هەندێ كەس خەیاڵیان بۆ ئەوە دەچێت كە عێراق لە گردبوونەوەی برایانەی نێوان عەرەب و كورد دروستبووە، دواتر بڕیاریانداوە ئەم دەوڵەتە پێكبهێنن، بەپێی لێكدانەوەی ئەوان بێت، دەبێ ئەم رێككەوتنە تاهەتایە بەردەوام بێت، لە راستیدا ئەوانە نایانەوێت دۆسێیەكانی مێژوو بە لاپەڕە ناسۆرو خەماوییەكانی هەڵبدەنەوە دەربارەی چۆنێتیی درووستبوونی ئەو دەوڵەتە، دوای ئەوەی خەلافەتی عوسمانی بوو بە سوڵتاننشین لە ساڵی 1922و دواتر لە 1924 بەتەواوی هەرەسیهێنا، ئینجا میراتەكەی دەوڵەتی عوسمانی لەلایەن كۆلۆنیالیزمی رۆژئاوا دابەشكرا، ئەوكات عێراقیش لە سێ ویلایەت پێكهاتبوو(بەغدا، موسڵ و بەسرە) كە سەر بە ئەستەنبوڵ بوون، بەریتانیاش عێراقی داگیركرد، هەر سێ ویلایەتیش لە یەك هەرێم كۆكرانەوە كە سەنتەرەكەی بەغدا بوو، ئیدی بەرگریی میللی دژی بەریتانیای داگیركار، كە بە شۆڕشی بیست ناسرابوو، دەستی پێكرد. شۆڕشەكەی عێراق سەركەوت و یەكەم حكومەتی كاتی بە سەرۆكایەتیی عەبدولڕەحمان گەیلانی لە ساڵی 1920 دامەزرا، لە ساڵی 1921 میر فەیسەڵ كوڕی حوسێن بە شای عێراق دەستنیشانكرا، وەك سەرەتایەك بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنێكی یاسادانان بەمەبەستی نووسینەوەی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات، ئەوە بوو لە ساڵی 1921 دەوڵەتی عێراق دامەزراو لە 1925یش دەستوور لە سەردەمی پاشایەتی نووسرا. لەئێستاشدا پرسیارێكمان لا دروست بووە: چۆن كورد بوون بە عێراقی؟ لە ساڵی 1924 كۆلۆنیالیزمی رۆژئاوا دوو بژاردەی خستە پێش كورد، هەردووكیانیش تاڵ بوون: مانەوە لەگەڵ توركیا، یان لكان بە عێراقەوە، پرسیاریشمان لێ نەكرا كە چیتان دەوێت؟ ئەگەر پێیان بگوتاینایە چیتان دەوێت؟ بە دڵنیاییەوە وەڵاممان ئەوە دەبوو كە دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەریمان دەوێت، وەك گەلانی دیكەی ناوچەكە كە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان هەیە، هەروەك چۆن لە ریفراندۆمی كوردستان ساڵی 2017 داوامانكرد، نازانم چۆن باب و باپیرانمان ئەمەیان هەڵبژارد كە لەگەڵ عێراقدا بمێنینەوە؟ بۆیە بووینە عێراقی بە زۆردارەكی، دواتر دەبینین كە گەلانی عەرەب سەربەخۆ بوون، دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی دەوڵەتی نەتەوەییان دروستكرد، كەواتە بۆچی كورد مافی نییە دەوڵەتی نەتەوەییان هەبێت؟ لە راستیدا كۆڵۆنیالیزمی رۆژئاوا (بەریتانیاو فەرەنسا) ستەمی لە گەلی كورد كرد و كوردستانی لە ساڵی 1916 بۆ چوار بەش دابەشكرد (توركیا و ئێران و عێراق و سووریا)، ئەم دابەشبوونەش كێشەی كوردی ئاڵۆزتر كرد، ناوچەكەشی دووچاری حاڵەتێكی پاشاگەردانی و بێسەروبەری و ناسەقامگیری كرد، رووەكانی كۆڵۆنیالیزم گۆڕاوە، بەڵام ئامانجەكە یەك شت بووە، بەم شێوەیە بە زۆردارەكی بووینە عێراقی، كاتێكیش كورد ژیان لەگەڵ عێراق رەتدەكاتەوە، نەك لەبەر رق لێ بوونەوە لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق، بەتایبەتیش لە پێكهاتەی عەرەبی، بەڵكو لەبەر ئەوەی كە مافی كوردە وەك گەلانی جیهان و ناوچەكە كە سەربەخۆ بێت و دەوڵەت و دەستووری خۆی هەبێت، چونكە ئێمە نەتەوەیەكی سەربەخۆین و مێژوو و شارستانی و كولتوور و زمان و ئایین و كەلەپووری خۆمان هەیە، بە تەواویش لە گەلانی ناوچەكە جیاوازین، جیاوازییەكانمان لە هاوبەشەكانمان زیاترە، بەڵام لەبەر زۆریی جیاوازییەكانمان لەگەڵ گەلانی ناوچەكە و بەتایبەتیش لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی كە كوردیان تێدا دەژی (توركیا و ئێران و سووریا و عێراق)، هەموو شێوازێكی سیاسەتی چەوسانەوە ستەم و رەگەزپەرستی و تەعریب و پاكتاوی رەگەزیمان بەرامبەر بەكارهێنرا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەرگریمان كرد دوای ئەوەی دیالۆگ شكستی هێنا، ئەو هەموو شۆڕشانەی كوردیش كە رووبارگەلێك خوێنیان تێدا رژا، هەموویان لەپێناو ئازادی و ئاشتی و دیموكراسی و سەربەخۆیی بوون.
لەبەر ئەوە یەكێتییەكەی نێوان عەرەب و كورد لە عێراق ئارەزوومەندانە نەبوو، بەڵكو بە زۆرەملێ بوو، یەكێتیی ئارەزوومەندانە واتا هەر یەك لەم دووانە هەر كاتێك حەزبكات مافی جیابوونەوەی هەیە، یەكێتیی زۆرەملێش ناكرێ هەر بەردەوام بێت، بەڵكو كۆتایی دێت، یان لە رێی شەڕی دژوارەوە، یان لە رێی ئاشتیی راستەقینەوە، گەلی كوردیش لە عێراق خوێنێكی زۆری رشتووە لەپێناو ژیانێكی سەربەرزانەو كەرامەت و ئازادی و ئاشتیدا، بەڵام عەقڵییەتی سیاسیی حوكمڕان لە عێراق بە چاوێكی نامۆ و بیانییانە سەیری كوردیان كردووە، هەوڵیان داوە لەناوی بەرن، بەڵام نەیانتوانیوە، دواتر ویستوویانە تەعریب و بە بەعسی بكەن، هەر نەیانتوانی، هەموو جۆرە سیاسەتێكی ستەمكارانەیان پەیڕەو كرد، كەچی شكستیان هێنا، دواترینیان هەوڵیان داوە ئایدیۆلۆژیای گۆڕینی مەزهەبی بەرامبەر گەلی كوردستان پیادە بكەن، بەڵام كوردی رشتر و سوورتر كرد بۆ بەرگری، ئەگەر ئەو عەقڵییەتە سیاسییە شارستانی و هۆشیار بوایە، پەنای نەدەبردەبەر ئەو شێوازە دوژمنكارانەیە دژ بە دێرینترین نەتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەم عەقڵییەتە ستەمكارانە وڵاتیان كاول كرد، مەینەتی و ناسۆری و نەخۆشی و هەلاكەت و كارەساتیان بەسەر گەلی عێراقدا هێنا، بەمەش وایان كرد كە ئێمە رقمان لە عێراق ببێتەوە، چونكە نەیانتوانی عێراقمان لا خۆشەویست بكەن، ئەوان تەنیا گرنگییان بە ئینتیمای نەتەوەیی دەدا لە جیاتی ئینتیمای نیشتمانی، وەك بڵێی گەلی كوردستان هۆزێكی عەرەبی بێت و بیانی بن و لەو سەری دنیاوە هاتبن تا لە عێراق نیشتەجێ بن، بۆیە بەم شێوە دڕندانەو ستەمكارانە مامەڵە لەگەڵ گەلی رەسەنی كوردستاندا دەكەن، بەڵام كورد وەك گەلێكی شارستانی ئەگەر لە برسێتی و تێنوێتیشدا بمرن، هەرگیز سەرشۆڕ ناكەن، چونكە بە رووبار خوێنیان بەخشیوە تا بە سەربەرزی بژین، تا ئێستاش لەو خەباتە بەردەوامن تا دەگەنە سەربەخۆیی تەواو، دیارە داستانەكەی پێشمەرگە قارەمانەكان كە بەم دواییە لە پردێ هاتەدی، دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بەهێزترین بەڵگەیە لەسەر رەتكردنەوەی سیاسەتی ستەمكارانە بەرامبەر گەلی كوردستان.
هەموو رژێمە سیاسییەكانی عێراق نەیانتوانیوە بە شێوەیەكی شارستانی و عەقڵانی مامەڵە لەگەڵ گەلی كوردستاندا بكەن، بەڵكو هەموویان بیریان لە لەناوبردنی كردۆتەوە، بەڵام كورد بە قوربانی و خەبات بەرگری كرد دژی سیاسەتی تەعریب و راگواستن و ئەنفال و بڕینی بودجەو تەعریب، هەموو رژێمێك كە لە عێراق هاتبێت چارەسەری كێشەی كوردی نەكردووە، بەڵكو زیاتر ئاڵۆزی كردووە، كاتێكیش رژێم هەستی بە لاوازی كردبێت، لەبەردەم شۆڕشەكانی كورد یەكسەر دەستپێشخەری بۆ چارسەركردنی كێشەی گەلی كوردستانی كردووە، هیچ كاتێكیش لە مێژووی سیاسیی عێراقدا سەركردەكانی كورد گفتوگۆ و ئاشتی و پێكەوەژیانیان رەت نەكردۆتەوە، دوای رووخانی بەعسیش عەقڵییەتی تازەی سیاسی هەمان مامەڵەیان لەگەڵ كورددا كردووە، بەڵام لاوازبوون، ئەگەر وەك رژێمی پێشوو بەهێز بوونایە رەنگە كوردستانیان دەسووتاند، چونكە رژێمی ئایدیۆلۆجیخواز لە رژێمی سیاسی بەهێزترە.
گەلی كوردستان قەناعەتی وایە كە بەم شێوەیە ژیان لە عێراق بەردەوام نابێت، رۆژێكیش دێت كە سەربەخۆیی خۆی رابگەیەنێت، ئارەزووی گەلی كوردستانیش لە یەكەم ریفراندۆمی نافەرمی لە ساڵی 2005 و ریفراندۆمی دووەمی فەرمی لە 2017 باشترین بەڵگەیە، عەقڵییەتی سیاسیی حوكمڕان لە عێراق نیشتمانی كردە زیندانێك بۆ گەلی كوردستان، ئەگەر بیانكردایەتە دەوڵەتێكی مەدەنیی دیموكراسیی پێشكەوتوو، ئەوكاتە كورد بیری لە دەرچوون لەو پێكەوەژیانە نەدەكردەوە. دوای رووخانی رژێم گوتمان كاتی ئەوە هاتووە كە بە ئاشتی بژین لە عێراقی تازەدا، ئیش و كار باش بوو و ژیانی هاووڵاتیان گەشایەوە، بەتایبەتیش لە كوردستان، بەڵام كەوتینەوە نێو زیندانێكی دیكە، دەستوور پێشێل كرا، پێشێلكردنی دەستووریش كۆتایی بە شەراكەتی نیشتمانی دەهێنێت و یەكێتیی عێراقیش لەباردەبات، لە ماددەی یەكەمی دەستووری عێراقدا هاتووە (ئەم دەستوورە زەمانەتی یەكێتیی عێراق دەكات) كاتێكیش پێشێل دەكرێت لەلایەن ئەو كەسەی پارێزگاری لە جێبەجێكردن و شەرعییەتی دەكات، هیچ بەهایەكی نامێنێت، ئەوكاتە هەر پێكهاتەیەك یان پارێزگایەك- نەك هەر هەرێمی كوردستان- دەتوانێت سەربەخۆ بێت. دەستووری عێراق پتر لە پەنجا پێشێلكاریی تێدا كراوە، بۆیە تەنیا وەك جەستەیەكی بێ ناوەڕۆك ماوەتەوە، ئەوەش وایكردووە كە كورد ئامادە نین لە دەوڵەتێكدا بژین كە پارێزگاری لە دەستوورەكەی نەكات.
دادگای فیدڕاڵی لە خەوێكی قووڵدایە و هیچی پێناكرێت، ئەو دادگایە هەڵنەبژێردراوەو زۆربەی بڕیارەكانی سیاسین، لە ماددەی دووەمی دەستووری عێراقدا بە ئاشكرا باس لە چۆنێتیی ژیان دەكات لەم وڵاتەدا، كە جەخت لەوە دەكاتەوە پێكهاتەكانی عێراق دوای رووخانی رژێم ئارەزوومەندانەو بە ئازادی یەكێتییان لە عێراق هەڵبژاردووە، چونكە كوردستان نیمچە سەربەخۆ بوو، كارەكە بەم شێوەیەی ساڵی 1924 نەبوو كە یەكێتییەكە بە زۆرەملێ بوو، ئەمەش رێگە بە هەر پێكهاتەیەك دەدات كە لەم یەكێتییە ئارەزوومەندانە دەربچێت، بۆیە دەرچوون پێویست دەبێت كاتێك هەموو پێكهاتەكانی عێراق بە رێككەوتنەكەیان پابەندنابن، ئەوەی كۆی كردوونەتەوە، تەنیا دەستووری عێراقە، لەبەر ئەوە لە كۆتایی ماددەكە شتێكی دیكەیان بۆ زیادكرد كە بریتی بوو لە (پابەندبوون بەو دەستوورە یەكێتیی ئازاد بۆ عێراق دەپارێزێت بە گەل و خاك و سەروەرییەوە)، دیارە كە ئەم دەستوورەش باشترین دەستوورە لە مێژووی عێراق نووسرابێتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا لاوازترین دیكۆمێنتە لە وڵاتدا، كە بە ئاشكرا پێشێل دەكرێت و بەپێی حەزو ئارەزووگەلێكی سیاسیی دیاریكراو لێكدانەوەی بۆ دەكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا شانازی بە دیموكراسیی خۆمان دەكەین لەبەردەم جیهانی شارستانی و پێشكەوتوو، لە دەوڵەتانی پێشكەوتوو كاتێك دەستوور پێشێل دەكرێت، قیامەت هەڵدەستێت، پێشێلكردنی دەستوور رەفتاری رژێمە ستەمكارەكانە.
ئەو عەقڵییەتەی بە درێژایی مێژوو حوكمی عێراقی كردووە، وامان لێدەكات بیر لە سەربەخۆیی بكەینەوە، هەروەها جەختكردنەوەی بەردەوام لە گوتارەكانی سیاسەتوانانی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی و رۆژئاوا و تەنانەت جەختكردنەوە لە دەستوور دەربارەی یەكێتیی عێراق بەڵگەیەكی روونە كە ئەو یەكێتییە ئەفسانەیە و بوونی نییە. با ئەوەش روون بێت كاتێك ئێمە داوای سەربەخۆیی دەكەین، مانای ئەوە نییە بەتەواوی لە عێراق دابڕێین، بەڵكو دەمانەوێ دوو دەوڵەتی ئاشتیخوازو هاریكار بین لە هەموو روویەكەوە، خۆشەویستی لەنێوان پێكهاتەكاندا هەر ماوەو ناكرێ رق و كینە شوێنی بگرێتەوە، ئەگەر ئەمەش روویدا، ئەوا ئیشی سیاسەتوانە پەڕگیرەكانە كە دەیانەوێت دووبەرەكی لەنێوان گەلان بۆ مەرامی سیاسی بەرپابكەن، رقلێبوونەوە لە حوكمڕانیی ستەمكار لە وڵاتێكدا رقلێبوونەوە لە گەل نییە، بەڵكو دژی ئەو سیاسەتە ملهوڕەیە كە چینی حوكمڕان پیادەی دەكەن، پاشان سەربەخۆیی مافێكی مێژوویی و نەتەوەیی و نیشتمانیمانە وەك گەلانی دیكەی جیهان، كەواتە بۆچی دژایەتیكردنی ئەم داخوازییە؟ ئێمە بە درێژایی قۆناخەكانی مێژوو عێراقی نەبووین، بەڵكو كۆڵۆنیالیزمی رۆژئاوا بەسەریدا سەپاندووین، كاتێكێش قبووڵمان كردووە لە ترس و زۆردارەكی بووە، عەقڵییەتی سیاسیی حوكمڕان وەك هاووڵاتی عێراقی مامەڵەیان لەگەڵدا نەكردووین، بەڵكو وەك بێگانە، لەبیرمە لە هۆڵی پەرلەمان بە دەنگی بەرز هاوارم كرد كە لای پەرلەمانتارانی هاوپەیمانیی نیشتمانی شیعە بووە مایەی تووڕەیی و هاتوهاوار، لەوێدا گوتم: كاتێ دەمانەوێت ببینە عێراقی ئێوە عێراقییەتەكەمان لێدەسەننەوە، كاتێكیش دەمانەوێت سەربەخۆ بین، شەڕمان دژ بەرپادەكەن، كەواتە ئێوە دەتانەوێت ئێمە چی بین؟
ئەم یەكێتییە من بە ئەفسانە و خەیاڵ وەسفی دەكەم لەبەر ئەوەی دەبێ یەكێتیی گەل بێت پێش یەكێتیی وڵات، پێویستە سەرەتا گەل یەك بخرێت، ئینجا وڵات، دەوڵەتان ترسی دابەشبوونیان نابێت ئەگەر گەلەكانیان یەكگرتوو بێت، بە پێچەوانەوە ئەوانە دەترسن كە گەلەكانیان بە زەبری هێز نەك بە لۆژیك كۆكردبێتەوە، هەموو ئەوانەی حوكمی عێراقیان كردووە، زیاتر فۆكسیان كردۆتە سەر یەكێتیی وڵات نەك گەل، مەبەستم لە یەكێتیی گەل ئەوە نییە جیاوازییەكانی كولتووری و شارستانی و مێژوویی و جوگرافی لەناوبەرین، بەڵكو مەبەستم لەوەدا لە رووی دادپەروەری و یەكسانییە لە دابەشكردنی سامان و بڕیاردان، هەروەها بەشداریی راستەقینە لە پرۆسەی سیاسیدا، بەشێوەیەك كە هیچ پێكهاتەیەك لەو وڵاتە هەست بە نامۆیی نەكات. ئەگەر لاپەڕەكانی مێژووی سیاسیی خوێناویی عێراق هەڵبدەینەوە، تەنیا ستەم و جەوری ئەو رژێمە حوكمڕانانە دەبینین كە دەرحەق بە پێكهاتە دێرینەكانی عێراق كردوویانە، دیارە بەسەرهاتی كوردانی فەیلی گەواهی ئەم قسەیەیە، نموونەی دیكەش زۆرن، دەوڵەتانی پێشكەوتوو فۆكس دەكەنە سەر گەلانیان و داخوازی و ئامانج و ماف و دەستكەوتەكانیان بۆ دەستەبەردەكەن لە رێی دادپەروەریی كۆمەڵایەتییەوە، كاتێكیش ئامانجەكانی هاووڵاتی دێنەدی، بیر لە جیابوونەوە ناكەنەوە، بەڵكو ئینتیمایان بەهێزتر دەبێت، ئامادەش دەبن بە گیان و خوێن داكۆكی لە وڵات بكەن، بەڵام لە عێراق هیچ لەمانە نایەتەدی، دواتر كورد ناچار دەكرێت لەو زیندانەدا بمێنێتەوە. ئایا ئەمریكییەكتان بینیوە داوای پەنابەری لە عێراق بكات؟ نەك لەبەر ئەوەی عێراق دەوڵەتێكی هەژارە، بەڵكو لەبەرئەوەی چینی حوكمڕان گەندەڵە، گەندەڵیی ئەو چینە بووە هۆكاری هەژاری و دواكەوتن و لاوازیمان، بۆیە هەر لەنێو ئەو زەلكاوەدا دەمێنینەوە مادامەكی ئەو عەقڵییەتە سیاسییە حوكممان بكات، هەر ئەمەش نا، بەڵكو ئەو عەقڵییەتە دەبێتە هۆكاری دابەشبوونی عێراق بۆ سێ دەوڵەت (كوردستان، سوننەستان، شیعەستان)، رەنگە بەم دابەشبوونە ببێتە چەند دەوڵەتۆكەیەك بەپێی نەتەوە و ئایین و ئایینزاو تائیفە، ئەم دابەشبوونە لە رووی پڕاكتیكەوە دەبینین، لە بەغدای پایتەخت كە ژمارەی دانیشتووانی نزیكەی حەوت ملیۆن كەسە، پایتەختێكە لەنێوان میلیشیا چەكدارەكاندا دابەشكراوە، هەر ناوچەیەك كۆمەڵە چەكدارێكی دیاریكراو كۆنتڕۆڵی كردووە، هەر یەكە دروشم و دەستوور و ئاڵاو سەركردەی خۆی هەیە، حەیدەر عەبادی-یش دەسەڵاتی بەسەریاندا نییە، لەگەڵ ئەوەش ئەو پیاوە مێشكی بردووین بە لێدوان و بەیاننامەكانی گوایە چەك تەنیا لە دەستی دەوڵەتدایە.
من پێموانییە شتێك مابێت ناوی یەكێتیی عێراق بیێت، رەنگە ئەمە لە هەندێ دروشم و بەڵگەنامەی فەرمی و رۆژنامەنووسیدا ببینین، بەڵام لە رووی مەیدانی و پراكتیكەوە ئەم یەكێتییە كۆتایی هاتووە، شتێكی ئەفسانەیە كە تائێستا هەندێ كەس باوەڕی پێی هەیە، مایەی داخە هێزە سیاسییەكانی عێراق بە درێژایی مێژوو لە گوتارە ئاگراوییەكانیاندا جەخت دەكەنەوە لەسەر بەرهەڵستیكردنی پڕۆژەكانی كۆلۆنیالیزمی رۆژئاوا، بەتایبەتیش هێزە ئیسلامییەكان- ئیسلامی سیاسی بە هەردوو جۆری سوننە و شیعە- كە تائێستاش كۆڵۆنیالیزمی رۆژئاوا بە كافر وەسف دەكەن. مەزەندە وایە كە قۆناغی دوای هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی عێراق هەستیارو دژوار دەبێت، ئەمە بریتییە لە تاقیكردنەوەیەكی قورس و ئاڵۆز بۆ هەموو هێزە سیاسییەكانی عێراق، چونكە پەرەسەندنی گرنگی ناوخۆیی هاتۆتەئاراوە، هەروەها گۆڕانكاریی زۆری دەرەكیی سەریهەڵداوە، كە بێگومان كاریگەری لەسەر پێكهێنانی قۆناغی داهاتوو دەبێت، ئەوەی پەیوەستە بە گەلی كوردستانەوە لەوەتەی سەد ساڵە مامەڵە لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە سیاسییانەی عێراقدا دەكەین، هەموو رژێمە سیاسییەكانی عێراقمان تاقیكردەوە، هیچ رژێمێكی راستگۆمان نەدی كە بە شێوەیەكی لۆژیك و عەقڵانی و دڵسۆز مامەڵە لەگەڵ كێشەی كورددا بكات، بەڵكو هەمیشە بژاردەی شەڕ لە خەیاڵیاندا هەبووە، هەموو رژێمەكان بێ جیاوازی لە چارەسەركردنی كێشەی گەلی كوردستاندا شكستیان هێنا، دواترینیان كە تاقیمانكردنەوەو پێمانوابوو كە راستگۆ دەبن لەگەڵمان، ئەوانیش شیعە بوون، بەتایبەتیش ئیسلامییەكان (حزبی دەعوە)، بەڵام ئەوانیش لەوانەی پێش خۆیان جیاوازتر نەبوون، ئەمڕۆش دوای ئەوەی گاڵتەجاڕیی دواهەڵبژاردن كۆتایی هات، حەجی گەورەی سیاسی بۆ هەولێر دەستی پێكرد، بەڵام سەردانی شاندە عێراقییەكان بۆ هەولێر لەبەر خۆشەویستیی كوردستان نییە، بەڵكو هۆكارەكەی ئەوەیە كە ئەوان لاوازن و پێویستیان بە پشتیوانیی هەولێر و بەتایبەتی بەڕێز مسعود بارزانی هەیە، كاتێكیش گەورەترین كوتلە پێكدەهێنن و حكومەتیش بە یارمەتیی كورد پێكدێنن، دەگەڕێنەوە سەر هەمان سرووشتی جارانیان، وەك بڵێی شتێك نەبووبێت، یان رۆژێك لە رۆژان سەردانی كوردستانیان نەكردبێت، ئەمەش لەلایەن جەعفەری و مالیكی و عەبادی و جبوری و كەسانی دیكەی سیاسەتوانەوە ئەنجامدرا، بەڵام پێموایە ئەم جارە شتەكە بە تەواوی جیاوازە، نابێ جارێكی دیكە ئەم هەڵەیە دووبارە بێتەوە، لەبەر هۆیەكی سادە ئەویش ئەوەی كە ریفراندۆم هەر ماوەو لەبەر چەندین هۆكاری لۆژیكی ئەنجامماندا، لە هەموویان گەورەتر پێشێلكردنی مافەكانی گەلی كوردستانە، هەر حكومەتێك پێكبهێنرێت ناتوانین پشتیوانی لێ بكەین و تێیدا بەشدار بین، ئەگەر داخوازییە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان نەیەنەدی، كە داخوازیگەلی زانراون، وەك جێبەجێكردنی ماددەی 140 و بودجە و پێشمەرگە و مووچە، دوای رەزامەندی لەسەر ئەم داخوازییانە، قسە دێتە سەر پۆستەكان لە دەوڵەتی عێراق. بەڕێز مسعود بارزانی گرنگیی بە پۆستەكان نادات، هەروەها لای گرنگ نییە كێ دەبێتە سەرۆك وەزیرانی عێراق، یان سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك كۆمار، بەڵكو گەل لای ئەو گرنگە، هەندێ پێیانوایە كە بارزانی بەدوای پۆستەوەیە، بەم دواییەش بەڵگەنامەیەكی ساختە بڵاوكرایەوە، گوایە بارزانی رازی بووە كە ببێتە سەرۆك كۆماری عێراق، لەگەڵ ئەوەی كە هەموو سیاسەتوانانی عێراق دوای رووخانی رژێم هیواخوازی ئەمە بوون، بەڵام بەڕێزیان ئەوكاتە رەتیكردەوە، تائێستاش هەموو پۆستێك لە دەوڵەتی عێراق بۆ خۆی رەتدەكاتەوە، كاتێكیش رازی بوو ببێتە سەرۆك هەرێم، ئەوە لەبەر بەرژەوەندیی گەل بوو، بەو ئومێدەی خەونی مێژوویی كورد بێتەدی لەم قۆناعە ناجێگیرە، زۆریش تووڕە بوو كاتێ ماوەی ویلایەتەكەی بۆ درێژكرایەوە، دوای ئەوەی ماوەكەی كۆتایی هات، درێژكردنەوەكەی رەتكردەوە، چووە بەرەكانی جەنگ لەگەڵ پێشمەرگەدا، ئەو هەمیشە پێی باشە لەگەڵ پێشمەرگەدا بێت، خۆشترین كات لای ئەو ئەمەیە، چۆنكە هەر لەسەرەتای تەمەنیەوە هەموو ژیانی لەم بوارەدا بەسەر بردووە.
ئەمە دوادەرفەتە لەگەڵ بەغدا، یان لە عێراقێكی فیدڕاڵی و دیموكراسیی راستەقینەدا دەبین، یان لە كوردستانێكی سەربەخۆدا دەژین، گەلی كوردستان لە ئەنجامی ئەو سیاسەتە ملهوڕییە زۆر مەینەتی دیوە، چینی سیاسیی حوكمڕانیش لە عێراق شكستیان هێناوە، ئەگەر بمانەوێت پارێزگاریی لە یەكێتیی وڵات بكەین، ئەوا پێویستە مامەڵەیەكی تایبەت لەگەڵ كوردستاندا بكرێت، وەك هەرێمێك كە ماف و دەستكەوتی هەبێت، نەك وەك پارێزگاكان مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەداخەوە هەندێ پەڕگیری سیاسەتوان لە شیعە خەریكە زاراوەی باكووری عێراق لەجیاتی هەرێمی كوردستان بەكاردێنن، دوای ئەوەی كە ریفراندۆمی مێژووییمان ئەنجامدا، تەنانەت لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا پێویستە وەك نەتەوەیەك مامەڵە لەگەڵ پەرلەمانتاراندا بكەن، نەك بە گوێرەی كورسییەكان، مامەڵەكردن لەگەڵ كورسییەكان داوایەكە بۆ زۆرینەی سیاسی، هەروەك ئەم پرەنسیپە لەگەڵ خولی سێیەمدا جێبەجێكرا، ئەمەش كێشەی زۆری لە پەرلەمان بۆ دروست كردین، بووە هۆی پەرتەوازەیی نێوان فراكسیۆنەكانی پەرلەمان، ئێمە لەئێستادا دوای قۆناغی جیاكردنەوەی دەستیین و دواتر رەزامەندیی لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، پاشان دەستپێكردنی گفتوگۆ بۆ پێكهێنانی گەورەترین كوتلە، ئێمە تا ئێستا بڕیارمان نەداوە لەگەڵ كێ دەبین، كێ بۆ سەرۆكی حكومەتی داهاتوو هەڵدەبژێرین، لامان گرنگ نییە كێ حوكمی عێراق دەكات، گرنگ لای ئێمە ئەوەیە كێ داواكارییەكانی گەلی كوردستان جێبەجێ دەكات، فەلسەفەی پارتی دیموكراتی كوردستان جیاوازە لەگەڵ فەلسەفەی حزبەكانی دیكەی كوردستان، ئەوەی پارتی لەسەر چوارچێوەگەلێكی نیشتمانی دامەزراوە، تایبەت بە بەدیهێنانی داواكارییەكانی گەلی كوردستان، بەڵام بە ئاشكرا دەیڵێم ئێمە بڕواو متمانەمان بە سیاسەتوانانی عێراق نەماوە، لە داڵدەدانیان وەك ئۆپۆزسیۆن و لە رووخانی رژێمدا یارمەتیماندان، هەروەها لە نووسینەوەی دەستوور و پێكهێنانی حكومەتەكان و چارەسەری كێشەو ناكۆكییەكاندا، كاتێكیش لە دەسەڵاتدا دەبن، یەكسەر لەبیری دەكەن، وەك بڵێی هیچ شتێك نەبووبێت، مەبەستم بۆ نموونە عەبادییە، ئێمە لە كاندیكردنی و پێكهێنانی حكومەتەكەیدا زۆر یارمەتی عەبادیمان دا، هاوكات لە رزگاركردنی موسڵ و لە بەرگریكردن لە كەركووك، هەروەها لە پشتگیریكردنی دژی ئەوانەی دەیانویست متمانەی لێ وەربگرنەوە، بەڵام لە كۆتاییداو دوای ئەوەی مەرامی خۆی بەدەستهێنا، بووە سەرسەختترین دوژمنی گەلی كوردستان، لەسەردەمی ئەویشدا بوو كە بۆ یەكەم جار خوێن رژا، ئەمەش كارەساتەكەیە، ناكۆكیمان لەگەڵ مالیكیدا هەر چەندە زۆر توندیش بوو، بەڵام نەگەیشتە قۆناغی خوێنڕشتن، رۆژانی داهاتووش دەریدەخەن چی لە گفتوگۆكاندا دەگوزەرێت و ئەنجامەكەیشی چی دەبێت.