زۆر جار پرسیار دەكرێت ئایین چۆن لە عورف و كەلتوور جودا بكەینەوە؟
دیارە شتێكی جودا لە ئایین هەیە، پێی دەگوترێت: «عورف»، عورفیش بەو شتانە دەگوترێت كە لە كۆمەڵگەدا بوون بە شتێكی باو، عورفیش دەبێتەوە بەشێك لە كەلتوور، پێناسەی ئایین بۆ كەلتوور لێرەوە دەست پێدەكات كاتێك ئایین هاتووە، لەنێو كۆمەڵگەدا شتێك هەبووە بە ناوی كەلتوور، لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت كە ئایین وەك دەق دەكەوێتە سەرووی كەلتوورەوە، بەڵام ئەو گۆڕانكاری و گەشەسەندنە واتاییەی كە لە كۆمەڵگەدا دەگوزەرێت لە رووی دابونەریت و زمان و نووسین و عادات و تەقالیدەوە، دواجار لە كۆمەڵگەدا دەبنەوە بە نەریت، ئینجا قسەی ئایین لەسەر ئەمانە دەستپێدەكات كە ئەو كەلتوورە لەگەڵ دەقە ئایینییەكاندا یەك دەگرنەوە، یان نا؟
بۆ نموونە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر)، دەفەرموێت: «من نێردراوم بۆ تەواوكردنی رەوشتە جوانەكان.» وشەكانی (رەوشتە جوانەكان، تەواوكردن) بەڵگەیەكن بۆ ئەوەی پێش هاتنی ئەویش شتێك هەبووە بەناوی رەوشتە جوانەكان و، بەڵگەشە لەسەر ئەوەی لە ئاییندا شتیك نییە راستەوخۆ وەك دەق دژایەتی كەلتوور بكات، بەڵكو دەڕوانێتە جۆری كەلتوورەكە. بەڵام لێرەشەوە كاتێك هەر دەقێكی ئایینیی دێتە ناو كۆمەڵگەوە ئەم پرسیارە دروست دەبێت: ئایا ئەوە ئایینە شێواز بە كۆمەڵگە دەدات؟ یان ئەو كۆمەڵگەیە شێواز بە ئایین دەدات؟
دەڵێین: ئایین شێواز بە كۆمەڵگە دەدات، لە روانگەی تیۆرییەوە، كاتێك بە كۆمەڵگە دەڵێت: راستگۆ بن، دستپاك بن، پۆشتە بن، داوێنپاك بن، ئەمانە هەمووی قسەی گشتین لە رووی ئایینییەوە، بەڵام دواجار ئەم كۆمەڵگەیە هەریەكەو بە جلوبەرگی خۆیەوە خۆی پۆشتە دەكات و پێی دەناسرێتەوە، كەواتە لە رووی پراكتیكییەوە كۆمەڵگە روخسار بە ئایین دەدات، بۆیە دەڵێین كۆمەڵگەی چینی، كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەی ئیندۆنوسی و...هتد.
ئەگەر لەو روانگەیەوە بڕوانین كە لە رووی تیۆرییەوە ئایین رووخسار بە كۆمەڵگە دەدات، كاتێكە كە بۆت دەردەكەوێت كە دەقەكانی ئایین لە كۆمەڵگە بەرجەستە دەبن و پیادە دەكرێن بە تێگەیشتنی ئەو كۆمەڵگەیەوە، ئەوسا پاش تێپەڕبوونی چەندین سەدە ئەو تێگەیشتنە پراكتیزەكراوە دەبێت بە بەشێك لە كەلتوور.
كاتێك كۆمەڵگە لە قۆناغێكی دیكەدا دەست دەكات بە نوێكردنەوەی تێگەیشتن لە هەمان ئایین، ئەوسا شێوازی پیادەكردنەكەو بەرجەستەكردنەكەی لەگەڵ گۆڕانكاریی كۆمەڵگەدا نوێ دەكرێتەوە، ئەگەرنا، دەقەكان هەر ئەو دەقانەی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەرن (دروودی خوای لەسەر).
دیارە ئایین وەختێك دێت، بە دەقەكانی دەیەوێت گۆڕانكاری لە نێو كۆمەڵگەدا بكات، كەلتووری كۆمەڵگەش لەو شوێنانەی كە ناساز و ناكۆكە لەگەڵیدا بیانگۆڕێت، لێرەدا پرسیارەكە ئەمەیە:
ئایا لەسەر ئایین پێویستە خۆی بسازێنێت لەگەڵ كەلتووری كۆمەڵگە؟ یان لەسەر كۆمەڵگە پێویستە خۆی بسازێنێت لەگەڵ ئەو شتانەی كە لە دەقی ئایینیدا هاتوون؟
جارێكی دیكە ئەم مەسەلەیە دەوەستێتە سەر مرۆڤەكان، چونكە دواجار ئایین بریتییە لە شتێكی واتایی، ئایین وەكو شتێكی واتاییش لە شوێنێكی ماددیدا بەرجەستە دەبێت كە مرۆڤ و كۆمەڵگەیە.
ئێمە ئایین بە مرۆڤەكانەوە دەناسینەوە، هەڵسوكەوتی رۆژانەی مرۆڤەكان لە كۆمەڵگەیەكدا ئەوە نیشاندەدات ئەو كۆمەڵگەیە پابەندن بە دەقە ئایینییەكانەوە، یان نا؟
بۆ نموونە: دەبینین لە ئاییندا ژن بە ژن، گەورە بە بچووك نییە، بەڵام كە دەڕوانینە كۆمەڵگەی كوردی كەلتوورێكی تێدایە لە هەندێك جێگە بە ناوی ژن بە ژن، گەورە بە بچووك، ژن لە بری خوێن و.. هتد.
هەموو ئەمانە زاڵن، چونكە لەو شوێنەدا دابونەریت و عورف و عادات و كەلتووری تایبەت زاڵتر بووە بە سەر خودی ئایینەكەدا، تا ئەو راددەیەی ئەو عورف و عادەتە لە تێڕوانینی خەڵكەكەدا جێگەی خۆی دەكاتەوە و خۆی بدات بە بەشێك لە ئایین و خەڵكەكەش بە نێوی ئایینەوە ئەو كارە ئەنجام دەدەن.
لێرەوە ئەركی زانایان دەستپێدەكات بۆ نوێكردنەوە بە ئاراستەی ئەو شتانەی كە لە خودی ئاییندا نین، جیا بكرێنەوە بۆ ئەوەی عورفی هەڵەی كۆمەڵگە و كەلتووری هەڵە، هەمان پێگەی ئایین وەرنەگرێت.