«ئەم رۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە
جەژنێكی كۆنی كوردە بەخۆشی و بەهاتەوە»
(پیرەمێرد)




سەرەتا سەبارەت بە وشەی (نەورۆز) تەنیا مانای رۆژێكی نوێ ناگەیێنێ، بەڵكو گەلێك واتای بەرین و بەرفراوان لەخۆی دەگرێ. ئاسۆیەكی درەوشاوە بە خۆری ئاواتی دوورو نزیك، مزگێنییە بۆ هاتنەدی ئاواتەكانی گەلەكەمان. سەرەتای ئەم جەژن و بۆنە نەتەوایەتییە، وەك گەلێك لە زانایان و لێكۆڵەوەرەكان لەسەری كۆكن، رەچەڵەك و نەژادی بۆ سەردەمانی بەر لە مێژوو، واتە بەر لە نووسین دەگەڕێتەوە، بۆ ئەمەش پشتئەستور بوون بەو هێما و خەیاڵە ئەفسانەییانەی كە خۆی لە ئەفسانەكەدا دەنوێنێ، واتە لە ئەفسانەكەی (كاوەی ئاسنگەر و ئەژدەهاك).
بەلای ژمارەیەك لە رۆژهەڵاتناسانەوە (نەورۆز) جەژنی سەركەوتنی رەچەڵەك (ئاریان)ـەكانە، ئەوانەی لە ناوچەی (ئاریا)دا دەژیان، هەرچەندە ئەو ناوچەیە لە رووی مێژوویی و جوگرافییەوە ناتوانرێ سنووربەند بكرێت، هەرچۆن ئەو ناوچە گەلێك جار گەلێك فراوان بووە و لەسەر دەمانێكیشدا هاتۆتەوە یەك. بەهەرحاڵ لە رۆژانێكدا بەرزەبانەكانی (ئێران) هەتا ئەو دیو هەردوو رووباری (سەیحون و جەیحون) بووە، كەواتە وڵاتانی هەنووكەی (ئێران) و (ئەرمەنستان) و (ئازەربایجان) و یان با بڵێین، لەو دەمەدایە كە خۆر لە تاوەری (كاوڕ)دایە، واتە ئەو رۆژەیە كە زەوی گەڕخواردنی ساڵانەی بە دەوری خۆردا تەواو دەكات و سەرلەنوێ دەست بە خولی ساڵی نوێ دەكات، واتە ئەم رۆژە جەژنی سەرەتایە بۆ هەنگاوی نوێ و بۆ ئەوەی دەست بە ژیانێكی نوێ بكرێت.
هەر دەربارەی (نەورۆز) لە كتێبی (ئاڤیستا)دا هاتووە: «لە مانگی فەروەردین و لە رۆژی (هورمزدار)دا جارێكی دیكە و سەرلەنوێ (هورمزدار) بۆ جیهانی نوێ رادەسپێرێت و دەرفەتێكی چاكی فراوان بە ژیانی مرۆڤ رەوا دەفەرموێ لەسەر زەوی، ئیدی ململانێ لەسەر خۆراك نامێنێ، جیهان پاكژ دەبێ و مرۆڤیش لە كۆت و رێگرییەكانی ئازاد دەبێ...»
هەر سەبارەت بەم یادە (تەبەری) گوتوویەتی: «ئەم جەژنی نەورۆزە دەگەڕێتەوە بۆ یادی ئەو رۆژەی (شا هرمز)ی فارسی سەر تەختی شاهانە لە مانگی (فەروەردین)دا نشین بووە. هەر لە بارەی (نەورۆز)ەوە (ئەلقەزوینی) گوتوویەتی: لە رۆژی نەورۆزدا خوداوەند مردووان زیندوو دەكاتەوە، و فەرمانی باران بارین بەسەریاندا دەدات... (ئەلبەیروتی) لەو بڕوایەدایە (لە رۆژی نەورۆزدا) رۆژی ئەهورمزدا، رۆژی جەژنە و لەو رۆژەدا، (ئەهورمزدا) درووستكردنی جیهان و مرۆڤی تەواو كرد.
(الدیمشقی)یش دەڵێ: پاشا بانگی دا: ئەمە رۆژێكی نوێی مانگێكی نوێی ساڵێكی نوێیە، پێویستە هەموو ئەوەی زەمانە وێرانی كردووە، نۆژەن بكرێتەوە.. (فیردەوسی)یش كە لە دووتۆی (شاهنامە)كەیدا سەربوردەی ئەفسانەكەی بە وردی تۆماركردووە، هەرچەندە پتر بەلای فارسەكاندا دایشكاندووە، لەو شاهنامە شیعرییە داستانییەدا، بەتایبەت لە بەشی یەكەمدا كە تایبەتە بە فەرمانڕەوایی (جەمشید) پاشای فارس، دەقەكەی لەبارەی (نەورۆز)ـەوە بە دێرینترین دەق دادەنرێ، ئەم شاعیرە بە وردی سەربوردەی (ئەژدەهاك) و (كاوە) دەگێڕێتەوە: فەرمانڕەوایی (ئەژدەهاك) هەزار ساڵی خایاند، لە دوایین ساڵەكانی فەرمانڕەوایی (جەمشید شا)دا لەدایك بووە، كاتێ دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرت، (ئەهریمەن) واتە شەیتان، یان خودای شەڕ هات بۆلای، كە خۆی بە گەنجێكی شۆخ و خۆشەویست و زیت و زرنگ گۆڕیبوو، پێی گوت: ئەی فریشتەی بەختیار، من خزمەتكارتم، دەستەكانم چابووكی خواردن سازین و دەتوانم بەتامترین خواردنی شاهانەت بۆ لەسەر خوانەكەت دابنێم، پاشا كردیە چێشكەری تایبەتی خۆی، بۆ هەر ژەمە خوانەكە بە هەمەجۆر خواردنی بەتام دەڕازاندەوە، كە ئەو خواردنانە پێشتر تام نەكرابوون و كەس نەیچێشتبوون. پاش چوار پێنج رۆژ (ئەژدهایەك) لە تەختەكەی هاتە خوارەوە بە چێشتكەرەكەی گوت: ئافەرین ئەی چێشتكەرە بە تواناكەم.
(ئەهریمەن)یش خوا خوای دەرفەتێكی ئاوای بوو، كڕنۆشی بۆی برد، پاشان سەری هەڵبڕی و بەو پەڕی شەیتانی و تەڵەكەبازییەوە گوتی: ئەی پادشای بەختەوەری خاوەن هۆش و فام، تەندروستیی باشت ئاواتمە و دڵخۆشیت ئامانجمە، ئاواتمە شانەكانتم بۆ دەرخەی هەتا ماچیان بكەم، (ئەژدەهاك ) بە قسەی كردو (ئەهریمەن ) دوو ماچی شانەكانی كردو لە چاو بزربوو، هەر ئەوەندە و دووماری هارو هاج لە سە رشانەكانی (ئەژدەهاك) لە شوێن ماچەكانی (ئەهریمەن) راست بوونەوە، (ئەژدەهاك) شێتگیر بوو، مار خولانی پێكەوت، لە هەموولایەكەوە حەكیمانی بەتوانایان لێ خڕكردەوە، بەڵام هیچ كامێكیان هیچیان پێ نەكرا، تەواو ژیانی لێ بوو بە دۆزەخ و ئارامیی لە بەر هەڵگیرا.
ئەمجارە (ئەهریمەن)خوی لە بەرگ و روخساری حەكیمێكدا نواند و هات و بە پاسەوانەكانی پاشای گوت: هاتووم چارەسەری پادشامان بكەم. پاشان رێگای پێدراو چووە درباری پادشا.
سەیری مارەكانی سەرشانی كردو چارەی خستەبەر بەردەم پادشا: گەورەم پادشای مەزن، ئەوە چارەكەی هەر ئەوەیە هەر رۆژەو مۆخی سەری دوو گەنجیان دەرخوارد بدرێ، ئەوسا وچان دەدەیت و هەر دوو مارەكەش دەمرن و كۆتاییان پێدێ.
ئیدی رۆژانە جەلادانی پادشا دوو گەنجیان دەكوشت و كار گەیشتە رادەیەك خەریك بوو گەنجان قڕبكرێن. كار لە ئەندازە بەدەربوو، شەوێكیان (ئەژدەهاك) خەونێكی هێندە ترسناكی بینی، بووە مۆتەكەی تۆقێنەر و سینەتاسێنی بۆ بەیانی داواكرد، ئەستێرەناسان و خەون لێكدەرەوەكانی وڵات ئامادەبن، بۆیان لێكدایەوە بەدەستی كوڕێك دەكوژرێ، تەخت و تاجی نامێنێ، كە (فەرەیدوون)ی ناو دەبێ.
ئیدی پاشا فەرمان دەدات هەر منداڵێ گەنجی بەو ناوەوە بێ، بیكوژن، لەو دەمەدا (فەرەیدوون) منداڵێكی گچكە دەبێ و سەری لەم كێشەیە دەرناچێ، دایكەكەی پەلی (فەرەیدوون)ی منداڵ دەگرێ و دیباتە لای باخەوانێك كە داڵدەی دەدات، پاش ماوەیەك شوێنەكەی ئاشكرا دەبێ، ناچار دایكە بەرەو چیای (ئەلبرز)ی دەبات، هەتا دوورەدەست بێ، ساڵان رادەبوورێ و دەبێتە گەنجێكی بەهێز و پتەو، كاتێك دەزانێ بابی كوژراوە، ئیتر گرژ دەبێ و بڕیاری تۆڵەسەندنەوەی باوكی و سەدان گەنجی بێتاوان دەدات و سەدان كەس كوژراوی داخ لە دڵ كۆمەكی دەكەن، پادشاش گشت هێزی خۆی دەخاتەگەڕ، لەو كاتانەدا (كاوە)ی ئاسنگەری رۆڵە كوژراویش چەكوشەكەی سەر نەڕەی شانی دەنێ و بەر كۆشەكەش هەر چۆن ئاڵاو پەرچەم خۆی دەكات بە كۆشكار بە سەر پادشادا دەنەڕێنێ و ئاگری لێ دەبارێ و بە چەكوشی تۆڵەسێنی سەری (ئەژدەهاك) و مارەكانی پان دەكاتەوە. بەم شێوەیە سەربوردە و سەركەوتنی گەل نەخشە دەكێشێ و ئەوسا ئاگر لەسەر بەرزایی و دۆندی چیاكان دەكرێتەوەو یەكەم هەنگاوی راگەیاندنی سەركەوتنی شۆڕشە بە تیشكی ئاگرەكە رادەگەێنرێ.
هەر لەسەر ئەم بۆچوونەی (فیردەوسی)، كە ئەو لە بری (ئەژدەهاك) (زوحاك - الضحاك) داناوە بەو مەبەستەی ئەو پاشا زۆردارە عەرەب بووبێ، بەڵام وەك دەزانرێ هیچ كاتێ و بەتایبەتی بەر لە هاتنی ئیسلام هیچ پادشاو فەرمانڕەوایەكی عەرەب لەو ناوچەیەی (ئاریا) نەبووەو نەبیستراوە، لەهەمان كاتدا لێی ناگیرێ، چونكە (فیردەوسی) شاعیر بووە، نەك مێژوونووس، لەبەر ئەوە وای بۆچووە، ئەوە مافی خۆیەتی، هەر چۆن بەپێی بۆچوونە فارسییەكەی، پتر بەلای فورسدا دەیشكێنێتەوە و زیاتر كوردی خاوەن شۆڕشەكە بە لاو پەراوێزەوە دەنێ. بەهۆی مەزنیی ئەم شۆڕش و رۆژەوە، لەسەر ئاستی گەلانی ئاری و جگە لە ئاریش، كراوەتە بابەتی ئەدەبی و بەتایبەتی شیعر و شانۆ...
هەر لەسەر كوردیەتی نەورۆز، لە ناوچەی لۆڕەكان لە چیاكانی (پشت كۆ)، كە هێندە كاریگەری زمانەكانی دیكەی لەسەر نەبووە، لە بری وشەی (نەورۆز)، (نەوڕۆژ) بەكار دەهێنێت، واتا لە (روز) فارسییەكەوە دوورە و پوخت كوردییە.
سەرانسەری (كوردستان) و (تاجیكستان) و (ئەزبەكستان). بەلای مێژوونووسانەوە ئەو گەلانە، كە ئاری رەگەزبوون، حەوت جەژنی سەرەكی كۆی دەكردنەوە، بریتی بوون لەمانە: نەورۆز، میهرەگان، سەدە، تیرەگان، پەروەردگان، كۆسەر، بەهمەن .
وەنەبێ ئەم جەژنی نەوزۆزە تەنها تایبەت بە گەلێكیان بووبێ، بەڵكو هەمووانی لەخۆ گرتووە، بۆیە چەندین گەل بە جەژنی پیرۆز و سەركەوتن و خۆشیی خۆی دەزانی، لە هەموو روویەكیشەوە، جەژنی سەركەوتنی گەلە بەسەر ستەمكاری و كۆتاییهێنانە بە چەوسانەوە. كەواتە بۆمان هەیە شانازی بە جەژنێكی ئاواوە بكەین كە بۆ ئەو مەبەستە پیرۆزە دەستەملانێكی ئەوپەڕی مرۆڤایەتیمان لە تەك ئەو گەلانەدا پێدەكات. نەك هەر ئەو گەلانە پەیوەستی ئەم جەژنەن، بەڵكو گەلانی دیكەی وەك (سریان و كلدان)یش..
جگە لەوانە سەبارەت بە رۆژی (نەورۆز) رێك دەكەوێتە یەكەم رۆژی مانگی (فەروەردین)ـەوە، یەكەم رۆژی ساڵی نوێیە و گۆڕانكاری لە كەشوهەوا و سروشت بە گشتی روودەدات.یەكەم رۆژی بەهارە.
یادی نەورۆز، یان سازكردنی جەژنی نەورۆز، هاوتاو هاوهەنگاو بووە لەگەڵ بووژاندنەوە و سەرهەڵدانی بیری نەتەوایەتیدا، هەر بۆیە (پیرەمێرد)ی شاعیر ساڵانە بە جۆش و خرۆشەوە ئاهەنگی نەورۆزی لە گردی (مامەیارە) لە سلێمانی دەگێڕا، هەرچەندە هەمیشە حكومەتە رەگەزپەرستەكان دژی دەوەستان، هەر بەو بۆنەیەوە، رۆژی دار و درەختیان لە هەمان رۆژدا دانابوو، هەندێ ساڵ كەسانی وەك خوالێخۆشبوو (عوسمان دانش) و هەڤاڵانی دەچوونە گۆیژە و ئاگرەكەیان دەكردەوە و خوالێخۆشبوو كاك(محێدین چنارەیی)بەهەموو شێوەیەك كۆمەكی دەكردن.
زۆرجار حزبە سیاسییەكانی كوردستان وەك (حیزبی هیوا) و پاشان (پارتی دیموكراتی كوردستان) بە ئەركی خۆیان دادەنا، چونكە هێزی گوڕی بە گیانی كوردایەتی دەدا.
یەكەم جار (ساڵح زەكی ساحێبقەران) سازی كردووە و هەروەها (شێخ سەلامی عازەبانی) و كەسانی دیكە و ساڵانی (1930) حزبی (هیوا) لە زۆربەی شارەكاندا ئاهەنگی نەورۆزی گێڕاوە.
ساڵی (1945) لە هەولێر لەلایەنی (حیزبی رزگاری)یەوە سازكراوە، پاش رووخانی (فاشیزم) نەورۆز گوڕو تینێكی تری بە خۆیەوە بینی.
هەر سەبارەت بە نەورۆز دەتوانم بڵێم زۆربەی شاعیران شیعریان بۆ گوتووە، وەك شانۆی (زەكی هەناری) و (گۆران) وەك ئۆپەرێت بە ناوی (ئەنجامی ئەژدیهاك)، بەڵام تەنها یەك بەشە، چونكە بڕیار بووە هونەرمەند (قادر دیلان) ئاوازی بۆ دابنێ، دیارە نەلواوە بۆیە (گۆران) تەواوی نەكردووە، هەروەها مامۆستا (جەمال بابان) كە لە ساڵی (1970) لە هۆڵی (خولد) لە بەغداد نوێندرا، هەروەها شاعیر (شێركۆ بێكەس) بە شێوەی شانۆی شیعرئامێز نووسیویەتی.گەلێ نووسەری دیكەش شعریان بۆ نەورۆز نوسیووە و كردووشیانە بەسروودی نەورۆز وەك مامۆستا(ع.ع.شەونم) و مامۆستا(خالید دلێر)جگە لەوەی (محمد علی مەدهۆش)شەش شعری شاكاری بۆ نەورۆز نووسیوە،هەروەها شاعیری گەورە(كامەران موكری) شعری بۆ نووسیوە و دەڵێ:
نەورۆز گوڵاڵەی نایە سەرپەرچەم
نێرگزی ڕشتە دەشت و كەنار چەم
دەمەوێ ئەو هۆكارانە باس بكەم كە بوونەتە هۆی بەكارهێنانی داستانی نەورۆز، یان كاوەی ئاسنگەر بۆ كاری شانۆیی، بریتین لە هەبوونی سەرجەم كەرەستە پێكهێنەرەكانی تێكستی شانۆیی لە ناو ئەو داستانەدا، وەك لای خوارەوە:
یەكەم: توخمی ململانێ كە زۆر بە زەقی خۆی لە دووتۆی سەربووردەكەدا دەنوێنێ، ئەویش ململانێی (خێروشەڕ) واتە ئەهریمەن و ئەهریمزدا، یان نێوان، ئەژدەهاك فەرەیدوون و یان كاوە و ئەژدەهاك، ئەو دژواری و دژایەتییەی سات لە دوای سات بەگوڕتر و كاریگەرتر دەبێ.
دووەم: توخمی فەرمان، یان رووداو كە نەك گێڕانەوە نییە، بەڵكو روودەدات، ئەمەش گرنگترین توخمی شانۆییە، فرمانەكەشی فرمانێكی تەواوە نییە، واتە سەرەتا و ناوەند و كۆتایی هەیە.
سێیەم: توخمی كارەكتەرو كارەكتەری بەكارو زیندوو بەگشت لایەنەكانی كەسایەتییانەوە، بۆ نموونە: كاوە- ئەژدیهاك یان (زوهاك)، فەریدوون، ئەهریمەن.
چوارەم: توخمی دایلۆگ، واتە گفتوگۆ و دەمەتەقێ لە نێوان كەسایەتییەكاندا.
پێنجەم: گریی و چنین، بەهای ئەو مەرجانەی كە كاری شانۆیی دەیخوازێ.
شەشەم: چیرۆك، واتە سەربووردەكە بەپێی رووداوەكان، كەواتە ئەو سەرجەم توخمانە وەك كەرەسەی سەرەكی و پێویستی بونیادنانی شانۆیی لە بەردەست شانۆنووسدایە.