەكی دیكە لە «نوخبەی دەسەڵاتڕان» بێ ئومێد بوون؟ یان بێباكیی سیاسیی خەڵك بووە؟
خۆپیشاندانە ناڕەزاییەكانی 25ی ئوكتۆبەر كە تا ئێستە بەردەوامن، وەڵامێكمان دەدەنەوە كە خەڵك بەتایبەتی گەنجان و ئافرەتان، چین و توێژە كەڵایەتییەكانی ناوەڕاست و خوارێی كۆمەڵ [ئاخر رێژەی بێكاری لە 30% زێترەو لەناو گەنجانیشدا نێزیكە لە 40% و رێژەی خوار خەتی هەژاری لە وڵاتێكی نەوتیدا یەكجار بەرزە]، هەم متمانەو بەقایان بە نوخبەی سیاسیی دەسەڵاتڕانی و حزبەكانیان نەماوە، هەم خەڵك لەڕاست ئەو نوخبەیەو بێدادی و گەندەڵی و دزی و فزیدا، لەبەرانبەر نفووزی ئێرانی لە پێگەی پاسیڤ و بێباكیی خۆیان نەمانەوەو هاتنە وەڵام و سەرباری ئەو هەموو كوژراوو بریندارەی تا ئێستە بووە بەردەوامن و هەم داواكارییەكانیان هەردوو رووی (مەتلەبی) و هەم (سیاسی)یان بەخۆوە گرتووە. شایانی گوتنە ئەو خۆپیشاندانانە لە رێگەی «تەنسیقیات»ێكەوە بەڕێوەدەبردرێ كە زێتر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەكاردەهێنن. هەرچەند بەم دواییە، حزبەكان و میلیشیاكان هانی لایەنگرەكانی خۆیان داوە بچنە ناو ئەو خۆپیشاندانانە هەم بۆ بەكارهێنانیان بەمەبەستگەلێكی تایبەت و هەم بۆ نانەوەی ئاژاوەو بنكۆڵكردنیان لە ناوەوەو كوشتنی كەسە دیارو بەرچاوەكانی «تەنسیقیات»و دواتر كۆتایی پێهێنانیان [قەسابخانەكەی سنك و خەلانی.]
ناكرێ چاو لەم خۆپیشاندانانە بكرێ بێ لەبەرچاوگرتنی ململانەی ئەمریكا و دۆستەكانی لەلایەك و ئێران لەلایەكی دیكەوە، ئەمەش بە روونی لە هەڵوێستی هەر دوو لادا دەردەكەوێ. وەكوو دەبیندرێ ئەمریكا چەند جارە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە نابێ حكومەت پەنا بۆ بەكارهێنانی هێزی زیاد لەپێویست ببات كە لەبەرانبەر خۆپیشاندەراندا بەكاری بهێنێ [تویتەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە ئەوان دەسەڵاتی قانوونیی خۆیان بۆ سزادانی ئەو گەندەڵانەی عێراق كە سامانی گشتیی عێراق دەدزن و خۆپیشاندەرە ئاشتیخوازەكان دەكەنە ئامانج، بەكاردەهێنین]. بێ لەوە ئەمریكا لە نفووزی پەرەگرتووی ئێران و میلیشیا شیعە دەستنێژەكانی نیگەرانەو دەیەوێ لە رێگەی هەندێ رێوشوێنی سزاییەوە [بڕیارەكانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا لە بەرانبەر قەیس خەزعەلی و براكەی و ئەبو زەینەبی لامی كە سەركردەیەكی حەشدەو خەمیس خەنجەری سەرمایەداری عێراقی] هەم پشتیوانیی خۆی بۆ خۆپیشاندەران دوپات بكاتەوەو هەم لە نفووزی ئێران لە عێراق بدات. دیارە ئێرانیش لە بەرانبەردا ئاماژە بۆ هەبوونی دەستی دەرەكی دەكات لە ناو خۆپیشاندانەكاندا...
عێراق وەكوو میللەت، ئەگەر سەیرێكی پێكهاتەی خۆپیشاندانەكان بكرێ، دەبیندرێ زێتر مۆركێكی شیعەی بەسەردا زاڵە، بەو مانایەی لە بەغداو پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووردا بەڕێوەدەچن. بە مانایەكی دیكە بە پلەیەكەمی كەمتر خەڵكی سوننەمەزەب بەشدارییان تێدا كردووەو بە پلەیەكی ئێكجار كەمتریش كوردو خەڵكی دیكە. لە كوردستاندا جموجوڵێكی زۆر كەم بۆ پشتیوانیكردن لە خۆپیشاندانەكان هەبووە. بۆیە هەندێ كەس دەڵێن خۆپیشاندانەكان مۆركێكی تایەفییان پێوە دیارە و نەبوون بە خۆپیشاندانێكی بان دابەشبەندیی تایەفی و ئیتنی. ئەمەش نیشانەیەكە كە هێشتا ئاگاییەكی وەتەنی بە مانای «عێراقچێتی» كە لەسەرووی ئەو دابەشبەندییە تایەفی و ئیتنی و نەتەوەییەوە بێ نەهاتووەتە كایەوە. بەڵام لە هەمانكاتدا، ئەو بزووتنەوە ناڕەزاییە یەكدەست نییەو سەرێكی دیاریشی نییە.
لەم نێوەندەدا، ئایەتوڵڵا عوزما سیستانی لە هەر دوو وتەی 30ی ئوكتۆبەر و 6ی نۆڤامبەردا كە یەكەمیان بەدەست لەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی كۆتایی هات و لە دووەمیاندا جەختی لەسەر ئاشتیخوازیی خۆپیشاندەران و پاراستنیان لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی عێراق و پێكهێنانی حكومەتێكی دیكە لە وادەی دەستووریی خۆی كردەوە و هیوا دەخوازێ: «أن يتم اختيار رئيس الحكومة الجديدة واعضائها ضمن المدة الدستورية ووفقاً لما يتطلع اليه المواطنون بعيداً عن أي تدخل خارجي...» لەم نێوەدا، باس لە رۆڵی سیستانی دەكرێ لە هاتنە ئارای جۆرێ لە خیتابی سیاسیی عێراقی كە دوور بێ لە نفووزی ئێران، یان قوتكردنەوەی مەرجەعیەتی نەجەف لە بەرانبەر مەرجەعیەتی قوم، یان عێراقیبوون لەبەرانبەر ئێرانیبووندا...
ئەم رەوشە بەرەو كوێ؟ ئەگەرەكان:
- خۆپیشاندانەكان و توندوتیژی و ناسەقامگیری بەردەوام بن، حكومەتی كاربەرێكەری عادل عەبدولمەهدی بەردەوام بێ و لایەنەكان رێك نەكەون لەسەر پاڵێوراوێكی نوێ بۆ سەرۆكایەتی حكومەت. واتە بەرەو بێسەروبەری، توندوتیژیی زێتر بڕوا ئەوسەری تونێڵەكە دیار نەبێ كە بوار بۆ سیناریۆی جۆراوجۆر دەكاتەوە.
- خۆپیشاندانەكان كۆتاییان پێ بێ و لایەنەكان لەسەر كاندیدێك رێكبكەون. ئەو حكومەتە كاتییە هەندێ ئەركی دیاریكراوی لە ماوەیەكی دیاریكراودا پێ بسپێردرێ تا هەڵبژاردنێكی دیكەی گشتی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاسان نییە لەناو پارلەماندا بەتایبەتی لەژێر كاریگەریی گوشاری جادەدا، ئەو كەسانەی تا ئێستا ناویان دێ بۆ جێگرتنەوەی عادل عەبدولمەهدی دەنگ بهێنێ.
هەرێمی كوردستان و سیناریۆكان
بەڕای من پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە سیاسییەكانی لەناوەخۆدا یەكدەنگ بن و هەڵوێستەكانیان بكەنە یەك و، دووەم لەگەڵ هەردوو بەرەدا، لەگەڵ خۆپیشاندەرانی (ساحەی تەحریر) و داخوازییە رەواكانیان و لەگەڵ لایەنە سیاسییە بەشداربووەكان چ لەناو پارلەمان و چ لەناو حكومەتی ئیتیحادیدا لە پێوەندیدا بن، بەتایبەتی لەگەڵ خۆپیشاندەراندا، بۆ ئەوەی ئەو سەرنج و رایە بڕەوێتەوە كە دەگوترێ: كورد لە ئاست خەم و ئازارەكانی گەلانی دیكەی عێراقدا بێباكە و تەنیا و تەنیا لە روانگەی بەرژەوەندییە داراییەكانیەوە سەیری عێراق دەكات.. لەكاتێكدا بەشێكی میللەتی ئێمە بەتایبەتی كوردانی فەیلی لە بەغداو هەندێ شاری دیكەدا دەژین و لەناو خۆپیشاندانەكاندان..