پرسی سەربەخۆیی و كورد ... بۆ پراكتیزەكردنی مافی چارەی خۆنووسین، گەلی كوردستان ئەم فۆرمانەی لەپێشە
ئاسۆ كه‌ریم
1)فیدراڵیزم بەو شێوەیەی كە لە دەستووری 2005ی عێراقدا جێگیركراوە. پێشتر قامكم بۆ ئەوە راكێشا كە دەگوترێ ئەم فۆرمە جەڕبێندراو تاقیكرایەوە، لێ سەركەوتوو نەبووە. وەك دەزاندرێ باشووری كوردستان بەفەرمی بەشێكە لە دەوڵەتی عێراق، لێ بەكردەوە لینكێكی زۆر كەمی بەعێراقەوە ماوە. زۆر زاراوەو تێرم بۆ ئەو رەوشە دێتە كارئینان؛ دەوڵەت لەناو دەوڵەت، نیمچەدەوڵەت، دەوڵەتی دیفاكتۆ.
2) دەستووری ئێستەی عێراق دەسكاری بكرێ و جۆرێ لە فیدراڵیزمی بۆ هەرێمی كوردستان تێدا جێگیر بكرێ كە لە فیقهی دەستووریدا پێی دەگوترێ asymmetrical Federalism. نموونەی كیوبیك لەناو كەنەدا. بەو مانایەی ئەگەر لە عێراقدا هەرێمێك یان زێتری دیكەی تێدا دروست ببێ، هەرێمێكیان دەسەڵاتی لەوانە دیكە جیاوازبێ. كەموزۆری دەسەڵاتەكان، بەرفەرمانی تەرازووی هێزو و یەكڕیزی ماڵی كوردو تایبەتمەندیی نەتەوەیی و دیفاكتۆی كوردستانی باشوورە لەناو عێراقدا. بەكردەوە ئەو جۆرە لە كوردستاندا پێڕەودەكرێ. هەرچەندە هیچ هەرێمێكی دیكە لە عێراقدا نەهاتۆتەگۆڕێ و ئەگەری بەدیموكراتیزەبوونی عێراق زۆر كزو لاوازە و ئەمەش دەرفەتی سەرگرتنی ئەو نموونەو فۆرمە كەمدەكاتەوە.
3) دەوڵەتی عێراق هەر فیدراسیۆن بێ، بەڵام لە دوو كۆمار پێك بێ كە دەسەڵاتی وەكیەكیان هەبێ و دیسان بەگوێرەی دەستوورێكی تازە، یان بەگوێرەی رێككەوتنێكی دووقۆڵی رێكبخرێ. دەكرێ لە دەستوورەكەدا، سەقفێكی زەمەنیش بۆ ریفراندەم لەسەر مانەوە، یان جیابوونەوە لەناو ئەو دەوڵەتەدا رێككەوتنی لەسەر بكرێ. لەمبارەوە دەكرێ لە وتووێژەكاندا، سوود لە ئەزموونی باشووری سودان وەربگیرێ. ئاخر وەك لەبیرمانە، لە رێككەوتننامەی ئاشتی نێوان حكوومەتی سودان و بزووتنەوەی میللی و سوپای میللی بۆ رزگاریی سودان، وێڕای هەندێ خاڵی دیكەی گرنگ، لە 1ی كانوونی دووەمی 2005دا رێكەوتن لەسەر ئەوەكرا كە «گەلی باشووری سودان لەرێگەی ریفراندەمێكەوە بۆ دیاریكردنی ستاتۆی ئایندەی خۆی، مافی چارەی خۆنووسینی هەیە». ئەم تەجرەبەیە، شتێكی ناوازە بووە لە مومارەسەی دەوڵەتان و لە سیاقی ناكۆڵۆنیالیدا كە بەهۆیەوە هەرێمی ناو دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەرێگەی ئامرازێكی راستەوخۆی دیموكراتییەوە كە ئەویش ریفراندەمە، جیابێتەوەو دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی رابگەیەنێ.
4)دەوڵەتی عێراق بكرێتە كۆنفیدراسیۆنێك، وەك دەوڵەتی سربیا-مۆنتینیگرۆ كە لە 2002ەوە تا 2006بەردەوامبوو، واتە تا جیابوونەوەی مۆنتینیگرۆ كە لە 21ی ئایاری 2006دا ریفراندەمی تێداكراو بەرێژەی 55.6% لەو فیدراسیۆنە جودابووەوە و لە 3ی حوزەیرانی 2006دا سەربەخۆیی خۆی راگەیاند. دەكرێ وەك پێناگاڤێك بۆ سەربەخۆیی تەواو، هەمان تاقیكردنەوە لە عێراقیشدا دوبارە بكرێتەوە.
5)جیابوونەوەو سەربەخۆبوونی باشووری كوردستان. ئەوەش چ لە رێگەی وتووێژو بە رەزامەندیی دەوڵەتی عێراق بێ، چ یەكتەرەفە.
هەموو ئەم فۆرمانە، ئەوەی دوایی نەبێ، پرسێكی ناوخۆیی دەوڵەتی عێراقن و هەرێمی كوردستان هەر چۆن لەگەڵ بەغدا رێكبكەوێ، ئەگەر دەوروبەر پێشیان خۆش نەبێ، لێ بەئاشكرا ناتوانن مایەی خۆیانی تێ بكەن و وڵاتانی دیكەش پێشوازی لێ دەكەن. كەواتەو بە بڕوای خۆم پێویستە ئەم فۆرمانە، باشی و خراپیان، بەوردی دیراسە بكرێ و پلانی A و B و C دابندرێ و بەدێم و بەگوێرەی هەلومەرج كار بۆ سێ ئەگەرەكەی دوایی بكرێ.
بۆ سەربەخۆبوونی كوردستان گرفتێكی ئەوتۆمان نایەتەڕێ ئەگەر عێراق رازی ببێ، چونكە ئەودەم مامەڵەی دەوڵەتان و بەئەندام وەرگیران لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا ئاسان دەبێ. راستە لەگەڵ عێراقدا هەندێ گرفتمان دێنەپێش سەبارەت بە؛
- دیاریكردنی سنووری جیوگرافیی كوردستانی باشوور،
- مەسەلەی سەرچاوەكانی ئاو و نەوت و گاز،
- رەوشی ئەو كوردانەی دەكەونە ئەودیوی سنووری باشووری كوردستانەوە، واتە لە بەری عێراقدا.
لێ گرفتی بنەڕەتی، ئەودەمە سەرهەڵدەدا كە كورد یەكترەفە سەربەخۆیی خۆی رابگەیەنێ. رەنگە لەم بارەدا گرفتی گەورە لەسەر سنوور لەگەڵ عێراقدا بێتەپێشێ، تەنانەت ئەگەر گریمان ئەو ناوچانەی ئێستە لە بندەستی خۆماندان ببنە تخوب و سنووری نێوان ئێمەو ئەوان، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ناوچە هەن كە لە رووی جیوگرافی و مێژووییەوە بە بەشێكی كوردستان دەزاندرێن، كەوتوونەتە دەرەوەو مەسەلەی داننان بە دەوڵەتە راگەیەندراوەكە بكەویتە بەر فەرمانی كۆمەڵێك هۆكارەوەو بەكورتی ئاسان نەبێ، بەڵام هزر دەكەم وردە-وردە وەك ئێستە، مامەڵە لەگەڵ قەوارە نوییەكەشدا بكرێ.
بۆ ئەو راگەیاندنە یەكتەرەفە و شەرعیەت پەیداكردن، دەكرێ پەنا بۆ دوو شت ببەین:
1- بەگوێرەی Remedial right of secession : ئەم ئەرگیومێنتانەمان بەدەستەوەیە:
- ویلایەتی موسڵ كە باشووری كوردستان زۆرینەی پێكدەهێنێ، لە 16ی 12ی 1925دا بێ ئەوەی لە ریفراندەمێكی گشتیدا پرس بە دانیشتووانەكەی بكرێ، بەبڕیارێكی كۆمەڵەی گەلان بە دەوڵەتی تازە دامەزراوی ئەوكاتەی عێراق لكێندرا. لەكاتێكدا پێشتر دەوڵەتێك نەبووە بەناوی عێراق و هەم ویلایەتی موسڵ لەگەڵ دوو ویلایەتەكەی دیكە، بەغداو بەسرا، لەناو یەك قەوارەدا كۆنەكرابوونەوە، بەڵكە ویلایەتی موسڵی زۆرینەی كوردنشین، ویلایەتێك بووە سەر بە ئەستانەی دەوڵەتی عوسمانلی بووە، لێ بەشەڕو وەك ئەنجامێكی شەڕی یەكەمی جیهان كە دەوڵەتی عوسمانلی تێدا شكەست، ئەو ویلایەتە كەوتە بندەستی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیاوە. دیارە لە ویلایەتی موسڵدا، (استطلاع) لەناو هەندێ خەڵكی بەنفووز كراوە نەك (ریفراندەم) و لێیان پرسراوە كە ئایا دەیانەوێ بچنە پاڵ دەوڵەتی عێراق، یان دەوڵەتی توركیا، واتە تەنانەت لەو خەڵكە بەنفووزانەش نەپرسراوە كەئایا دەیانەوێ ببنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ؟
بەم مانایە، ئەو پێوەلكاندنە ناقانوونی بووە، زێتر لەبەر ئیعتوباراتی سیاسی و ئابووریی و ستراتیجی زلهێزانی ئەودەم بووە. ئەمەش پێچەوانەی خواست و ویستی دانیشتووانی ویلایەتی موسڵ و مومارەسەی ئەو وەختەی نێودەوڵەتی بووە و راستتر دەبوایە وەك هەرێمێكی جیا، وەك هەرێمێكی ناخۆبەڕێوەبەر non-governance territory بخرابایە ژێر ئینتیداب و دواتر ببوایە دەوڵەت.
- دەوڵەتی عێراق چ بەگوێرەی راسپاردەكانی كۆمەڵەی گەلان لە 1925 و چ دواتر بەپێی مەرجەكانی بوون بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان-یش لە 1932، پابەندبوونەكانی خۆی بەرانبەر بەكورد جێبەجێ نەكردوون چ لە سەردەمی پاشایەتی و چ لە سەردەمی كۆماریدا تا رووخانی سەدام لە 2003دا، بەو مانایە دەوڵەتی عێراق مایەی كارەسات و ماڵوێرانی و كوشتوبڕو پاكتاوی نەژادی و تەعریب و گۆڕینی پێكهاتەی دیموگرافی و جینۆساید و بەكارهێنانی چەكی كۆكوژو قەدەخەكراوی نێودەوڵەتی بووە، واتە ناعەدالەتییەكی گەورە دەرهەق بە كورد و مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ كراوە. لەدوای 2005یشەوە، دیسان عێراق ئیلتیزامەكانی خۆی بەگوێرەی دەستووری 2005 لەبەرانبەر كوردستاندا جێبەجێ نەكردووە، گرنگترینیان ماددەی 140ی دەستوور كە سنووری جیوگرافی و كارگێریی كوردستانی دیاریدەكرد...
- كۆمەڵێ كێشەو گرفت لەنێوان بەغداو هەولێردا هەن و هیچ ئاسۆیەكی روون بۆ چارەسەركردن نابیندرێ، چونكە دوو ئاراستەی جیا لە كوردستان و عێراقدا بەرانبەر كۆمەڵێ پرسی ناوخۆیی و ناوچەكە هەیە و ئەمەش چاوگەیەكی ناكۆكیی بەردەوام و بەیەكەوە هەڵنەكردنی لێ دەكەوێتەوە.
- گەلی كوردستان كە كورد زۆرینەی پێكدەهێنێ لە رووی ئیتنی و بنەچەكەو زمان و كولتوورەوە جیایە لە عەرەب و بەشێكە لە نەتەوەیەكی گەورەتر كە بەسەر ئێران و توركیاو سوریەدا دابەش بووە. ئەو راستییە لە عێراقیشدا دانی پێدانراوە. بێ لەوە باشووری كوردستان ناوچەیەكی بەسەریەكەوەیە لەباری جیوگرافییەوە و نزیكەی 80000 كیلۆمەتر دووجا دەبێ و لەسەرووی 6 ملیۆن خەڵكی تێدا دەژی، سەری 26 ساڵە، خراپ یان باش، خۆی بەڕێوەدەبا و جۆرێ لە مومارەسەی مافی چارەی خۆنووسینی ناوەكی خۆی دەكا، لەكاتێكدا بەكردەوە لە عێراقدا حوكمڕانیی، حوكمڕانیی زۆرینەی شیعەیەو لە هەر دوو پرەنسیپی شەراكەت و تەوافووق دووركەوتووەتەوەو ئەمەش پێچەوانەی بڕگەی 7ی پرەنسیپی 5-ە لە جاڕنامەی پرەنسیپەكانی قانوونی نێودەوڵەتیی پەیوەست بە پێوەندیی دۆستانەی نێوان گەلان كە كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە 24ی ئوكتۆبەری 1970دا، بە بڕیاری 2625ی خولی 25، پەسندی كردووەو مەرجێكی خۆپاراستن Safeguard Clauseی تێدا جێگیر كراوە و بەدەق باس لەوە دەكا كە دەبێ لە هەر وڵاتێكدا «...حكومەتك هەبێ كە نوێنەرایەتی سەرجەم هەرێمی وڵاتەكە بكا بەبێ هیچ جیاكارییەك بەهۆی رەگەز، یان باوەڕ، یان رەنگی پێستەوە». ئەوە بێ لە هەوڵ و ئاخاوتنی ناو بەناوی سەركرەكانی حەشدی شەعبی، بۆ پەلاماردانی ئەو ناوچانەی كە لە رووی جیوگرافی و مێژووییەوە بەبەشێك لە كوردستان دەزانرێن. هەر ئەم سیاسەت و رێبازەشە، وای كردووە كە خەڵكی كوردستان، لەباری سیاسییەوە ئینتیمایەكی ئەوتۆیان بۆ دەوڵەتی عێراق نەمێنێ.
2- وەك لە سەرێ قامكمان بۆ راكێشا، باشووری كوردستان بەناهەق بە دەوڵەتی عێراق لكێندراوەو دەسەڵاتڕانانی هەرێمی كوردستان داوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان بكەن لەو داوایە بكۆڵنەوەو وەك هەرێمێكی بەجیاهەڵكەوتوو حیسابی بۆ بكرێ و لەژێر سەرپەرشتی خۆیدا ریفراندەمی تێدا ساز بدا بۆ دیاریكردنی ستاتۆی كۆتایی هەرێمەكە چ بە مانەوە لەناو عێراقدا و چ بە جیابوونەوە.
