لە مەزدەکی بامدادانەوە
تا مەولانا خالیدی شارەزوری نەقشەبەندی


سەرۆ قادر

شێخی ئاشتی و جەنگاوەری.. عەبدولسەلام بارزانی(شێخی شەهید)
لە قۆناغی دووەمدا لە زەمانی شێخ عەبدولسەلامی دووەم، كە لە بیروباوەڕدا پەروەردەی شێخ محەمەدە، بەڵام هەنگاوێكی گەورەی هاویشت، ئەوە بوو بیروباوەڕەكەی خستە باری كردارییەوە، لە گوندەكان لیژنەی دانا، سیستەمێكی نوێی لە خاوەندارێتی زەوی و هاوكاری كۆمەڵایەتی جێبەجێكرد، لە بابەتی پاراستنی ژنان و متمانەكردن پێیان، كاریكرد، باوەڕی زۆری بە توانایی و بەشداری ژنان هەبوو، فەرمانی دەرکرد کە پیاوەكانی بارزان، لە چوارچێوەی باوەڕدا، فێری جەنگاوەری بن، فەرمانی دەرکرد ناكرێت خۆمان نەپارێزین دەنا نامێنین و بەردەوام نابین. بنەمای جەنگاوەری لە بارزاندا ئەوەیە كە تفەنگداری باش و سوارچاك و مەلەوان بیت. ئەو فەرمانانە بوونە بەشێك لە عەقیدەی بارزان، بۆیە تا ئێستاش هەندێ ناو لە ناو بارزانییەکاندا هەیە پەیوەندییان بەو جۆرە سیفەتانەوە هەیە، وەك جغسی واتە چەخماخچی. هەندێ ناوی تایبەتی پیاوانی بارزان هەن، لە زەمانی شێخ عەبدولسەلامەوە داهاتوون. ئەوە قۆناغێك بوو، دیارە هەر پیاوێك لە مێژوودا قۆناغ و چیرۆكی خۆی هەیە. لەوكاتدا گۆڕانكاری لە توركیای عوسمانی دەستیپێكردبوو. سەرزەمینی بارزان لە بەر عەقیدەكە پیرۆزییەكی وەرگرت. لەو زەمان دا نەدەبوو كوشتن، دزی، درۆ، غەدر و خیانەت لە سەرزەمینی پیرۆزی ئەو عەقیدەیەدا بكرێت.
چیرۆكی نێوان شێخ عەبدولسەلامی دووەم و شێخ عەبدلقادری كوڕی شێخ عوبەیدولڵای نەهری، سەرەتای قۆناغێکی نوێی بزووتنەوەی بارزانە کە بیری نەتەوەیی بووە بەشێک لە عەقیدەکەیان. باوەڕی بوون بە پیرۆز زانینی سەرزەمینی بارزان، كە بریتی بوون لەو بنەمایانەی باسكران، زۆر زانایانە تێكەڵی بیری نەتەوەیی کرا. چونكە ئەوکات سەرەتای پەیدابوونی فیكری ڕزگاریی نیشتمانی بوو. زانایی شێخ عەبدولسەلام لەڕووی عەقیدەییەوە لەوەدا بوو ئەو لكاندنەی ئەنجامدا و لەگەڵ شێخ عەبدولقادری نەهری و منەوەرەكانی كورد لە ئیستەنبول و بزووتنەوەكانی دیكە لە پەیوەندیدا بوو. تەنانەت باس لەوەش دەكرێت بیری لەوە دەكردەوە ڕێكخراوێكیش درووستبكات، واتا بزووتنەوەی بارزانی لە بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی گۆڕی بۆ بزووتنەوەیەكی سیاسی نەتەوەیی، بەرەو گۆڕانكاریی ڕێكخراوێك كە جوڵە و ڕۆڵی زیاتری هەبێت. لێرەدا كاتی باسكردنی ئێش و ئازارەكانی شێخ عەبدولسەلامی بارزانی نییە، بەڵام ئەو عیسایەك بوو بۆخۆی، لە خۆڕاگرتن لە ناخۆشی و بەرگری و خۆشاردنەوە و بێمنەتی و ڕوونی لە ڕوانگا و بیروباوەڕدا. دەگێڕنەوە زوو زوو گوتوویەتی ئەم دۆخە لێنەگەڕا من باش بخوێنم، دەبوایە زیاترم بزانیبایە. چونكە دوای شێخ محەمەد دەرفەت لەبەردەم شێخەكانی بارزاندا نەما بە ئەندازەی پێویست بخوێنن وبە پێی پێویستی خۆیان بگەڕێن، چونکە هەر لە لێدان و كوشتن و ئاوارەییدا بوون، بۆیە کاری پەروەردە كەوتەوە ناوەوەی خۆیان. ئەوكات لە سێدارەدرا، گەیشتبۆ قۆناغێك بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ڕووس و هەندێ لایەنی ئێران، هەوڵیدەدا پەیوەندی بە ئینگلیزەوە بكات، لەگەڵ عوسمانییەكان لە گفتوگۆدا بوو كە قبوڵ بكەن كوردستان جۆرێك لە كۆنفیدراڵی هەبێت لەگەڵ مەسیحییەكانی كوردستان كە ئەوكات ئاشوری زۆرینەیان بوون. بۆ ئەوەش لەگەڵ “مارشەمعون” كە میری مەسیحییەكانی كوردستان و ناوچەی هەكاری بوو، سەردانی تبلیسی كرد. ئەگەر دەستگیر نەکرابا، وەك سەرۆک مسعود بارزانی دەڵێت: بێشانسیی كورد بوو ئەگینا ئەگەر شێخ عەبدولسەلام بارزانی مابایە، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازيی كوردستان، لەو گۆڕانكارییانەی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە ناوچەکەماندا ڕوویاندەدا، مەحاڵ بوو كورد دەستكەوتێك بۆ جۆرێك لە سەربەخۆیی بەدەستنەهێنێت.
شێخی بەردەوامی و ئاشکرایی.. شێخ ئەحمەدی بارزان (شێخی زیندان و ئاوارەیی)
بە لەسێدارەدانی شێخ عەبدولسەلام بارزانی، ماوەیەكی دیكەی بۆشایی لە کوردستان دروست بوو، چونكە بزووتنەوەکە بە سەختی تێكهاڕدرا. ئەوەی جێی سەرنج پێدانە هەموو عەشیرەتەكانی كوردستان لەو لێدانەی بزووتنەوەی بارزان بەشداربوون، تەنانەت ئەوەی بارزانییەكان لە خاكەڕایی خۆیان دەیشارنەوە ئەوە بوو بەشێك لە شێخەكانی نەهری، وەك سەید تەها بەشداری شەڕەکە بوون، هەروەها شێخ ڕەشیدی لۆلان، شێخەکانی سورچی لە پێشەوەی ئەو جەنگە بوون. بنەماڵەی بارزان بە جۆرێك پەرتوبڵاو و بێدەسەڵات بوون كە دایكی بارزانی و منداڵەكەی كە مستەفا بارزانی بووە، لە دۆڵێك لەم دۆڵانەی بارزان دەشاردرێنەوە، كاتێك كە دەیاندۆزنەوە، سەید تەهای نەهری دەڵێت: ئەمە ژنی شێخ محەمەدە و منداڵەكەیەتی، ئینجا ڕادەستی عوسمانییەكانی دەكات. عوسمانییەكان وەك حكومەتی ئايینی و داگیرکەری کوردستان، وەک لە بەڵگەنامەكاندا هەیە هەموو بڕیارەكەیان بریتی بووە لەوە كە بزووتنەوەی بارزان فیتنە دروست دەکات، فەساد بڵاودەکاتەوە، ئايين تێك دەدەن و كۆمەڵگە و سیستەم بە لاڕیدا دەبات، بۆیە کوشتن و لەناو بردنیان حەڵاڵە. بە کورتی، لە 1926 بەولاوە، جارێكی تر بزووتنەوەكە گیان دەگرێت بە كۆبوونەوەی كاربەدەستە بەدەسەڵاتەكانی پەیڕەوانی بارزان و كەسوكاریان، شێخ ئەحمەدی بارزان(شێخی پێنجەم کۆتایی) بەیعەتی پێدەکرێت. ئەو کارە لە کۆنگرەی سەری موسەکان لە چیای شیرین ئەنجامدرا. یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی قۆناخی شێخ ئەحمەد ئەوە بوو لەو بارودۆخە سەختەی ئەوکاتدا باوەڕەکانی بارزانی جارێكی دیكە بە كردەنی كردەوە و ئاشكرای كردن. هەروەها داهێنانێكی زۆری كرد لە پووچەڵكردنەی بانگەشەی فریودەری ئینگلیز و حكومەتی عێراقی تازە سەپاو و ئاغاكان و شێخەكانی دەوروبەر كە گوایە ئەو بزووتنەوەیە دژی ئايينی ئیسلامە. توانایی شێخ ئەحمەد لەوەدا بوو كە بڕوابوونی بۆ بیروباوەڕەكەی خۆی لای پەیڕەوەکانی دروست دەکرد و ڕێگەی بۆ دەکردەوە تا لە كۆمەڵگەی كوردستانی و ئیسلامیدا چاكسازی بكرێت و ئاسانكاری هەبێ تا مرۆڤ بتوانێت لەسەری بەردەوام بێت. هەڵبەت شێخ ئەحمەدی بارزان لەسەر فراوانکردن و جێبەجێکردنی بیروباوەڕەکە کارێکی زۆری کرد، بەمەش کاریگەریی ئەو لە ناو پێنج شێخەکەی بارزان دەدرەوشێتەوە. ئەمە لەو قۆناغەدا بوو كە مستەفا بارزانی برای وەك سەركردەیەكی سەربازی و سیاسی سەریهەڵدا. مستەفا بارزانی جگە لەوەی جەنگاوەر بوو، بەردەوامیدەرێکی داهێنەری پەروەردەی سیاسی شێخ عەبدولسەلام بارزانی بوو. ئەو پێیوابوو جەنگاوەری بۆ بەرگریکردن دەبێ بەشێك بێت لە بزووتنەوەی بارزان. كاتێك ئەو هاتە مەیدان، هەموو بیروباوەڕەكانی شێخ عەبدولسەلام بە سەرپەرشتی شێخ ئەحمەد، بواری جێبەجێكردنی پەیداکرد. شێخ ئەحمەد بایەخی زۆری بە قوڵترکردنەوەی باوەڕەکان و جێبەجێکردنی لە ناوچەی بارزان دەدا. لەو پیناوەدا نموونەی ئینسانی کامڵ و دادپەروەر و یەکسانی بوو. لە مقاوەمەت و فیداکاریدا هیچی لە شێخ عەبدولسەلام کەمتر نەبوو، چەندین جار ئاوارە و زیندانی دیت و دواجار پاش گەڕانەوەی لە پشتیوانی کۆماری مهاباد، بە ئیعدام مەحکوم کرا و دوانزدە ساڵ لە زیندانی ناسریە لە چاوەڕوانی ئیعدام بوو، بەڵام چۆکی دانەدا. ئەو لە زیندانەوە پەیوەندی بە پەیڕەوەکانی بارزان دەکرد و ڕێنوینی عەقیدەیی دەدانێ.
مستەفا بارزانی.. ئەوەی کە دەبوا عەقیدەکە بکاتە بزووتنەوە
لە ژیانی مستەفا بارزانی دا، گۆڕانكارییەكان زۆرخێرا بوون، كۆلۆنیالیزم ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی داگیر کردو كوردستاني بەسەر چوار پارچەدا بەش کرد، ئینگلیز بە ئاگر و ئاسن دەیویست دەوڵەتی دەستكردی عێراق بسەپێنێت. مستەفا بارزانی لەگەڵ شێخ ئەحمەد بۆ توركیای کەمالی دوورخرایەوە، نزیک بە دوو ساڵ لەوێ مایەوە، دواتر گەڕایەوە، لە شەڕ و گفتوگۆ لەگەڵ دەوڵەتی نوێی عێراق و ئینگلیزدا، ئەزموونێكی دۆڵەمەندی وەرگرت، لە شكستی 1936 کە هەموو سەرکردەکانی بارزان دەستگیر کران، بۆ باشوری عێراق دوورخرانەوە، دواتر هێنرانەوە سلێمانی. لە كاتێكدا مستەفا بارزانی لە سلێمانی بوو كە شۆڕشی كورد بە سەرۆکایەتی شێخ مەحمودی حەفید تێكشكابوو، بێهیواییەكی کوشندە باڵی بەسەر شاردا کێشابوو، ئەو شارەی کە ناوەندی بزووتنەوەی سیاسيی ئەو کات بوو. لە ناو سلێمانیدا گفتوگۆیەكی جدی و هەمەگیر هەبوو، پێویستە چی بكەین؟ ماڵەكانی نووسەر و مەلا و ڕۆشنگەر و بەگزادەكانی سلێمانی شوێنی گفتوگۆ بوون، بارزانی لە زۆربەی ئەو گفتوگۆیانەدا بێ هیچ بانگەشەیەك و بێ دەنگ بەشدار دەبوو.
كاتێك لە ساڵی 1943 سلێمانی لەڕێگەی کوردستانی ئێرانەوە بەجێهێشت و گەڕایەوە بارزان و شۆڕشی1946 لە بارزان دەستپێكرد، هەڵگری ئەو ئەزموونە بوو كە لە شکستی سلێمانی و شۆڕشی شێخ مەحمودیشدا وەریگرتبوو. لەوە گرنگتر ئەزموونی بزووتنەوەی سیاسی كورد داخلی قۆناغێكی نوێ ببوو، حزبی هیوا وەک ڕێکخراوی سەرەتایی بزووتنەوەی سیاسی كوردستان دروست ببوو. كاتێك مستەفا بارزانی گەڕایەوە ناوچەی بارزان، هەیئەتی (لیژنەی) ئازادی وەك بەرەیەك دروست کرد. ئەو هەنگاوەی وەک بەشێك لە عەقیدە و واقیعبینیی سیاسی دەستپێکرد، چونكە شێخ عەبدولسەلامیش دەیویست ڕێکخراوێکی لەو چەشنە دروستبکات، ئەوەش لەو کۆبوونەوە دەردەکەوێ کە لە گوندی بریفکان بە کەسایەتی و سەرۆک خێڵەکانی کوردستانی کرد.
مستەفا بارزانی لەگەڵ خۆیدا هەموو سەركردە سیاسی و سەربازییەكانی ناوچەی سۆرانی بردە بارزان، بزووتنەوەی كوردی خستە قۆناغێكی نوێوە، وەك شێخ عەبدولسەلام دەگەڕا و هەموو ناوچەكانی كوردستانی بەسەردەكردەوە و پرس و ڕای پێدەكردن، ئامانجی بوو تەنیا لە ناوچەی بارزان قەتیس نەخوات. پرسیارێک لە ناو دەستەندەرکارانی بزووتنەوەی بارزان دروست بوو: ئەگەر سەركردایەتی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بكەن، ئەدی عەقیدەی چاکسازیی کۆمەڵایەتی چ لێبكەن؟ لە سلێمانی بزووتنەوەیەك هەبوو عەقیدەی تێدا نەبوو، شۆڕشێك تێكشكابوو، بەس دووكەڵ لە مێژووی هەڵدەستا و تەنیا كوشتوكوشتاری لێ بەجێ مابوو، هەڵهێنجانێكی فکری و سیاسی تێدا نەبوو. زیرەكيی مستەفا بارزانی، وەك زیرەكيی شێخ عەبدولسەلام بوو، چۆن ئەو لە گۆڕانكاریی عوسمانی و ئێرانی، ناسیۆنالیزمی بەشێوەیەكی داهێنەرانە راست و ڕەوان هێنایە نێو عەقیدەی بزووتنەوەی خۆی، مستەفا بارزانی ئەم عەقیدەیەی خستە نێو بزووتنەوەی سیاسییەوە. واتە لەسەر بنەماکانی چاکسازی سازشی نەكرد، بەڵام لە چوارچێوەی بزووتنەوەیەكی نەتەوەیی بەو کاریگەرییە سەرکردەییەی لە دەرەوەی بزووتنەوەی بارزانیش هەیبوو ئەو لکاندنە داهێنەرانەی لە نێوان عەقیدەی بارزان و بزووتنەوەی سیاسی بۆ ڕزگاریی نیشتمانی ئەنجامدا. هەڵبەت دوای شکستی ١٩٤٦ و پاشەکشەی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕیی کوردستانی باشور (بە هەردوو لقی بارزان و سیاسییە بەرفراوانەکە) بۆ کۆماری مەهاباد، دیسان ئەزموون و زانیاريی مستەفا بارزانی بووە خاوەنی دەرسێکی دیکە وەک سەرکردەیەک لە گەشەی بەردەوامدا بیری دەکردەوە. لە شکستی کۆماری مەهاباد دا لە ١٩٤٧، گەڕانەوە و دوایی بڕینی سێ سنوور و داستانی ڕووباری ئاراس و چوونیان بۆ یەكێتی سۆڤیەت، خوێندن لەوێ و ئاگاداربوون لە فیكر و گۆڕانكاریی ئەوروپا، هەروەها ململانێی سۆڤییەت و ڕۆژئاوای بینی، كاتێك گەڕایەوە کوردستان، ئەو پیاوە كامڵە بوو كە ڕەسەنایەتیی بیروباوەڕی ڕزگاریخوازی بەو بنەمایە عەقیدەییانەی لە بارزان هەبوو، بەو فیكرە قەومییەی لەناو كورددا پەرەیسەندبوو، موتوربەیەكی لە نێوانی هەردووكیاندا كرد. ئەمەیە پێی دەگوترێ ڕێبازی بارزانی کە بریتییە لە بنەماكانی گواستنەوەی عەقیدەی كۆمەڵایەتیی بارزان وێڕای بیری نەتەوەیی و ڕزگاریخوازیی نیشتمانی بۆ هەموو كوردستان. هەرئەوەیە كەوا بیروباوەڕی بارزانی بە شكستی سیاسی و سەربازی كۆتایی نایەت، كاتێك عەقیدە پێویستییەکی گۆڕانكاریی ناو كۆمەڵگە بێت، بە شكانی سەربازی و سیاسی كۆتایی نایەت و هەستانەوەی ئاسانە. دروستبوونی پارتی دیموكراتی كوردستان لە سەر كەلاوەكانی تێكشكانی كورد بوو لە ساڵەكانی دەیەی 1940.
ئەنجام
تایبەتمەندییەکی زۆر سەرنجڕاكێش و گرنگ لە ناو عەقیدەی بارزانیدا ئەوەیە كە عەقیدەیەكی كراوەیە، واتە زانیاری و ڕزگاری و بەختەوەریی مرۆڤ ئامانجی سەرەكییە. بۆیە زۆر بە ئاسانی لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی زەمان یەكدەگرێتەوە. بۆ نموونە شێخ عەبدولسەلام لە ساڵی 1907 داوای لە عوسمانییەكان كرد قوتابخانەیەك لە بارزان بكەنەوە، خۆی سەردانی قوتابخانەكەی كردووە. مستەفا بارزانی كە لە سۆڤیەت بوو، یەكێك لە داواكانی لە حكومەتی سۆڤییەت ئەوە بوو ئەو جەنگاوەر و سیاسەتمەدارانەی لەگەڵیدابوون، هاوکاری بکرێن تا بخوێنن و پێبگەن. دوای گەڕانەوەیان بۆ کوردستان لە ساڵی١٩٥٩ یەك سوپا لە بەكالۆریۆس و دیبلۆمی لەگەڵ خۆی هێنایەوە. سەرەنجام بزووتنەوەی بارزان و كوردایەتی وەك ئێستا لێی تێدەگەین لەسەر كۆمەڵێ بنەما دانا. بنەماكان بە نەگۆڕی ماونەتەوە کە بریتین لە: دادگەریی، بەرابەریی ژن و پیاو، ئەنجامدانی چاكسازیی، نیشتمانپەروەریی.
ئێستا ئێمە خاوەنی ئەو بیروباوەڕە ڕەسەنەین. ئەم ڕەسەنایەتییە لەو مێژووەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت، هەر میللەتێك بیروباوەڕەكەی ڕەسەن بێت لەبن نایە. لە ساڵی 1991ەوە هەموو یاساكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە تاكە حكومەتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست حكومەتەكە لە میللەتەكە پێشكەوتووترە، سەرباری هەموو كەموكوڕییەكان، قانونەكانی لەسەرەوە دەردەكرێن و دواتر ئەگەر جێبەجێش نەكرێن ڕۆژگارێک رێی جێبەجێكردنیان بۆ دەكرێتەوە، ئەوەش بۆ عەقیدەی بارزان دەگەڕێتەوە. ئەوەش درێژكراوەی ئەو چاكسازییانەیە كە مستەفا بارزانی لە شۆڕشی ئەیلولدا دەیكرد، لە چوارچێوەی دامەزراوەکانی شۆڕش و یەكێتیی زانایانی ئايينی. توانای بارزانی لەوەدابوو، پیاوانی ئايينی كوردستانی لەسەر بنەمای ئەو مێژووە عیرفانییە كردبووە ڕێكخراوەیەك كە لایەنگر و جێبەجێكاری چاكسازیی كۆمەڵایەتی بن. تەنیا سەركردەکانی خاوەن كارێزماتیك و باوەڕ دەتوانن ڕوو لە کۆمەڵگا بكەن و باوەڕەکانیان پێ تەعدیل بکەن، بەڵێ دەتوانن ئەمە بكەن. یاساكانی هەرێمی كوردستان درێژبۆوەی ئەوەیە و فیكری چاكسازی و باشتركردنی ژیان و پێشكەوتنی كورد كە ناوەستێ ئەم مێژووەی هەیە. دەبێ شانازی پێوەبكەین و زیاتر بیناسین و بە دنیای بناسێنین. لە ناو میللەتی خۆماندا چونکە بەمشێوەیە جێی گفتوگۆبێت و پێی ئاشنابن، ئەمە كەلەپووری میللەتی كوردە.
ئەو بیروباوەڕە لەم زەمانەدا بووەتە بنەمایەکی پتەو بۆ بیری نەتەوەیی و ڕزگاریخوازیی نیشتمانی، هەروەها کەلەپوورێکی دەوڵەمەندە بۆ چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئايينی، تەجرەبەیەکی میللی دەوڵەمەندە لە گواستنەوەی کۆمەڵگا بۆ ناو دەرگای دنیایەکی ئاوەدان و دادپەروەر و زانستدۆست. ئەزمونێکی بە پێزە بۆ یەکتر قبوڵکردن و پێکەوە ژیانی نەتەوەکان و ئايين و مەزهەبەکانی کوردستان.
كە دەگوترێ ڕێبازی بارزانی لە حزبێک فراوانترە و موڵکی هەموو کوردستانە، بۆ ئەم چیرۆكە مێژووییە دەگەڕێتەوە، ئەمەش حەقیقەتە.
تێبینی:
ئەم نووسینە کورتەی کتێبی تازەی منە لەسەر ئەم بابەتە. هیوادارم لە ماوەیەکی کورتدا بکەوێتە بەردەستان.
ئەمەش هەندێک لە سەرچاوە پێویستەکان:
سەرچاوەکانی توێژینەوە لەسەر بزووتنەوەی بارزان
1. بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان ب ١ مسعود بارزانی
2. شیخ احمد، شيخ بارزان الخامس
3. المقاومة الكردية للاحتلال 1914-1958
4. یادی مەردان ب ١ ،٢ مەلا عەبدالکریمی مودەرس
5. عنقای بقا در قاف وفا امیر فرهنگ ایمانی
(وقایع هجرت حضرت بهائواللە بە سلیمانیە و کوە سرگلو)
6. گاتها یا سرودهای اسمانی زرتشت موید فیروز اذرگشب
7. اوستا گزارش و پژوهش جلیل دوستخواە
8. از مزدک تا بعد رحیم رئیس نیا
9. در تاریخ حروفیە دکتر یعقوب اژند
10. جنبش حروفیە و نهضت پسیخانیان «نقطویە» علی میر فطروس
11. نقطویە پیدایش و تکاپو در قرن نهم صادق حیدری نیا
12. تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعد از اسلام دکتر جواد هروی
13. بابک خرم دین دلاور اذربایجان استاد سعید نفیسی بە اهتمام عبدالکریم جربزەدار
14. اهورا مزدا دکتر جهانگیر اوشیدری
15. ایین زرتشت شادی اریابند
16. بابک خرمدین م. پرمون
17. تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان تئودور نولدکە ترجمە عباس زریاب
18. ابن سینا و جنبش های باطنی (مجموعە مقالات) بە کوشش محمد کریمی زنجانی اصل
19. فرهنگ ایرانیان باستان پور داود بخش نخست
20. تاریخ فتوحات مغول نوشتە ج ج ساندرز ترجمە ابوالقاسم حالت
21. تاریخ اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران از دوران ماقبل تاریخی تا پایان ساسانیان غلامرضا انصافپور
22. تاریخ تشیع در ایران رسول جعفریان
23. تاریخ اسماعیلیان برنارد لویس ترجمە دکتر فریدون بدرەای
24. نبرد اندیشەها در ایران پس از اسلام فضل بن شادان نیشابوری
25. تصوف و ادبیات تصوف یوگنی ادواردویچ برتلس ترجمە سیروس ایزدی
26. تاریخ فرق اسلامی دکتر حسین صابری جلد ١و٢
27. بودا ع، پاشائی
28. کنفسیوس، دائو، بودا دو وی مینگ، مایکل استریک من، فرانک رینولز ترجمە غلامرضا شیخ زین الدین
29. اندیشە سیاسی ایرانی از حلاج تا سجستانی محمد کریمی زنجانی اصل
30. ایین میترا مارتین ورمازرن ترجمە بزرگ نادر زاد
31. اسطورە اهل حق ایرج بهرامی
32. فلسفە اعتقادی مزدک «جست و جوی عدالت در دنیای باستان» ابوالقاسم اختە
33. چهرە و نقش زن در ایین مانی امید ملاک بهبهانی
34. زرتشت و دین ایرانی انیر حسین خنجی
35. نهێنیەکانی ئايينی میترایی فرانتس کۆمۆن وەرگێرانی فەرهاد عەزیز خۆشناو
36. اوضاع سیاسی، مذهبی ایران در استانە ظهور اسلام حسین مفتخری
37. ابومسلم خراسانی ویکی فقە
38. النقشبندیة الکردیة من مولانا خالد الی کنعان افرین حسین جمو
39. شیخ احمد سرهندی عالم بزرگ دیوبندیە مجتبی محیطی
40. سید کاظم رشتی ویکی شیعە
41. علویان ترکیە ویکی شیعە
42. سید رضا درسیمی ترجمە دکتر سیاوش مرشدی
43. اداب و رسوم علویان ترکیە مریم پناهندە
44. خالد نقشبندی دانشنامە جهان اسلام
45. ابن سینا جرج بی کوج ترجمە ذبیح اللە منصوری
46. ایین مزدک مبلغی ابادانی
47. تاریخ بهااللە و البهائیة في العراق محفل الروحانی للبهاءیین
48. ادیان زندە جهان رابرت ا. هیوم ترجمەدکتر عبدالکریم گواهی
49. شرح حال حضرت مولانا شاە عبدالله غلامعلی دهلوی
50. بهاالدین نقشبند دانشنامە جهان اسلام
51. شاذلیە دانشنامە فرق اسلامی
52. بکتاشیە ویکی شیعە
53. مانی نقاش تاریخ ما
54. تحلیل عقاید شیخیە در بسترسازی بابیت و بهائیت حمید فلاحتی، سامانە نشریات
55. مهدویت ویکی شیعە
56. مقنع ویکی پیدیا
57. قرةالعین نابغە دوران
58. ئاوڕدانەوەیەک لە بزووتنەوەی هەقە مستەفا عەسکەری
590 کۆمەڵی هەقە ١٩٢٠-١٩٨٦ ڕێبوار حەمە تۆفیق
60. کوردستان ئەی نیشتمانەکەم بەهیە فەرەجوڵا زەکی مەریوانی وەرگێرانی ئەنوەر سوڵتانی
61. کردها، ترکها ، عربها سیسیل جی ادموندز ترجمە ابراهیم یونسی
62. ریگ ودا دکتر سید محمد رضاجلالی ناینی
63. فرقەهای شیعە جلد سوم ارتا رحیمی
64. اختلاف شیخیە کرمان ... محمد خداوردی تاج ابادی
65. طاهرە (قرةالعین) لوول جانسون ترجمە دکتر مینو ثابت
66. مهدالبشرية ویگرام