نەبوونی میدیای نیشتمانی
ئەمڕۆ لە فەرهەنگی میدیاییدا چەند زاراوەیەك بۆ میدیای نیشتمانی بە كار دێت، لەوانە: میدیای دەوڵەتی، میدیای گشتی، میدیای خەڵك، بەڵام لە وڵاتانی پێشكەوتوو مانایەكی تەواو كە بیدات بەم جۆرە لە میدیا كە بە مانای میدیای گشتی بێت و خزمەت بە گشت بكات ‹خزمەتگوزاریی گشتی›ی بۆ بەكاردێت كە زیاتریش پەخش، واتە رادیۆ و تەلەفزیۆنەكان نوێنەری ئەم جۆرە لە میدیان. كە ئامانجەكانی ئەم میدیایە بریتین لە:
1-خزمەت بە هاووڵاتیان بكات بە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانەوە و هاووڵاتی چەقی كارەكانی بێت و كۆیان بكاتە لەو بەرژەوەندی و خاڵانەی خزمەت بە هاووڵاتی و نیشتمان دەكات.
2- رۆڵێكی فراوانی هەبێت لە پێدانی ماف بە خەڵك و مەودایەكی فراوانی هەبێت بۆ خزمەتكردن دوور لە دەستتێوەردانی سیاسی و بازرگانی.
3- پارێزگاریكردن لە گەشەپێدان بە ناسنامەی نەتەوەیی و كولتووری و فەرهەنگی كە لە بەردەم مەترسیدایە لەلایەن میدیای بازرگانی و سەربەخۆكان.
ئەم میدیایە گەرچی كۆنە لە زۆر وڵاتی وەك بەریتانیا لە سەرهەڵدانی رادیۆی بی بی سی بەم جۆرە لە پەخش دەستی پێكردووە و بە رادیۆ و تەلەفزیۆن بەردەوامە تا ئێستا.
بایەخەكانی ئەم جۆرە لە پەخش یان میدیا وەك پسپۆڕێكی بواری ئەم مۆدێلە لە میدیا دەڵێت: ‹هەر وڵاتێك ئەم میدیایەی نەبێت، بۆشایەك دروست دەكات كە ناتوانێت هاووڵاتیانی كۆبكاتەوە لەسەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان و نیشتمان و بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە فرەیین، نەبوونی ئەم میدیایە وەك ئەستێرە بە ئاسمانەوە دیارە›
هەڵبەت شێوازی ئیدارەدانی ئەم میدیایەو بودجەكەی باسی زۆرتری دەوێت تا لەسەری قسە بكرێت كە لە وڵاتانی پێشكەوتوو لەلایەن بۆردی تایبەتەوە كە راستەوخۆ پەرلەمانی وڵات چاودێری دەكات، سەرپەرشتی دەكرێت و لەو وڵاتانەی نیمچە دیموكراسی، یان دیكتاتۆرین، حكومەت سەرپەرشتی دەكات، ئەگەرچی سەرپەرشتیكردنی حكومەت سەركەوتوو نییە وەك ئەوەی پەرلەمان سەرپەرشتی دەكات لە وڵاتانی دیموكراسی، بەڵام رەگەزێك لە رەگەزەكانی میدیای نیشتمان پیادە دەكرێت و باشترە وەك لەوەی لای ئەم حزب و ئەو حزب و كەرتی تایبەت بێت.
بودجەی ئەم جۆرە لە میدیا ئەگەر بەوشێوەیە بێت كە لای پەرلەمانەوە بە تەواوەتی دوورە لە دەستتێوەردانی سیاسی و بازرگانی و خەڵك چەقی كارەكانیەتی و ئەوە پارەكەی لەلایەن خەڵكەوە دەدرێت و لە ماڵان وەك باج وەردەگیرێت و ئەگەر كەموكوڕییەكەشی هەبوو، پەرلەمان لە پارەی گشتی بۆی خەرج دەكات .
دەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی نەبوونی دەزگای چاودێری و میدیای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان
پرۆسەی ئازادی لە كوردستان و دواتریش كرانەوەی بازاڕی بە رووی بازاڕەكانی جیهان و بوونی بە ناوچەیەكی وەبەرهێنان بۆ زۆر لە كۆمپانیا و كارگە جیهانییەكان، رێگەخۆشكەر بوو بۆ زۆربوونی كەناڵ و تەحویلبوونی مۆدێلی میدیا لە مۆدێلی حزبییەوە بەرەو خاوەنداریەتی تایبەت و پەیدابوونی سپۆنسەر و سەرچاوەی دارایی بۆ پشتگیریی راگەیاندن لە میدیای خوێندراوەوە تاكوو بینراو و بیستراو، كە ئەمە وایكردووە بە شێوازێكی زۆر خێرا ژمارەی كەناڵەكانی راگەیاندن زۆر ببێت و بەردەوامیش لە زیادبووندا بێت. سەرباری چوونە ناو ریكلام و میدیای بازرگانی لەلایەن زۆربەی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە،كە ئەمە كۆمەڵێك دەرهاویشتەوە و ئاسەواری سلبی دروست دەكات لە وڵاتدا، ئەگەر بیر لە یاسا و رێكخستن و میدیایەكی نیشتمانی و گشتی نەكرێتەوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵی.
دەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی نەبوونی دەزگای چاودێری و میدیای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان
1. فرەكەناڵی و نەبوونی كەناڵێكی نیشتمانی كە زمانحاڵی نیشتمان و وڵات بێت، شپرزی و بێسەروبەری لە دامەزراندنی كەناڵی لێدەكەوێتەوە.
2. ونبوونی گوتاری هاوبەشی نیشتمانی.
3. دابەشبوونی بینەر هەر یەكە بە پێی كەناڵە جیاوازەكان.
4. نەمانی ناسنامەی كولتووری، نیشتمانی، ئایینی.
5- لاوازبوونی ئینتیمای نەتەوەیی، لەبەر نەبوونی كەناڵێك كە كەناڵی گشت و رۆحی هاووڵاتیبوون و كوردبوون بپارێزێت.
6. لاوازبوونی زمانی كوردی و بێئومێدبوون لە زمانی ستانداری كوردی.
7. نەمان و لاوازبوونی ئەدەب و هونەر و موزیكی كوردی.
8. هاوردەكردنی بەرهەمی جۆراوجۆری بیانی وەك فیلم و دراماو بەرهەمە میدیایەكانی دیكە، لەبەر زۆربوونی كەناڵەكان و نەبوونی بەرهەمی خۆماڵی كە ئەمە زیان بە كولتووری نەتەوەی دەگەیەنێت و بیرۆكەی نامۆ و توندوتیژی و...هتد لە ناو وەرگرەكاندا زیاد دەكات.
پێداویستییەكان
1. دامەزراندنی دەزگایەكەی تایبەت بە رێكخستنی میدیا و كۆمینیكەیشن چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ میدیای بازرگانی و چۆنیەتی و چەندایەتیی كەناڵ و بەرهەمە پەخشكراوەكان.
2. دامەزراندنی تۆڕێكی پەخشی نیشتمانی كە خۆی لە رادیۆ و تەلەفزێۆنێكی نیشتمانیی هاوبەشدا ببینێتەوە، كە ئەمەش یاساو پرەنسیپی ستانداری خۆی هەیە، لە رووی رێكخستن، پڕۆگرام، ئیدارە و داریی.
3. بیركردنەوە لە بەرهەمهێنانی ناوخۆیی میدیایی بەتایبەتی فیلم و دراما، بە تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت بۆی و سوودوەرگرتن لە دەرهێنەرو ستافی بەرهەمهێنەری بیانی، تاكوو بتوانڕیت لانیكەم بەرهەمێكی تایبەت بە گوێرەی پێداویستیبە هونەری و فەرهەنگی و پەروەردەییەكانی هاووڵاتیانی كوردستان بەرهەم بێنێت.
4. یاسایەك بۆ چۆنیەتی هاوردەكردنی بەرهەمی بیانی و چۆنیەتی پەخشكردنی لەلایەن كەناڵەكانەوە دابنرێت.
ئاستەنگە سیاسی و ئیدارییەكان
- هیچ دامەزراوەیەكی حكوومی لە هەرێم مۆركی نیشتمانیبوونی پێوە دیار نییە، لە سەرۆكایەتییەوە بیگرە تا پەرلەمان و حكومەت و دامودەزگای یاسایی و پەروەردەیی و...هتد، بەڵكو حزبیبوون و سازشی سیاسی و تەوافوقی حزبی هۆكاری پێكهێنانی بووە.
-میدیا وابەستەی سیستمی سیاسیی وڵاتە، سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا سیستمێكی چەقبەستووە كە حزب سەنتەرە، نەك هاووڵاتیبوون.
- نەبوونی دەزگایەكی چاودێر و رێكخستن بۆ میدیا لە هەرێمدا، ترسی نەتوانینی سەربەخۆبوونی دەزگایەكی وا كە حزب قۆرخی نەكات و بۆ كۆنتڕۆڵ بەكاری نەهێنێت لە وڵاتدا رێگە نادات بیری لێ بكرێتەوە، كە دەزگایەكی واش بوونی نەبێت، ئەستەمە میدیایەكی نیشتمانی بێتەئاراوە.
ئاستەنگە ئابوورییەكان لە 3 خاڵدا كۆكراوەتەوە
1. ئابووریی وڵات شپرزی و ناشەفافییەت و دیارنەبوونی (اموال عامة) ئەو جۆرە ئومێدە نادات كە بتوانرێت پشتیوانی لەم جۆرە لە میدیا بكات.
2. دانی ئابوونە بۆ كەناڵ كولتوور نییە لەم وڵاتەدا، بۆیە پێویستی بە بوونی سیستم و حكومەتێكی نیشتمانی هەیە كە پەیڕەوی ئەو سیستمە بكات.
3. ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی میدیای كوردی، كە ئەمە گرنگی و مەرجی سەرەكیی بوونی میدیایەكی نیشتمانییە، لە لایەكی ترەوە میدیا نیشتمانییەكانی وڵاتانی پێشكەوتوو، بەرهەمهێنەرن و لە هەمان كاتدا بەشێك لە دارییان لە فرۆشتنی بەرهەمەكانی خۆیانەوە دەست دەكەوێت، كە یارمەتییان دەدات بۆ سەربەخۆیی دارایی. نموونە كەناڵی بی بی سی لە 15% داهاتی لە رێگەی یەك بەرهەمی منداڵانەوەیە (تیلی تیوب) جگە لە بەرهەمی تری وەك فیلم و دۆكیومێنتاری و بەرهەمی تری منداڵان.