ئەوەی پێشتر زانیومانە، لێكۆڵەرەوان و بژاردەی سیاسی لە كوردستاندا، مێژووی سیاسیی دەوڵەتی عێراقیان دابەشی دوو قۆناغ دەكرد. قۆناغی پادشایی و قۆناغی كۆماری.
دابەشكردنەكە لە دروستبوونی ئەم دەوڵەتەوە دەستی پێ دەكرد، وەكوو دەوڵەتێكی شانشین، ئەوەش قۆناغی یەكەمەو بە تەواوبوونی سیستمی پادشایی، ئیتر قۆناغەكەش كۆتایی دێت و قۆناغی دووەم، كۆماری دەست پێدەكات. قۆناغی دووەمیش دابەش دەبێ بەسەر چەند دەورانێكدا. یەكەمیان سیستمی كۆماریی 1958 . ئینجا دەورانی یەكەمی بەعسییەكان لەدوای كودەتاكەی 1963. دوای ئەوە دەورانی هەردوو عارفەكە (عەبدولڕەحمان و عەبدولسەلام عارف). ئینجا دەورانی دووەمی بەعسییەكان لە دوای كودەتاكەی 1968ـەوە تا رووخاندنی رژێمەكەی سەدام حسێن لە 2003دا. لە دوای ئەوەشەوە دەورانێكی دیكە هاتۆتەئاراوە كە تا هەنووكە بەردەوامە.
وەكو دیارە ئەم دابەشكردنە لەسەر بناغەی جۆری سیستمی سیاسی (پادشایی و كۆماری) كراوە. بەڵام لەم دۆخەی ئێستادا كە سەروەختی گۆڕانكارییە لە جیۆپۆلیتیكی عێراقدا، لەلایەن سەرۆك بارزانی-یەوە دابەشكردنێكی نوێ بۆ قۆناغەكانی مێژووی دەوڵەتی عێراق كراوە.
لە هەفتەی رابردوودا لە وتارێكیدا بەبۆنەی یادی 34 ساڵەی ئەنفالكردنی بارزانییەكانەوە، سەرۆك بارزانی باسی مێژووی دەوڵەتی عێراقی كرد و دابەشی كرد بۆ دوو قۆناغ. یەكەمیان لە 1921ـەوە، واتە لە دروستبوونی ئەم دەوڵەتەوە تا 2003. قۆناغی دووەمیش لە 2003وە تا هەنووكە.
هەروەها لە وەڵامی نامەیەكی ئەمینداری گشتی كۆمكاری عەرەب و، بۆ بەرچاوڕوونیی میدیاكارانی كوەیتیش، كە هاتبوونە سەردانی بەڕێزیان، سەرۆك بارزانی ئەم دابەشكردنەی دووپات كردۆتەوە.
ئەگەر دابەشكردنی پێشتر، وەكو وتم بە پێوەری جۆری سیستمی سیاسی (پادشایی 1921_1958، كۆماریی 1958 تا هەنووكە) بێ، ئەدی دابەشكردنەكەی سەرۆك بارزانی بە چ پێوەرێكە (1921_2003، 2003_ تا هەنووكە)؟!
ئەڵبەت یەكێك لە مەرجەكانی دابەشكردنی مێژووی سیاسی بەسەر قۆناغدا ئەوەیە كە لەیەك قۆناغدا جووڵە و سیستمی سیاسی تەواوكەری یەك بن. تەنانەت ئەگەر دەوران و خولی جۆراوجۆریشی تێدا بێ ( بۆ نموونە قۆناغی كۆماری كە سەرەڕای جیاوازی لە رژێمەكان، بەڵام هەموویان هەر كۆماری بوون). بەڵام سەرۆك بارزانی مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكات و دەڵێ، یەكەمیان لە 1921ەوە تا 2003 درێژ بۆتەوە، ئینجا قۆناغی دووەم دەستی پێ كردووە.
لەمەدا ئەوەی جێی سەرنجە، بەتایبەتی لە قۆناغی یەكەمدا (1921_2003)، دوو جۆر سیستمی سیاسی (پادشایی و كۆماری) تێدایە و ناكۆكن بەیەك و تەواوكەری یەك نین. ئەدی چۆن دەكرێ بە یەك قۆناغ دابنرێ؟!
پێوەری سەرۆك بارزانی لەو دابەشكردنە چییە؟!
ئەوەی من لێی تێگەیشتبێتم، ئەوەیە كە سەرۆك بارزانی قۆناغبەندی مێژووی سیاسیی عێراقی بردۆتەوە سەر ئەسڵی دابەشبوونەكە كە بریتییە لە دابەشبوونی مەزهەبی (سوننە و شیعە).
دەوڵەتی عێراق لە 1921دا وەكو دەوڵەتێكی سوننە مەزهەب دامەزرێنراوە. حوكمڕانێتی لەم دەوڵەتەدا بە دەست بژاردەی سیاسیی سوننەوە بووە، چ پادشایی چ كۆماری هەتاكو 2003. ئینجا لەوێ بەدواوە حوكمڕانێتی كەوتۆتە دەست بژاردەی سیاسیی شیعە.
ئەگەرچی لە رواڵەتدا وا دەردەكەوێ كە ململانێی سیاسی لە عێراقدا لەنێوانی نوخبەی حوكمڕانی زاڵم و دیكتاتۆرەكان بووە لەگەڵ دیموكراتیخوازاندا، بەڵام دواجار لەهەر دەورانێكدا نوخبەی دیموكراتخواز!!، نوخبەی دیكتاتۆری رووخاندووە، خۆیشی دیكتاتۆرتر حوكمڕانی كردووە. لە پشتەوەی ئەم ململانێ رواڵەتییە، ململانێیەكی قووڵتری كۆمەڵایەتی هەبووە كە بازنەی ململانێی نێوان نوخبەی سیاسی تێپەڕاندووە و لە مێژوودا گەڕاوەتەوە بۆ 1400 ساڵ پێشتر و، لە ناو كۆمەڵگەشدا شۆڕبۆتەوە بۆ ئاستی ناسنامەی مەزهەبی و ناو و جیاوازی لەسەر وادەی بۆنە ئایینییەكان و جۆری نوێژكردن تا دەگات بە تەكفیركردن. ئەوەش لە نێوانی سوننە و شیعەدا هەیە. بۆیە دابەشكردنی راستەقینە بۆ قۆناغە سیاسییەكانی عێراق، دەبێ وێنەی راستەقینەی دابەشبوونە كۆمەڵایەتییەكە بێ كە دابەشبوونە لە نێوان قۆناغی یەكەم، حوكمڕانێتی و باڵادەستی و هەژموونی سوننە. قۆناغی دووەمیش هی شیعە.
بێگومان هەوڵەكانی بەریتانیا بۆ لكاندنی ویلایەتی موسڵی زۆرینە كوردی سوننە مەزهەب، هەر بەم پێوەرە بووە كە ژمارەی سوننە بەرامبەر شیعە زیاتر ببێ، بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتەی دروستی دەكەن سوننە مەزهەب و درێژكراوەی دەسەڵاتەكانی سعودیە و وڵاتانی كەنداو بێ تا دەگاتەوە بە ئەردەن و میسر و وڵاتانی عەرەبی لە باكووری ئەفریقا و توركیاش لە باكوور. بەمەش رێ لە تەشەنەكردنی شیعەگەرایی بگیرێ و هەژموونی ئێران سنووردار بكرێ. بەواتایەكی تر بەریتانییەكان لەوساوە بونیادی دابەشبوونی كۆمەڵایەتی، نەك هەر عێراق بەڵكو رۆژهەڵاتی ناوینی زانیوە و بەو پێوەرەیش بەش بەشی كردووە.
هەڵبەت لە هەردوو قۆناغدا، جیهانبینی و كرداری هەردوو نوخبەی سیاسیی سوننە و شیعە بۆ ئێمەی كورد، لێكچوون و هاوبەشێتیی زۆریان هەن. لە هەندێ وردەكاریی رواڵەتانە نەبێ، ئەگینا دەقاودەق لەیەكتر دەكەن. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە لە هەردوو قۆناغەكەدا، نوخبەی سیاسیی عەرەبی شۆڤێنی حوكمڕان بوون. بەواتایەكی تر بە پێوەرەكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و مافی گەلان و هاووڵاتیبوون، لە هیچ كام لەو دوو نوخبە سیاسییە جیاوازییەكی ئەوتۆ نەبینراوە و ئەسڵ لای هەردووكیان هەر ئەوەیە عەرەب دەبێ نەتەوەی باڵادەست و بڕیاردەر بێ. هیچ نەتەوە و پێكهاتەیەكی دی شەریكی نین لە دەسەڵاتدا، بەڵكو ئەوپەڕەكەی بەشیان لە دامەزراوەكانی دەسەڵاتدا دەبێ. ئەمەش بەو مەرج و پێوەرانەی ئەو دایدەنێ. دەشبێ لەژێر دروشمی پاراستنی یەكڕیزیی خاكی عێراق و ئەمنی قەومی، هەموو زوڵم و چەوسانەوە و جیاكارییەك قبووڵ بكەن. نابێ باسی دیموكراتیزەكردنی سیستمی سیاسی و ئابووری بكەن، چونكە ئەوە موخالیفی شەرعی زۆرینە و كەمینە و تەنانەت ئەو جیاوازییە قەدەرییەیە كە ئەوان عەرەبن و ئەوانی تر عەرەب نین. هەروەها نابێ باسی جیابوونەوەش بكەن، چونكە ئەوە دابەشكردنی خاكی پیرۆزی عەرەبی موسڵمانە.
روانگەی وردی سەرۆك بارزانی بۆ دابەشبوونی قۆناغەكانی مێژووی عێراق، وەكو روانگەیەكی نوێ بۆ تێگەیشتن لە عێراق، لەوەدا جێی خۆی دەكاتەوە كە لە بەرەبەیانی راگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستاندا ئەم قۆناغبەندییە سوننی و شیعەییە دەستنیشان دەكات.
لەلایەك كورد نەتەوەیە و كێشەیەكی نیشتمانی هەیە نەك مەزهەبی. بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە دەبێ لەو دەوڵەتەدا نەمێنێ كە بەریتانیا لەسەر بناغەی مەزهەبی دروستی كرد و نوخبەی سیاسیی سوننە و شیعە ئیدامەیان بە مانەوەی داوە.
لەلایەكی ترەوە كورد نە عەرەبە و نە هیچ رەگێكی دەگەڕێتەوە سەر عەرەب، كوردە و نەتەوەیەكی جیاوازە و ئەم جیاوازییە بونیادییە پێوەر و ماكی بوونیەتی، نەك مەزهەبە ئایینییەكەی. بۆیە نە ئیدامە بەو دەوڵەتە دەدات كە مەزهەب بناغەی هەژموونی حوكمڕانییە تێیدا و نە دەشبێتە ئامرازێك بۆ پارسەنگ راگرتنی مەزهەبیی، یان لاسەنگ كردنی مەزهەبی و لەوەیشەوە حەسمی ململانێی دەسەڵات لە بەرژەوەندی مەزهەبێكدا.
نە بە پاساوی ئەوەی كە زۆرینەی هەرە زۆری كورد سوننەیە، لە سەنگەری سوننەكاندا دەبێ بۆ ژیانەوەی هەژموونی سیاسیی سوننە. نە بە پاساوی ئەوەیش كە كورد و شیعە مەزڵووم و ئازارچەشتووی دەستی سوننەن، لە سەنگەری شیعەدا دەبێ بۆ كۆتاییهێنان بە هەژموونی سوننە. بەڵكو كۆتایی بەم دابەشكردنە و بەم دەوڵەتە دەهێنێ كە هەردوو نوخبە سیاسییە حوكمڕانەكەی لە هەردوو قۆناغەكەدا، وەكو یەكتر شۆڤێنی و زاڵم بوون بەرامبەر كورد و هەموو نەتەوە و پێكهاتە ئایینیەكانی كوردستان. ئێستاش هەردووكیان هەمان هەڵوێستیان بەرامبەر سەربەخۆیی كوردستان هەیە.