(1)
(باولی كوڕ)(2) مامۆستای زانستی سیاسیی ئەمریكی لە لێكۆڵینەوەیەكی گرنگدا كە گۆڤاری ناوداری ئەمریكی تایبەت بە زانستی سیاسی American Political Science Review)(3) بڵاوی كردۆتەوە، چەندین پرسی گرنگی تایبەت بە دیموكراسی و بەشداریكردنی ورووژاندووە: بۆچی هەندێ دیموكراسی سەردەكەوێت و هەندێكی دیكە شكست دەهێنێت؟ لە گەڕان بەدوای وەڵامدانەوەی ئەم كێشە كلاسیكییەدا، دیراسەی تۆماری دەنگدەران و سەقامگیریی حكومەت و توندوتیژی لە 29 دەوڵەتی دیموكراسی كردووە، بەشداریكردنی سیاسی بە پرسێكی گرنگ و جەوهەری داناوە لە دیموكراسی و پراكتیزەكردنەكانی ئەم بەشدارییەی شرۆڤە كردووە، گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە رێژەی بەشداریكردن لەو دەوڵەتانە بەرزە كە ركابەریی توندیان تێدایە لەسەر ئاستی نیشتمانی، روونیشی كردۆتەوە كە پەیوەندیی بەهێز هەیە لەنێوان حزبە سیاسییەكان و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان (سەندیكاكان، كۆمەڵە پیشەییەكان...)، ئەو زیاتر دەڵێت: هەڵبژاردنی چۆنێتیی دەنگدان ئاسان دەبێت، كاتێ ئەو گرووپانە بە ئاشكرا پەیوەست بن بە لایەنە سیاسییەكانەوە. پڕۆفیسۆر (باول) تەركیزی كردۆتە سەر ئەو رایەڵە و بە شێوەی فاكتەر (variable)ی بەهێزی داناوە لە مەسەلەی شرۆڤەكردنی پرۆسەی دەنگدان و دیاریكردنی رێژەی بەشداریكردن، بۆیە زۆر گرنگیی داوە بە چارەسەركردنی رۆڵی حزبە سیاسییەكان لە تەیاركردنی هاووڵاتیان و نەهێشتنی توندوتێژی.
پڕۆفیسۆر (باول) بە قووڵی چۆتە نێو ئەم بابەتەوە لە كتێبە ناودارەكەی دەربارەی (دیموكراسیی بەراورد)(4)، ئەو شرۆڤەی پیادەكردنی فراوانی لە 29 دەوڵەتدا كردووەو سێ فاكتەری بەدەستهێناوە، كە بریتین لە: ژینگەی كۆمەڵایەتی- ئابووری، چوارچێوەی دەستووری (دامەزراوەكان) و سیستمەكانی حزبی و ئەنجامی هەڵبژاردنەكان.
پڕۆفیسۆر (جاكمان)(5) دوو دیراسەی گرنگیی هەیە(6)، هەردووكیان دەبەستێتەوە بە دامەزراوە سیاسییەكان و شێوەو پرۆسەی دەنگدان، لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر دامەزراوەكان لەم پەیوەندییەدا، دیراسەی بابەتەكەی لە 19 دەوڵەتی دیموكراسی كردووەو لە ئەنجامدا 5 فاكتەری دەستنیشان كردووە كە كاریگەرییان بۆ سەر رێژەی بەشداریكردن هەیە، وەك ئەمەی خوارەوە:
1- ركابەریی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی نیشتمانی دەبێت، نەك تەنیا لەسەر ئاستی لۆكاڵ.
2- هەڵبژاردن ناڕێژەیی دەبێت.
3- فرە حزبی.
4- دامەزراوەی پەرلەمانیی تەنیا تاكە ئەنجومەن.
5- سەپاندنی بەزۆردەنگدان.
بەڵام ئەو ئاگادارییەی نەخستۆتەڕوو تایبەت بە بوونی پەیوەندی لەنێوان حزبە سیاسییەكان و گرووپەكانی هەڵبژاردن (هەروەك پڕۆفیسۆر باول كردوویەتی)، لەبەر نەبوونی كاریگەریی بەرنامەیی ئەم فاكتەرە.
(2)
لەبەر گرنگیی ئەو فاكتەرانەی كە پڕۆفیسۆر (باول) و پڕۆفیسۆر (جاكمان) ئاماژەیان پێكرد، پێویستە وردەكاری بخەینەڕوو، دەربارەی چۆنێتیی كاریگەریی سەر رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا.
یەكەم: كاریگەریی دامەزراوەكان: (جاكمان) سێ دامەزراوە دەستنیشان دەكات، كە دیارە بەپیرەوەهاتن و بەشداریكردنی دەنگدان بەهێز دەكات: بەزۆر دەنگدان، سیستەمی هەڵبژاردن، پەرلەمانی تاك ئەنجومەن.
1- بەزۆر دەنگدان
بەبۆچوونی (جاكمان) دەنگدانی بەزۆر رێژەی بەشداریكردن لە دەنگدانی هەڵبژاردنەكان زیاد دەكات، ئەم ئاراستەیەش لەمیانی لێكۆڵینەوەیەكی رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكانی نێو دیموكراسییەكانی رۆژئاوا دووپات كراوەتەوە.
ئەم مەسەلەیە چەند پرسیارێك دەورووژێنێت، لەوانە: ئەو سزایانە چین كە دەسەپێندرێن بە سەر ئەو كەسانەی بەشداریی هەڵبژاردنەكان ناكەن، سەرەڕای هەبوونی یاسا دەربارەی بەزۆر دەنگدان؟ چۆن ئەو سزایانە كاریگەر دەبن؟ ئایا دەبنە هۆی زیادكردنی رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردەكاندا؟ ئایا ئەم سزایانە توندن و دۆخەكە دەگۆڕێت تایبەت بە دابەزینی رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاند؟
پڕۆفیسۆر(نۆرنیس)(7)، لە كتێبەكەیدا: ئەندازەی هەڵبژاردن(8) پێیوایە كە هەڵبژاردنی بەزۆر تەنیا لە دیموكراسییە چەسپاوەكاندا كاریگەرە، چونكە لە دیراسەكردنی 61 دەوڵەتدا گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە ئەم دەنگدانە كاریگەرەو لەبەر سەپاندنی سزا بەسەر ئەوانەی بەشداری ناكەن، كاری خۆی دەكات. بەم شێوەیە دەنگدانی بەزۆر دەبێتەهۆی زیادكردنی رێژەی بەشداریكردن لە دەنگداندا و دیاردەی بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان كەم دەكاتەوە، بەڵام پرسیارێك سەبارەت بە رادەی مۆمكردن لە جێبەحێكردنی یاسای دەنگدانی بەزۆر و ئاستی هۆشیاریی هاووڵاتیان و تێگەیشتنیان دەربارەی ئەو یاسایەو ئاستی جێبەجێكردنی دێتەئاراوە، ئەگەر هەستكردن بە ئەركی نیشتمانی پاڵنەری یەكلاكەرەوەی دەنگدان بێت، ئەوا پێویستە هەموو هاووڵاتیان بەشداری تێدا بكەن و سزاكەش بەسە بۆ ئەوەی زیاتر رووی تێبكەن.
2- سیستەمی هەڵبژاردن
سیستەمی هەڵبژاردن كە جەخت دەكاتەوە لەسەر ركابەریی سەر ئاستی نیشتمانی (واتا لەسەر ئاستی ناوچەكان و بازنە گەورەكان) سیستەمێكە دەبێتە هۆی زیادكردنی رێژەی بەشداریكردن، چونكە حزبە سیاسییەكان لە ناوچە گەورەكاندا توانای هاندانی جەماوەریان هەیە، ئەم بۆچوونەی پڕۆفیسۆر (جاكمان) بووە هۆی ئەوەی كە دوو فاكتەری گرنگ لەبەرچاو بگیرێت كە بریتین لە: شێوازی هەڵبژاردن و قەبارەی ناوچەكان.
لە لێكۆڵینەوەیەكی پڕۆفیسۆر (كۆستانیدۆڤا)(9)دەربارەی دینامیكییەتی دەنگدان(10) ئەوەیە كە رێژەی بەشداریكردن لە سیستەمی رێژەیی هەڵبژاردنی نوێنەراندا لە هەموو سیستەمەكانی هەڵبژاردن بەرزترە، لە لێكۆڵینەوەیەكی پڕۆفیسۆران (بلیس و دۆبریزینسكا)(11) دەردەكەوێت كە سیستەمی هەڵبژاردن كاریگەریی لاوازی هەیە لە دیموكراسییەتە جێگیرەكان، هەروەها لە دیموكراسییە ناسەقامگیرەكاندا، كەواتە ئەگەر بڵێین كە پەیوەندییەك هەیە لەنێوان سیستەمی هەڵبژاردن و رێژەی رووكردنە دەنگدان، ئەوە راستە لە دیموكراسییە جێگیرەكان لە ئەوروپا، بەڵام لە دەرەوەی ئەمانەدا ئەم پەیوەندییە لاواز دەبێت.
3- هەیكەلبەندیی پەرلەمان
پڕۆفیسۆر (جاكمان) پەرلەمانی بە فاكتەری سەرەكیی گۆڕین داناوە، ئەو تەركیز دەكاتە سەر هەیكەلبەندیی پەرلەمان، چونكە یەك ئەنجومەن، یان دووی هەیە، رووكردنە دەنگدان بۆ پەرلەمانی تاك ئەنجومەن بەرزترە، بەڵام ئەگەر ئەنجومەنەكە لە دوو ئەنجومەن پێكهاتبوو، ئەوا دەبێتەهۆی دابەشبوونی دەسەڵات لە نێوانیانداو روو لە بەشداریكردنی هەڵبژاردن لاوازدەكات، لەبەر ئەوەی بابەتەكە لەلایەن هاووڵاتیانەوە یەكلایی نەكراوەتەوە، چونكە نازانن كامەیان بەهێزترەو كاریگەریی زیاترە. بۆیە هەرچەند ئەنجومەنەكە كە هەڵبژاردنەكەی بۆ رێكدەخات، دەسەڵاتی فراوان و كاریگەریی هەبێت، ئەوەندە هاندەر دەبێت بۆ بەشداریكردنی بەهێزتر، بەڵام كاتێ ئەنجومەنەكە لاواز دەبێت لە رووی دەسەڵاتەكانەوە، ئەوا رووكردنە دەنگدان دیسان لاواز دەبێت. ئەم پێوەرە كە پڕۆفیسۆر (جاكمان) بەكاری دەهێنێت، هەمان پێوەرە كە پڕۆفیسۆر (لیبهارت)(12) لە كتێبەكەیدا دەربارەی سیستەمەكانی هەڵبژاردن بەكاری هێناوە(13) دەربارەی بەدەستهێنانی ئەنجام بەوەی كە پەرلەمانی تاك ئەنجومەن زیاتر خەڵك بۆ دەنگدان رادەكێشێت، بە هەمان شێواز پڕۆفیسۆر جاكمان مەسەلەی دابەشكردنی دەسەڵات جیادەكاتەوە لەنێوان سەرۆك و پەرلەمان لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، هاوكات لەنێوان پەرلەمان و دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە سیستەمی پەرلەمانی، یان لەنێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی كاتۆنەكان لە سیستەمی فیدڕاڵیدا، بۆیە لەمیانی ئەم بەراودكارییەدا دەگەینە ئەنجامێك كە هەرچەند ئەو دامەزراوە، یان ئەو دەستەیەی هەڵدەبژێردرێت، بەهێزتر بێت، ئەوەندە رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان بەرزترو بەهێزتر دەبێت، (بۆنموونە: ئەگەر سەرۆكی دەوڵەت راستەوخۆ هەڵبژێردرێت، لە هەمان كاتیشدا پەرلەمان هەڵبژێردرێت، ئەوا رێژەی رووكردنە دەنگدان لە هەڵبژاردنی سەرۆك بەهێزتر دەبێت، ئەگەر دەسەڵاتەكانی سەرۆك بەهێزتر بن)، لێرەدا هەردوو پڕۆفیسۆر (سیارۆف)و (میرر) لە دیراسەكەیاندا دەربارەی (هەڵبژاردنی پەرلەمان)(14) رای دیكەیان هەیە، ئەوان جەخت لەوە دەكەنەوە كە رێژەی رووكردنە دەنگدان كەم و لاواز دەبێت لە هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆكدا، كاتێ لەبەرامبەردا حكومەتی ئیقلیمیی بەهێز لە سیستەمی فیدڕاڵیدا هەبن. لەم بوارەشدا هەردوو پڕۆفیسۆر (بلیس و دۆبریزینسكا) دووپاتی دەكەنەوە كە رێژەی دەنگدان لە دەوڵەتانی فیدڕاڵیدا زۆر بەرز نییە.
پڕۆفیسۆر (فرانكلین) گرنگیی زۆر بە بەرپرسیارێتیی پەرلەمانی دەدات، دووپاتی دەكاتەوە كە رێژەی دەنگدان لە هەڵبژاردنەكانی یاساداناندا بەرز دەبێت، كاتێ بەرپرسیارێتییەكەی پەرلەمان یەكلاكەرەوە بێت، بەڵام رێژەی رووكردنە دەنگدان لاواز دەبێت، كاتێ بەرپرسیارێتییەكەی لاواز بێت. لەم سۆنگەیەوە فاكتەرێكی دیكە هەیە كە كاریگەریی دەبێت بۆ رێژەی رووكردنە دەنگدان پەیوەستە بە (تەمەنی دەنگدان)، لە لێكۆڵینەوەیەكدا پڕۆفیسۆر (بلیس) دووپاتی دەكاتەوە كە مەیل بۆ دەنگدان لەگەڵ هەڵكشانی تەمەندا زیاد دەكات، هەروەها رووكردنە دەنگدان كەمتر دەبێت كاتێ تەمەنی دەنگدەر 18 ساڵی دەبێت لە جیاتی 21 ساڵی، بەڵام بە بۆچوونی پڕۆفیسۆر (ماسیكۆتی) مەسەلەی تەمەن رۆڵ نابینێت لە كەمكردنەوە، یان بەهێزكردن رێژەی رووكردنە دەنگدان لە دیموكراسییەكانی رۆژئاوادا. بەڵام لە لێكۆڵینەوەی هەردوو پڕۆفیسۆر (بلیس و دۆبریزینسكا) كە لەسەرەوە ئاماژەی پێكراوە، دەردەكەوێت كە فاكتەری (تەمەنی دەنگدان) تا رادەیەك كاریگەریی هەیە واتا كەمبوونەوەی تەمەنی دەنگدان لە 21 ـەوە بۆ 18 رێژەی رووكردنە دەنگدانی كەم كردۆتەوە. لە لێكۆڵینەوەی پڕۆفیسۆر (فرانكلین) فاكتەری (تەمەنی دەنگدان) هۆكاری سەرەكیی میكانیزمی دەنگدانە، هەروەها كەمكردنەوەی (تەمەنی دەنگدان) بۆتە هۆی كەمبوونەوەی رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا.
پڕۆفیسۆر (نۆریس) لێكۆڵینەوەی كردووە لە كاریگەریی رێسا دیاریكراوەكانی دەنگدان (وەك ژمارەی رۆژەكانی دەنگدان، دەنگدان لە رۆژی پشوو، دەنگدان بە پۆست، دەنگدان بە وەكالەت، دەنگدانی تایبەت، دەنگدانی پێشوەختە...) بۆی دەركەوتووە كە ئەم رێسایانە كاریگەریی زۆریان نییە. لە رووی لۆژیكەوە هاووڵاتیان زیاتر روودەكەنە دەنگدان، كاتێ پرۆسەكە ئاسان بێت، بۆیە بە رای پڕۆفیسۆر (فرانكلین) ئەوا رێكارەكانی ئاسانكردنی دەنگدان لەو دەوڵەتانە دەبێت كە رێژەی رووكردنە دەنگدانیان تێدا لاوازە.
دووەم: ژینگەی كۆمەڵایەتی
پڕۆفیسۆر (باول) جەخت دەكاتەوە كە مەیلی تاك بۆ دەنگدان تەنیا بەخۆیەوە پەیوەست نییە، بەڵكو وردتر پەیوەستە بە تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتی و دیمۆگرافییەكان، بەتایبەتیش بە تەمەن و خوێندەواری، بۆیە فاكتەری كۆمەڵایەتی و ئابووری كاریگەرن، لەبەر ئەوە دەبینین كە رێژەی رووكردنە دەنگدان لە دەوڵەتانی پێشكەوتووی بواری ئابووری بەرزترە، بەڵام لە دەوڵەتانی بچووك رێژەكە دیسان بەرزە.
پڕۆفیسۆر(بلیس) لە لێكۆڵینەوەیەكدا دەربارەی (نوێنەرایەتیكردنی رێژەیی)دا، ئاماژە دەكات بۆ ئەوەی كە بەرزترین ئاستی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا لە وڵاتانی بچووكدایە لە رووی ژمارەی دانیشتووانەوە (وەك ماڵتا،كە نزیكەی 450 هەزار كەسە)، هەمان شت لە هەڵبژاردنەكانی خۆجێیدا تێبینی كراوە، ئەم حاڵەتە لە ئەنجامی بوونی چەند تۆڕێكی بەهێزی كۆمەڵایەتییە لە كۆمەڵگە بچووكەكاندا، هەروەها هەستی دەنگدەران تێیاندا ئەوەیە كە دەنگەكانیان یەكلاكەرەوە دەبێت، هەروەها لێكدانەوەیەكی دیكە دێنێتەوە كە ئەو دەوڵەتە بچووكانە ژمارەی دەنگدەرانیان كەمترە بۆ هەر بەربژێرێك كە ئەمەش ئاسانكاری دەكات بۆ هەر پاڵێوراوێك، یان حزبێك كە دەنگەكان بۆ خۆیان كۆبكەنەوە.
بەڵام لە حاڵەتی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری، یان پووكانەوەی ئابووریدا، ئایا رێژەی دەنگدان زیاددەكات، یان كەم دەكات؟ بە رای پڕۆفیسۆر (رادكلیف) كە هەردوو ئەگەر راستن، قەیرانی ئابووری رەنگە خەڵكەكە هان بدات، دەنگ بدەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان، یان هاووڵاتیان بە جارێ رازی نەبن و بە یەكجاری پشت لە بەشداریكردنی سیاسی بكەن. وێڕای ئەم فاكتەرانەی سەرەوە، هەروەها فاكتەری (هەژاری) و( نەخوێندەواری) لەبەر چاو دەگیرێت لە دیراسەكردنی رێژەی رووكردنە دەنگدان، لە ئەنجامدا دەردەكەوێت كە ئەم رێژەیە لە دەوڵەتانی هەژار كەمترین رێژەیە.
سێیەم: سیستەمی حزبی و ئەنجامەكانی هەڵبژاردن
پڕۆفیسۆر (باول) لە لێكۆڵینەوەكەیدا روونی كردۆتەوە كە رێژەی رووكردنە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا لە ئاستێكی بەرزدا بوو لەو دەوڵەتانەی كە پەیوەندیی بەهێزیان تێدایە لەنێوان حزبە سیاسییەكان و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان، بەڵام ئەم شرۆڤەكردنە لەلایەن هەندێ كەسی دیكەوە بەتایبەتیش پڕۆفیسۆر (جاكمان) بە نادیدە وەرگیراوە، كە فاكتەرێكی تازەی پێشكەش كرد تایبەت بە (ژمارەی حزبەكان)، هەروەها روونی دەكاتەوە كە رووكردنە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا زیاد دەكات، هەرچەند لایەنەكان زیاد بكەن، دوو هۆش دێنێتەوە: یەكەم، بوونی بژاردەی زیاتر لەبەردەم دەنگدەران، كاتێ شەش، یان حەوت حزب دەبێت لەجیاتی دوو یان سێ، ئەوا رەنگە دەنگدەران حزبێكی نزیك لەخۆیان بدۆزنەوە، یان كە لایان پەسند بێت دەربارەی بابەتە سەرەكییەكانی هەڵبژاردن، دووەم، چەند لایەنەكان زیاتر بن، هاندان و تەیاركردنی جەماوەر زیادەكات، لێرەدا پڕۆفیسۆر(جاكمان) ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە بوونی چەندین حزبی سیاسی ئەنجامی نەرێنی دەبێت بۆ سەر رێژەی بەشداریكردن، چونكە چەند ژمارەی حزبە ركابەركان لە هەڵبژاردنەكاندا زیاد بن، ئەوەندە ئەگەری پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتلافی لە حزبە براوەكانی هەڵبژاردن زیاتر دەبێت، كاتێكیش ئەنجامی هەڵبژاردنەكان كەمتر یەكلاكەرەوە دەبێت، ئەوا پێكهاتەی كۆتایی حكومەت پشت دەبەستێت بەو گرێبەستانەی لە نێوان لایەنەكاندا دەكرێت، ئەمەش بە واتای بوونی چەند حزبێكی سیاسی دەبێتەهۆی نەبوونی رۆڵ، یان رای دەنگدەران لە هەڵبژاردنی حكومەتدا، ئەمەش بیرمەند (داونز) لە لێكۆڵینەوەكەیدا دەربارەی رەهەندی ئابووری دیموكراسی ئاماژەی پێكردووە.(15)
بە هۆی ئەگەری دەرهاویشتە ناكۆكەكانەوە، چۆنێتیی و سرووشتی پەیوەندیی رێژەی رووكردنە هەڵبژاردنەكان روون نییە لەگەڵ بوونی چەند لایەنێكی سیاسی بە شێوەیەك كە ئەنجامەكەی، یان ئەرێنی یان نەرێنی بێت، هەروەها روون نییە ژمارەی حزبە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن چەندە، یان ئەنجامەكە چۆن یەكلایی دەكرێتەوە، دواتر دەبێ پێشبینی ئەوە بكەین، بەشداریكردن و بەشدارینەكردن لەو گرێبەستانە چۆنە كە دوای هەڵبژاردنەكان ئەنجام دەدرێن، هەموو ئەو لێكۆڵینەوانەی كە ئەنجامدراون لە بواری هەڵبژاردندا (لەوانەش لێكۆڵینەوەی جاكمان و بلیس) دەستنیشانی پەیوەندیی نەرێنییان كردووە لەنێوان ژمارەی حزبەكان و رووكردنە بەشداریكردن، جگە لە ئەمریكای لاتین (لێكۆڵینەوەی فۆرنس). دیارە ئەم ئەنجامە سەرسوڕهێنەرە، ئەوە دەردەخات كە خەڵكەكە كاتێ چەندین بژاردەیان لەبەردەمدا دەبێت، زۆر مەیلیان نابێت بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا، بەتایبەتیش كە زێدەیی، یان زۆریی ژمارەی حزبە ركابەرەكان لە رێژەی بەشداریكردن كەم دەكاتەوە، لەبەر هۆیەكی گرنگ كە حكومەتگەلی ئیئتلافی لێ دەكەوتەوە و هەمیشە ناسەقامگیرن، بەڵام هەر یەك لە (بلیس و كارتی) دووپاتی دەكەنەوە كە رێژەی رووكردنە بەشداریكردن زۆر بەرز نییە، لەو هەڵبژاردنانەی كە حكومەتی زۆرینەی تاكلایەنەیان لێدەكەوێتەوە، بۆیە دەكرێ بگەینە ئەنجامێك كە زۆریی ژمارەی حزبە سیاسییە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن حەتمەن نابێتە هۆی زیادركردنی رێژەی رووكردنە هەڵبژاردن. لەبەر ئەوە پێویستە (لێكدانەوەیەكی پێوانەیی) بدۆزینەوە بۆ پەیوەندیی نەرێنیی نێوان ژمارەی لایەنە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن و رێژەی رووكردنە هەڵبژاردن، كە دەكرێ لە مەسەلەی (سەرسووڕمان)ی دەنگدەر دەربكەوێت لەبەردەم كێشەی (هەڵبژاردن) ئایا دەنگ بۆ كێ بدات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە پێویستە بە جددی كاربكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی گومانەكانی هەڵبژاردن لە رێی گرتنەبەری رێكاری یاسایی.
بەرچاوڕوونیی دەستنیشانكردنی كاندید، واتا لەسەر دەنگدەران پێویستە بە (یەقینی رێژەیی) شێوەی ئیئتلافەكان بزانن، كە دوای یەكلاكردنەوەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن پێكدێن. رێژەی بەشداریكردن كەمتر دەبێت كاتێ لایەنێكی زۆر بەشداری دەكەن، چونكە زۆریی لایەنی بەشدار و بە شێوەی ناماقوڵ، واتا یەكلایی نەكردنەوەی كەمتری ئەنجامەكان.
دوافاكتەری كۆتایی هەیە، كە پڕۆفیسۆر (بلیس) ئاماژەی پێدەكات و لە لێكۆڵینەوەكانی هەردوو پڕۆفیسۆر (باول و جاكمان)دا نەهاتووە، ئەویش: نزیكبوونەوە لە وادەی هەڵبژاردن، چەند كاتەكەی نزیك ببێتەوە، ئەوەندە رووكردنە بەشداریكردن زیاد دەبێت: خەڵكێكی زۆر دەنگ دەدەن، ئەگەر هەڵبژاردن نزیك بێت، ئەمەش ئەنجامەكەی زیاتر چەسپاوە لە لێكۆڵینەوەكانی هەڵبژاردندا.
سەرئەنجام
دەتوانین لەم دیراسەدا ئەمەی خوارەوە بەدەست بهێنین:
رێژەی رووكردنە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا لە دەوڵەتانی هەژار كەمترەو لە دەوڵەتانی بچووك زیاترە.
بەزۆر دەنگدان رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا بەهێزتر دەكات.
سیستەمی هەڵبژاردن، یان قەبارەی بایكۆتكردن تەنیا كاریگەریی لە چەند دەوڵەتێكدا هەیە.
زۆریی ژمارەی لایەنە سیاسییە بەشداربووەكان لە هەڵبژاردنەكاندا دەبێتە هۆی لاوازیی بەشداریكردن.
بەشداریكردن زیادەكات بە نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكان.
رووكردنە پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتلافی رێژەی بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردنەكاندا لاوازدەكات.
ئاستی رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردن بەرزتر دەبێت لەو دەوڵەتانەی كە پەیوەندیی بەهێزیان تێدایە لەنێوان حزبە سیاسییەكان و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان.
رێژەی بەشداریكردن لە دەوڵەتانی پێشكەوتووی بواری ئابووری بەرزتر دەبێت.
هاووڵاتیان زیاتر روودەكەنە هەڵبژاردن ئەگەر پرۆسەكە ئاسانتر بێت.
پەرلەمانی تاك ئەنجومەن زیاتر خەڵكەكە بۆ بەشداریكردن رادەكێشێت.
رێژەی دەنگدان لە هەڵبژاردنەكانی یاساداناندا بەرزتر دەبێت، كاتێ بەرپرسیارێتیی پەرلەمان یەكلاكەرەوە بێت، لەكاتێكدا رێژەی بەشداریكردن لاوازدەبێت ئەگەر بەرپرسیارێتییەكەی پەرلەمان لاواز بێت.
كەمكردنەوەی تەمەنی دەنگدان نابێتە هۆی زیادكردنی رووكردنە هەڵبژاردن.

1 - بەپێی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان رێژەی بەشداریكردن 44،52% بووە كە كەمترە لە رێژەی بەشداریكردنەكان لە هەڵبژاردنەكانی پێشوو بەم شێوەیە بووە: هەڵبژاردنەكانی 2005 رێژەكە79،6% ببوو، هەڵبژاردنەكانی 2010 رێژەكە 62،4 بووە، هەڵبژاردنەكانی 2014 رێژەكە 60% بوو، بەڵام راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان دەڵێن بەشداریكردن تەنیا 20% بووە لە هەڵبژاردنەكانی 2018، ئەمڕۆش لەنێو پەرلەماندا دەگوترێت كە رێژەكە لە 16%ی تێنەپەڕاندووە.
2 - مامۆستای زانستی سیاسی لە زانكۆی ئەمریكی University of Rochester
3- Powell GB Jr. 1986. American voter turnout in comparative perspective. Am. Polit. Sci. Rev. 80(1):17–43
4- Powell GB.Jr. 1982. Comparative Democracies: Participation، Stability and Violence. Cambridge، MA: Harvard Univ.
5 -مامۆستای زانستی سیاسی لە زانكۆی ئەمریكی Michigan State University
6- Jackman RW. 1987. Political institutions and voter turnout in industrial democracies. Am. Polit.
Sci. Rev. 81:405–24;
Jackman RW، Miller RA. 1995. Voter turnout in the industrial democracies during the 1980s. Comp. Polit. Stud. 27(4):467–92
7- مامۆستای زانستی سیاسی لە John F. Kennedy School of Government، Massachusetts
8- Pippe Norries، Electoral Engineering: Voting Rules and Political Behavior، Cambridge، Cambridge University Press، 2004 Voting Rules and
9- مامۆستای زانستی سیاسی لە Department of Political Science، University of Minnesota Duluth، USA
10- Tatiana Kostadinova، Voter turnout dynamics in post‐Communist 13- Arend Lijphart، Electoral Systems and Party Systems، A Study of Twenty-Seven Democracies، 1945-1990، Oxford، Oxford University Press، 1994
14- Siaroff Alan، Merer John W.A.، Parliamentary Election Turnout in Europe since 1990، in: Political Studies،vol.50،iss.5،2002،pp. 916–927
15- Anthony Downs،An Economic Theory of Democracy، N.Y.، 1957