«عەبدوڵا تۆ عێراقت نەبینیبوو كە من بینیبووم، دەوڵەتێكی بەهێزو بەتوانا بوو، شایەتیان بۆ دەدا، لە رووی سیاسی و ئابووری و سەربازیشەوە بەتوانا بوو. بەڵام خەڵكەكە دەستیان كرد بە رووخانی دەوڵەت بەو ئومێدەی كە جارێكی دیكە بنیادی بنێنەوە، بەڵام ئەو دەوڵەتەی كە بڕووخێت، جارێكی دیكە چاك نابێتەوە.»
عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسر، شەرەم ئەلشێخ، چالاكییەكانی كۆڕبەندی لاوان 4ی نۆڤەمبەری 2018


(1)
پرسیارەكە بریتییە لە: حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی عێراق بەرەو كوێ دەبات؟ وەك رەنگدانەوەیەكی دۆخی ئەو نیگەرانییەی كە بەرهەمی ئەو پەرەسەندنە مەترسیدارانەی دەوروبەری عێراقە لەوەتەی داگیركاریی ئەمریكا لە ساڵی2003، ئەمەش شتێكی ئاساییە كە خۆخەریكردنی خەڵكەكەیە لە چوارچێوەی ترس و دڵەڕاوكێدا بەو شتانەی كە ئێستا و لە ئایندەشدا لە عێراق روودەدەن.
كەواتە، بارودۆخی عێراق زۆر مایەی نیگەرانییە، بەرهەمی فرە فاكتەرێكە، لە هەمان كاتدا ئەو بارودۆخەی عێراق رەنگدانەوەی بوونی قەیرانێكی قووڵی سیاسییە لە بونیادی سیاسیی عێراقدا.
لە چوارچێوەی زانستی سیاسیدا چەندین میتۆدمان هەیە بۆ دیراسەكردنی دۆخی ئەو وڵاتانەی كە سیستەمە سیاسییەكانیان بە دەست قەیرانگەلێكەوە دەناڵێنن (جا چ توند بن، یان نا)، توێژەران لە زانستی سیاسەتدا، ئەم قەیرانانەیان (كە پەیوەستن بە یەكسانی و توانای ئەنجامدان لای سیستەمی سیاسی و پسپۆڕ لە ئەركەكاندا سەبارەت بە دامەزراوە حكوومییەكان) دابەشیان كردووە بۆ پێنج قەیرانی تێكچرژاو و تێكەڵ بە یەكدی بە شێوەیەك كە هەموو قەیرانێك پەیوەستە بەوی دیكەیانەوە.
ئوستادە ئەمریكییەكان (لۆشیان پای Lucian Pye وماریۆن فینێر Myron Weiner وجوزیف لاپلامبورا Joseph La Palombara و لیۆنارد بیندر LeonardBinder وجیمس كولیمان James Coleman) وێنایەكی گرنگ پێشكەش دەكەن دەربارەی قەیرانەكانی سیستەمی سیاسی لە وڵاتە گەشەسەندووەكاندا لە كتێبێكی ناودار بە ناونیشانی قەیرانەكان و ئاسەواریان لە پەرەسەندنە سیاسییەكاندا،Crises and Sequences inPoliticalDevelopment كە دەكرێ وەك خوارەوە دیاری بكرێن:
Contents: I. «Crises of Political Development،» Leonard Binder. II. «The Development Syndrome: Differentiation- Equality-Capacity،» James S. Colcman. III. «Identity and the Political Culture،» Lucian W. Pye. IV. «The Legitimacy Crisis،» Lucian W. Pye. V. «Political Participation: Crisis of the Political Process،» Myron Weiner. VI. «Penetration: A Crisis of Governmental Capacity،» Joseph LaPalombara. VII. «Distribution: A Crisis of Resource Management،» Joseph LaPalombara. VIII. «Sequences and
Development،» Sidney Verba.Index.
1- قەیرانی ناسنامە Crisis Identity
ئەم قەیرانە كاتێك دەردەكەوێت كە دەوڵەت رووبەڕووی ئەو دژواریانە دەبێتەوە كە پەیوەستن بە تێكەڵكردنی هەموو هاووڵاتیان لە چوارچێوەیەكی یەكگرتوو و كۆكردنەوەیان بە جیاوازیی ئینتیمای تەسكی لۆكاڵی و پەیوەندیدار بە زمان و رەگەزو مەزهەب، ئەم قەیرانە ئینتیمای هاونیشتمانی بۆ نیشتمانەكەی لاواز دەكات، دەكرێ هۆكارەكانی ئەو قەیرانە بە جیاوازییەكانی ئیتنی و زمان و ئابووری و چینایەتییەوە دەستنیشان بكرێن، ئەم حاڵەتەش دەبێتە هۆی لەدەستدانی متمانە بە ناسنامەی نیشتمانی و دواتر پەنابردن بۆ ناسنامەی لاوەكی كە دەبێتە دەرچەیەك بۆ هەڵاتن لەم حاڵەتە.
2- قەیرانی شەرعییەت The Legitimacy Crisis
ئەم قەیرانە پەیوەستە بە دیاردەی رازینەبوونی هاونیشتمانیان بە سیستەمێكی دیاریكراوی سیاسی، دواتر ئەو سیستەمە بە ناشەرعی دابنرێت، لێرەدا چەندین فاكتەر رۆڵیان هەیە: ئەوەی پەیوەستە بە سرووشتی دەسەڵاتەوە و تاچەند حكومەتەكە بەرگەی بەرپرسیارێتییەكانی دەگرێت بەرامبەر بە گەل، هەروەها ئاستی رێزگرتنی دەسەڵاتی سیاسی بۆ دەستوور، كاتێك دەستوور رێزی لێ ناگیرێت، ئەوا دەكەوینە بەردەم دیاردەی نەبوونی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات و دەمكوتكردنی ئۆپۆزسیۆن و پەنابردن بۆ رێكخستنی هەڵبژاردنی ساختە و ناپاك.
3- قەیرانی بەشداری سیاسی Political Participation Crisis
ئەم قەیرانە ئەو كاتە دەردەكەوێت كە هاونیشتمانیان دووردەخرێنەوە لەو رۆڵەی هەیانە لە ژیانی گشتیی وڵات. بەشداریكردنی رواڵەتی لە هەڵبژاردنەكاندا مانای ئەوە نییە كە هاونیشتمانی بەشدارییەكی جددی دەبێت لە ژیانی سیاسیدا كاتێك دەسەڵات كەڵەكە دەبێت لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و پەراوێزخستنی رۆڵی دەسەڵاتی یاسادانان كە ئەمەش دەبێتە هۆی خوڵقاندنی قەیرانێكی تازە كە بیرمەندی یاساناسی ئەڵمانی كارل شمدت بە (قەیرانی پەرلەمان) ناوی بردووە. هەموو ئەو فاكتەرانە دەبنە هۆی دووركەوتنەوەی كردەنیی هاووڵاتیان لە سیاسەت و بڵاوبوونەوەی بەها نەرێنییەكان و نامۆبوون و بێسەروبەریی سیاسی.
4- قەیرانی رۆچوون Penetration Crisis
ئەم قەیرانە بریتییە لەوەی كە سیستەمی سیاسی توانای رۆچوون و درێژكردنەوەی دەستڕۆیشتوویی نەبێت بۆ هەموو ناوچەكانی دەوڵەت و سەپاندنی دەسەڵات بەسەر ئەو ناوچانەدا، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە بە زەحمەت بتوانرێت تێكەڵ بە كۆمەڵگە و هاووڵاتیان ببێت، هاوكات سوودوەرنەگرتنیان لە حكومەت و پڕۆژەكان، ئەم جۆرە قەیرانە مەترسیدارە، چونكە بێدەسەڵاتیی سیستەمەكە دەردەخات لەوەی كە بوونی لە هەموو ناوچەكانی دەوڵەت هەبێت.
5- قەیرانی دابەشكردن Distribution Crisis
ئەم قەیرانە پەیوەندی هەیە بە توانای سیستەمی سیاسی بە سەر دابەشكردنی دادپەروەرانەی سامان و خزمەتگوزاری و دەستكەوتەكانی ماددی و ناماددی وەك (ئاسایش، پەروەردە، رۆشنبیری، خزمەتگوزارییەكانی تەندروستی و كۆمەڵایەتی).
لێرەدا كێشە چینایەتییەكان (ململانێی چینایەتی) و ئابووری (بێبەشكردنی ئابووری) و سیاسی (گەندەڵی و بەكارهێنانی دەسەڵات و نەبوونی شەفافییەت) رۆڵی گرنگ لە خوڵقاندنی ئەو قەیرانەدا دەبینن.
ئەو قەیرانانە سەردەكێشن بۆ قەیرانێكی دیكە، كە مەترسیدارە و ئەنجامی وێرانكەری دەبێت ئەگەر چارەسەرنەكرێت، ئەویش قەیرانی سەقامگیریی سیاسییە كە لەسەر دوو ئاستدایە:
أ- ئاستی دەوڵەت بە گشتی: پەیوەستە بە پرۆسەی بیادنانی دەوڵەت لە رووی دروستكردنی دامەزراوگەلێكی بەهێز و كارا كە بتوانن ئامانجەكانی دەوڵەت بێننەدی و ببنە ئەڵقەیەكی گەیەنەر لە نێوان سیستەمە سیاسییەكە و هاووڵاتیاندا.
ب- ئاستی سیستەمی سیاسی: پەیوەستە بە لاوازیی دامەزراوەكان لەنێو دەوڵەتدا بە شێوەیەك كە كاربكاتە سەر ئاستی ئەداو سەقامگیریی سیستەمی سیاسی.
(2)
لەبەر ئەوە، دەكرێ بڵێین كە بارودۆخی عێراق دۆخی قەیرانێكی راستەقینەیە كە رووبەڕووی بۆتەوە وەك دەوڵەتێك و سیستەمێكی سیاسی، عێراق وەك دەوڵەت لە قەیرانێكدایە لە بنەڕەتەوە پەیوەستە بە مەسەلەی بینادنانی دەوڵەتەوە، بیرمەندی ئەمریكی فرەنسیس فۆكۆیاما لە كتێبی بنیادنانی دەوڵەتدا: سیستەمی جیهانی و كێشەی حوكمڕانی و ئیدارە لە سەدەی بیست و یەكدا، پێیوایە بنیادنانی دەوڵەت دوو خاڵ دەورووژێنێت كە بریتین لە:
* داخورانی پرەنسیپی سەروەریی دەرئەنجامی (دەستتێوەردانی مرۆیی) بوو لە كۆسۆڤۆ و رواندا و سۆماڵ و كۆنگۆ و تەیمووری رۆژهەڵات و شوێنەكانی دیكەی جیهان كە چەندین كوشتارگەی خوێناوی و پێشێلكردنی مەترسیداری مافەكانی مرۆڤی بەخۆیانەوە بینی، هەروەها قەیرانی دەوڵەتانی لاوازو شكستخواردوو و شڵەژاو ئەمڕۆ بوونەتە هەڕەشەیەكی ئەمنیی جددی بۆ سەر دەوڵەتانی بەهێز و دەوڵەمەند.
* چەندین دەوڵەتی زۆر پتەو هەوڵدەدەن پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت لە ناوخۆەوە ئەنجام بدەن، لە رێی جیاكردنەوەی چاكسازیی ئیداری و دامەزراوەیی لە چاكسازیی سیاسی و كۆمەڵگەیی.
فۆكۆیاما جەخت دەكاتەوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دوای كۆتایی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان، چەندین بەرپرسیارێتیی بنەڕەتی نوێی بۆ پەیدا بوو پەیوەست بە بنیادنانی دەوڵەت لە عێراق، لە پێشەوەی ئەو بەرپرسیاریەتییانە (پاڵپشتیكردنی تواناكانی دامەزراوە لەناوچووەكانی دەوڵەت، یان پێكهێنانەوەیان لە سفرەوە).
هەروەها دەڵێت: عێراق وڵاتێكی زۆر پێشكەوتوو بوو، سامانی ماددی و مرۆیی زۆری هەبوو، كێشەكە لێرەدا ئەوەیە كە ئەو دامەزراوانەی كاریان دەكرد، راستەوخۆ لە دوای شەڕەكەوە هەرەسیان هێنا، یان هەڵوەشانەوە هەر لەگەڵ كۆتایی شەڕدا، بۆیە پێویستیان بە بنیادنانەوە هەیە، لەگەڵ لەدەستدانی بڕێكی زۆری توانای ئیداری لە ئەنجامی تاڵان و پشێوی و بێ سەروبەری دوابەدوای دەستتێوەردانی سەربازی.
بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكان نەیتوانی ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرێت، بۆیە عێراق دژە پەرەسەندنی بەرامبەر پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت بەخۆیەوە بینی، لەمیانی لاوازكردنی كاریگەریی توانای كەڵەكەبووی ئیداریی بیرۆكراتی و دانانی كەسانی كەمشارەزا لە بەڕێوەبردنی دامەزراوە گرنگەكان، ئەمەش بووە هۆی هێنانەكایەی رەوشێكی تراژیدی بۆ دەوڵەتی عێراق و بواری بۆ سەرهەڵدانی ناسنامەی لۆكاڵی و ئایینی و ئیتنی رەخساند، وەك بڵێی عێراق گەڕایەوە سەردەمی ساڵی 1921. ئەو سیتسەمە سیاسییەی دوای ساڵی 2003 دامەزرا لە رەوشێكی باشدا نەبوو بۆ بنیادنانی دەوڵەت، پێشترو ئێستاش بەدەست كێشەیەكی زۆری بنیاتگەرییەوە دەناڵێنێت، بەتایبەتی لە حاڵەتی نەگونجان لەنێوان حزبەكانی نێو حكومەت، ئەمەش بووە هۆی پەیدابوونی جیاوازیی هەمەجۆر و تایبەت بە بەرنامەكانی حكومەت و چۆنێتیی جێبەجێكردنیان، لە زۆر حاڵەتیشدا حكومەت تووشی ئیفلیجی بووە، دەسەڵاتی یاسادانانیش لەم كێشەیە بەدەر نەبووە، چونكە زۆربەی كارەكانی دەكەوتنە ژێر كاریگەریی ململانێ سیاسییەكانی حزب و هێزە سیاسییەكان.
بەڵام ئەم باسە هەر ئەوەندە نییە، بەڵكو هەموو ئەم ئەشكالیات و ئاڵۆزیانە لە كاریگەرییە دەرەكییەكان بەدەر نەبوون، بەڵكو بەپێچەوانەوە فشارە دەرەكییەكان رۆڵی كاریگەریان دەبێت لە پرۆسەی سیاسیی عێراق.
كەواتە، پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و حكومەتێكی سەقامگیر و بەهێزو دامەزراوە چالاكەكان لە عێراق رووبەڕووی كێشەیەكی راستەقینە و مەترسیدارە بۆتەوە، بۆیە لەو پرۆسەیەدا پێویستە هەر دوو پرۆسەی (بنیادنانی دەوڵەت) و (بنیادنانی نەتەوە) تێكەڵ بكرێن، بۆ هێنانەكایەی هاوسەنگییەكی پێویست كە ببێتە هۆی لێككەوتێكی بەردەوام لەنێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە، بە تەنیا تەركیزكردنە سەر پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت دەبێتە هۆی دامەزراندنی دەوڵەتێكی بەهێز، بەڵام ئاراستەیەكی دەسەڵاتخوازی وەردەگرێت كە كۆمەڵگە دەكاتە كۆمەڵگەیەكی جەماوەری. ئەو دەوڵەتە بەهێز دەبێت، بەڵام لە هەناویدا تۆوی لەناوچوون هەڵدەگرێت، لەبەرئەوەی دەبێتە دەوڵەتێكی فشۆڵ، چونكە شەرعییەتی پێویست بۆ بەردەوامبوونی حوكمڕانی لەدەستدەدات، بینادنانی دەوڵەتێك كە قابیلی بەردەوامبوون بێت، پێویستی بە دوو شتی گرنگە: سەروەری و شەرعییەت.
(3)
ئەو دەستەبژێرەی لەدوای ساڵی 2003 هاتنە دەسەڵاتەوە لە عێراق دەستەبژێرێكی یەكگرتوو، یان هاوڕا نەبوون لەسەر خاڵە هاوبەشەكان بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندی و سوودی گشتیی هاوبەشدا، بەپێی تێگەیشتنی ئەرستۆتالی، بەڵكو ئەوانە بە شێوەی پرۆسەی دیموكراسی نەهاتن كە پشت بە هەڵبژاردن ببەستێت، تەنانەت ئەمریكییەكان رێگەیان بۆ خۆشكردن تا دەسەڵات بگرنە دەست، بەپێی پرەنسیپی پشك پشكێنەی تایفەگەری و مەزهەبی و نەتەوەیی، بەڵام دیدگای ئەو دەستەبژێرە جیاوازبوو لەنێوان تێڕوانینی ئایینی و لیبڕاڵی و تایفەگەریدا، هەرچی دیدگای عەلمانیشە داكشا یان كزبوو، ئەمەش لەو پێكهاتەیەی ئەنجومەنی حوكم رەنگی دایەوە كە حاكمی مەدەنی برێمەر دروستی كرد، ئەمریكییەكان هەموو قورساییەكیان خستەسەر دەركردنی چەند بڕیارێك بۆ تێكدانی ژێرخانی دەوڵەتی عێراق (هەڵوەشاندنەوەی سوپاو ئەمن) ئەمەش هەلی رەخساند تا بێ سەروبەری و پشێوی عێراق بگرێتەوە، هەروەها توانییان دەستوورێكی تازە بسەپێنن بە ناوی (یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناخی گواستنەوە) لە 8ی ئاداری 2004دا كە شێوەی دەوڵەتی عێراقی گۆڕی لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدڕاڵ، ئەم گۆڕانكارییەش لە دەستووری 2005دا جەختی لێكرایەوە. بۆیە سیستەمی سیاسی لە عێراق دەكرێ بەوە وەسف بكرێت كە سیستەمێكە توانای بەجێگەیاندنی ئەركەكانی نییە، لەبەر ئەوەیە لەوەتەی 2003وە رووبەڕووی چەندین كێشەی بۆتەوە كە دەوڵەتی عێراقیان گرتۆتەوە.
بەشێوەیەكی گشتی سیستەمی سیاسی ئامانجێكی دیاریكراو و وردی هەیە كە بریتییە لە كاركردن بۆ پەیداكردنی پابەندبوون و رایەڵیی نێو كۆمەڵگە، ئەمەش بە واتای خوڵقاندنی وەلا و پابەندبوونی كۆمەڵگەیی لەهەمبەر سیستەمی سیاسیدا كە دەبێتە هۆی یەكگرتنی كۆمەڵگە، بۆیە سیستەمی سیاسی لەپێناو لێكترازاندنی كۆمەڵگە نەهاتووە، بەڵكو بەپێچەوانەوە بۆ پێویستی بەدیهاتنی یەكێتیی كۆمەڵگە هاتۆتەئاراوە. كەواتە سیستەمی سیاسی بۆ ئەوە دامەزراوە كە ئەركێكی گرنگ ئەنجام بدات، ئەویش ئەركی هێنانەكایەی پابەندبوونی گشتییە لەلایەن هاووڵاتیانەوە بەرامبەر بەهاو پرەنسیپەكانی نێو دەستوور، ئەمەش دەبێتە هۆی هێنانەئارای گوێڕایەڵی و كولتوورێكی یەكگرتووی سیاسی، دواجار دەبێتە پاڵپشتی سیاسی، كاتێكیش سیستەمی سیاسی ئەو ئەركانە جێبەجێ دەكات، ئەوا پابەندبوونێكی گشتیی هاووڵاتیان بە بڕیارەكانی ئەو سیستەمە دێنێتە ئاراوە، كەواتە لەسەر سیستەمی سیاسی پێویستە زەمینەگەلێك بڕەخسێنێت بۆ گوێڕایەڵی هاووڵاتیان بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی.ئەمەش پەیوەستە بە پرسی دابینكردنی كەشوهەوای دیموكراسی، لێرەدا دیموكراسی دەبێتە پێوەری حوكمدان لەسەر بڕیارەكان كە ئایا باشن یان خراپن، ئەویش لە رێی ئەو پرۆسەیە، پێشبینی دەكرێت ئەو بەدەنگەوەهاتنە ئەرێنی بێت، دواجار سیستەمی سیاسی ئەركی خۆی بەجێهێناوە كاتێ هاووڵاتیان خۆبەخشانە ئەو دەستكەوتانە قبووڵ دەكەن.
پڕۆفیسۆری ئەڵمانی شمیت لە كتێبێكی خۆیدا بە ناونیشانی دەستكەوتەكانی سیستەمی سیاسیی دیموكراسی روونی دەكاتەوە كە دەستكەوتەكانی سیستەمی سیاسی هەشت رەهەندی هەیە: پارێزگاریكردن لە سیستەمەكە، دەستەبەركردنی توانای خۆگونجاندن، پشكداریی سیاسی، پاڵپشتی سیاسی، دادپەروەری، خۆشگوزەرانی، ئاسایش، ئازادی.
كاتێك لە سیستەمی سیاسیی عێراق دوای 2003 ورد دەبینەوە، تێبینی دەكەین كە ئەو رەهەندانەی سەرەوەی تێدا نییە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی كە نەتوانێت ئەركەكانی جێبەجێ بكات، دواجار بكەوێتە نێو قەیرانێكی قووڵی سیاسییەوە، كە ئاكارەكانی لەو خاڵانەی خوارەوەدا دەردەكەون:
جێبەجێ نەكردنی پرەنسیپەكانی دەستووری ساڵی 2005.
سەرهەڵدانی ململانێی ناوخۆیی تایفەگەری و بەتایبەتیش لە ساڵی 2006-2007دا.
جیاوازیبوون لە چەمك و تێگەیشتنی فیدڕاڵییەت.
گرژبوونی پەیوەندییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق پەیوەست بە سیاسەتی نەوتی و چارەسەركردنی كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان بەپێی ماددەی 140ی دەستوور، بڕینی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی كە كاریگەریی راستەوخۆی هەبوو بۆ رەوشی هاووڵاتی لە هەرێمدا.
سەرهەڵدانی لە ناكاوی رێكخراوی دەوڵەتی داعش و كۆنتڕۆڵكردنی نزیكەی 40 لە سەدای رووبەری عێراق.
سستیی پرۆسەی یاسادانان و سەرقاڵ بوونی بە كێشە ناوخۆییەكانیەوە.
هەڵكشانی كۆچی ناوخۆی هاووڵاتیان (بە نزیكەی 4 ملیۆن كەس).
زیادبوونی ژمارەی هاووڵاتیانی عێراق ئەوانەی روویان لە دەرەوە كرد.
ئیفلیجبوونی كاروباری حكومەت.
زیادبوونی تەقینەوەكان.
ئەم هەموو ئاماژانە مافمان پێ دەدەن كە پرسیارێكی رەوا بكەین دەربارەی:
عێراق بەرەو كوێ؟ ئایا عادل عەبدولمەهدی دەتوانێت نزیك ببێتەوە لە دانانی چارەسەر بۆ كێشەكانی سیستەمی سیاسی و دواتر كێشەكانی دەوڵەتی عێراق؟
بە رای توێژەر (كیرك سویل Kirk H. Sowell) حكومەتی عادل عەبدولمەهدی حكومەتێكی درزتێكەوتووە a fractured Cabinet، چونكە سەرەڕای ئەوەی كە كوتلە سیاسییەكانی عێراق رەزامەند بوون بە دانانی عادل عەبدولمەهدی بە سەرۆكی تازەی وەزیران، بەڵام نەبوونی ئیئتلافێكی یەكگرتوو لاوازیی بنەڕەتیی ئەو حكومەتە دەردەخات، دواجار توانی بە هەزار حاڵ متمانەو دەنگدان بەدەست بهێنێت بە دوو لەسەر سێ لە بەرژەوەندیی ئەندامانی حكومەتەكەی لە 25ی تشرینی یەكەمی رابردوودا، كە رووبەڕووی فشاری عێراقییەكان دەبێتەوە كە ناڕازی و تووڕەن بەهۆی ئەو شكستە یەك لەدوای یەكەكانی ساڵانی پێشتر لە دابینكردنی خزمەتگوزاریی ئەمنی و گشتی.
ئەو ئیئتلافەی كە عەبدولمەهدی بۆ سەرۆكایەتیی حكومەت ناو نا تەمومژاوی و لێكترازاو بوو، سەرەڕای ئەوەی كە سەدر داینەمۆی ناونانی بوو، بەڵام تاكە كەسایەتیی كە رەزامەندییەكەی بنەڕەتی بوو بۆ گەیشتنی عەبدولمەهدی بۆ سەرۆكایەتیی وەزیران هادی عامری- ی سەركردەی رێكخراوی بەدرو سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح بوو، كە 48 كورسی بەدەست هێنابوو، بەمەش دووەم گەورە كوتلە بوو لە پەرلەمان دوای هاوپەیمانیی سائرون بە سەرۆكایەتیی سەدر كە 54 كورسی بەدەست هێنا.
وێنەكە زۆر روون نەبوو تا ئەو رادەیەی هەموو كاروبارەكان لای عێراقییەكان تێكەڵ بە یەكدی بوون، كە بە تەواوی بۆیان روون نەبۆوە كامە كوتلە، یان ئەو كوتلانە بوون كە عەبدولمەهدی-یان بۆ سەرۆكایەتی وەزیران ناو نا، لێرە تێبینی پێشێلكارییەكی مەترسیداری دەستووری ساڵی 2005ی عێراق دەكرێت، چونكە لە ماددەی 76 دا هاتووە كە لەسەر سەرۆك كۆمار پێویستە كاندیدی ئەو كوتلە پەرلەمانییە راسپێرێت كە زۆرترین ژمارەی هەیە بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەڵام ئەو كوتلەیە هێشتا پێكنەهاتبوو، كاتێك عادل عەبدولمەهدی بۆ پێكهێنانی وەزارەت راسپێردرا. لەكاتێكدا كە عێراق پێویستی بە حكومەتێكی بەهێز هەیە كە بەرنامەیەكی روونی هەبێت لە سیاسەتەكانی لەپێناو بەلاوەنانی ئەو تەحەددییانەی رووبەڕووی وڵات بوونەتەوە، دەبینین كە سەرۆك وەزیرانی تازە كەوتۆتە نێو گێژەنی كێشەكان، لە نەبوونی رێگەپێدانێكی میللی و ئیئتلافێكی سەقامگیردا دیارە عەبدولمەهدی رووبەڕووی شەڕێكی قورس دەبێتەوە هەر كاتێ ویستی رەزامەندی بەدەست بهێنێت بۆ دەركردنی یاسایەك، یان دامەزراندنی كەسێك.
لە توێژینەوەیەكی دەزگای راوێژكاریی ئابووری و سیاسیی ئەمریكی Fitch Solutions ئەو كێشە گرنگانە دیاریكراون كە رووبەڕووی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی دەبنەوە، لەوانە:
ئەو دواكەوتنەی روویداوە لە وتووێژەكانی ئێستادا بۆ بڕیاردان لەسەر كاندیدانی وەزارەتە ئەمنییەكان دەریدەخات كە دابەشبوونێكی قووڵ هەیە لەنێوان ئەو پەرلەمانتارانەی بەو دواییە هەڵبژێردراون، هەروەها پرۆسەی بڕیاردان رووبەڕووی تەحەددیی گەورە دەبێتەوە كە دواتر سەردەكێشێت بۆ دانانی جڵەوگیریی پێشبینییەكان بۆ روودانی پێشكەوتن لە مەسەلەی چاكسازیی ئابووری و یەكخستن و تەواوكاریی هێزی ئەمنی، ئەگەر شتەكە بەم شێوەیە بێت، ئەوا تێكڕای مەترسییەكانی ناسەقامگیری هەر بە بەرزی دەمێنێتەوە، هەروەها سەرۆك وەزیرانی تازە (عادل عەبدولمەهدی) سیاسەتمەدارێكی بێلایەنە و پێویستی بە پشتیوانیی پەرلەمانە تا بتوانێت بڕیارو رێكارە سیاسییەكانی تێپەڕێنێت، بەڵام پەرلەمان لە ئاستێكی بەرزی لێكترازان و دابەشبووندایە، بەشێوەیەك كە وا دیارە پێشبینی ناكرێت عادل عەبدولمەهدی بتوانێت بە شێوەیەكی سەركەوتوو بەدواداچوون بۆ هەموو تەحەددییە بنەڕەتییەكانی عێراق بكات، هەروەها لەو كێشانەی كە زۆر پێویست بەدواداچوونیان بۆ بكرێت، قەڵاچۆكردنی گەندەڵییە كە لە وڵاتدا تەشەنەی كردووە، بەپێی ئاماژەی شەفافییەتی نێودەوڵەتی كە لە 2017دا دەرچووە، عێراق لە ریزبەندی 169 دا هاتووە، وەك زۆرترین دەوڵەتی گەندەڵ لەنێوان 180 دەوڵەت كە لە خوارەوەی لیستەكەدایە، تەحەددای دیكەش كە ماوەتەوە هەڕەشەكانی ئەمنیە كە پاشماوەی شانەكانی داعش دەیكەن.
دامەزراوەی فتشی ئەمریكی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەم فاكتەرانە لە ناسەقامگیریی سیاسی و ئەمنی وا دەكەن كە ئابووریی بازاڕی عێراق لە پلەی پێنجەمدا بێت لە نێو 19 بازاڕدا كە لە هەموو ئابوورییەكانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا زیاتر رووبەڕووی مەترسییەكان بۆتەوە.
بەڕای نێردراوی پێشووی یەكێتیی ئەوروپا بۆ عێراق (ستروان ستیڤنسۆن) ئەگەر گۆڕانكاریی راستەقینە لە بۆچوون و پڕۆگرامی حكومەتە تازەكە نەكرێت لەچاو حكومەتەكانی پێشوو، ئەوا لەكوێوە دەستی پێكرد، هەر لەوێدا كۆتایی دێت، هەروەها دەڵێت: سەرۆك وەزیرانی تازە بەڵێنێكی دا لە شێوەی بەڵێنەكەی ئەوەی پێش خۆی (حەیدەر عەبادی)كە كابینەكەی لە كەسانی تەكنۆكرات پێكدەهێنێت، بەڵام ئەو كەسانەی داینان هیچ گۆڕانكارییەكی لەگەڵ حكومەتەكانی پێشوودا پیشان نەداوە، چونكە ئیئتلافی حزبەكان كە پاڵپشتی بوون بۆ ئەوەی ئەو پۆستە وەربگرێت، هەر یەكەیان داوای پشكی خۆی دەكات لە پۆستە حكوومییەكان و كێبڕكێیانە لەسەر بەدەستهێنانی پۆستە سەرەكییەكانی وەزارەت.
زۆرینەی پاڵێوراوانی كابینە وەزارییەكە حزبین و وەلایان بۆ ئەو حزبانە هەیە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی تایبەت زیاتر لەوەی هەوڵبدەن بۆ بەرژەوەندیی دەوڵەت، ئاماژەش بەوە دەكات كە بێتوانایی عەبدولمەهدی بە پابەندبوون بە بەڵێنەكانی كە پێش هەڵبژاردنی دابووی، دەریدەخات كە سەركردەیەكی لاوازە.
بەڵام بەهۆی ئەو گەندەڵییەی لەنێو سەركردە سیاسییەكانی حوكمڕانی لە عێراقدا باوە، ئەوان كارێكیان كردووە وڵات بەهرەمەند نەبێت لە سەروەت و سامانە زۆرەكەی، پچڕانی بەردەوامی تەزووی كارەباو تێكچوونی ژێرخان و چاودێریی تەندروستی و تێكچوونی سیستەمی ئاوەڕۆكان و كەمیی ئاوی خورادنەوەو پیسبوونی ئاو، ئەمانە تا ئەمڕۆ بەردەوامن تەنانەت لە بەسرە كە سەرچاوەی ئەم سامانەیە.
لەلایەكی دیكەوە ستیڤنسۆن پێشبینی دەكات كە ئەو ناكۆكییە لەنێوان بەغداو هەولێر بەردەوام بێت، هەروەها گرژیی تایفەگەریی سوننەو شیعە، ئاماژەش بەوە دەكات كە ئێران بەردەوام دەبێت لە فراوانخوازی لە وڵاتدا تاكو كۆنتڕۆڵی ح?