(3)
پێش هەموو شتێ دەبێ ئەم فاكتانەمان لەبەر چاوان بێ:
- بەشێكی میللەتی كورد هەم كەوتووەتە نێو دەوڵەتی توركیەو هەم نێو ئێرانەوە. ناوچە كوردنشینەكانی ئەم دوو وڵاتە راست كەوتوونەتە ئەودیوی سنوورەكانەوە.
- كێشەی كورد لە هەر دوو وڵاتدا، چارەسەرنەكراون و حزورێكی بەردەوامیان هەیە، بەو مانایەی كە هەر دوو دەوڵەتەكە گرفتیان لەگەڵ بزووتنەوەی چەكداری- سیاسیی كوردی وڵاتەكانی خۆیان هەیە، بزووتنەوەكانی كوردیش لەسەر سنوورەكاندا بەهەر دوو دیودا، بنكەیان داناوەو چالاكییان هەس. جاروبار، هەم حكومەتی توركیەو هەم حكومەتی ئێران، پرسی پاراستنی سنوورەكان لە دیوی كوردستانی باشوورەوە، هەم رووبەرووی حكوومەتی عێراق، و هەم رووبەڕووی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەكەنەوە.
- باشووری كوردستان، وڵاتێكی داخراوەو راستەوخۆ هیچ دەراوێكی دەریایی نییە كە بە دنیای دەرەكی بگەیەنێ، ئەوەش وایكردووە حكومەتی كوردستانی باشوور، لەوەتەی دامەزراوە بۆ مانەوەی خۆی، بۆ خۆپاراستن و خۆژیاندن و دەستڕاگەیشتن بە وڵاتانی دیكە، لەراست توركیەو ئێراندا نەوی بكێشێ.
توركیە:
توركیە وەك وڵاتێكی هەرێمایەتیی بەدەسەڵات (لەنێو گروپی 20 دایە) و ئەندامی ناتۆیە. سنوورێكی 331 كیلۆمەتری لەگەڵ باشووری كوردستاندا هەیە. لە دوای 1991ـەوە تا ئێستە كوردستان، دوای ئەڵمانیا بازاڕێكی گەورە بووە بۆ توركیە، بەگوێرەی هەندێ سەرچاوە، لە ساڵی 2014دا، قەبارەی بازرگانی لەگەڵ توركیەدا بایی 12 ملیار دۆلار بووە و لەهەمانكاتدا، بۆڕی نەوتی كوردستان- جەیهان بەشی زۆری نەوتی كوردستانی بۆ دەرەوە پێدا دەڕوا. كۆمپانیاكانی توركیە، بەتایبەتی لە بواری بیناكردن و رێگەوبان رۆڵێكی گەورەیان لە دوای 2003ـەوە لە كوردستاندا بینیوەو قازانجێكی زۆریان لە كوردستان دەستكەوتووە. لەدوای 2008یشەوە، لە باری سیاسیشەوە، جۆرێ لە لێكحاڵیبوون لەنێوان توركیەو هەرێمدا هەیەو سیاسەتی حكومەتی هەرێمیش لەسەر مایەی خۆ تێ نەكردن لە كاروباری ناوخۆی توركیەو بەهەندهەڵگرتنی حەساسییەتەكانی توركیا لە بەرانبەر پەكەكەدا، مەگەر بە باری كەمكردنەوەی گرژییەكان و رۆڵی ناوبژیوانانە بێ لە هەندێ بڕگەی زەمەنیدا، سۆنگەیەكی ئەو لێكحاڵیبوونەیە. كورد پێوەیە لە بواری وزەدا، سەرباری نەوت، گازی سروشتیش بۆ توركیە ڤەڕێ بكا. راستە، لە دوای شەڕی داعشەوە قەبارەی ئاڵووێری بازرگانی و جموجوڵی كۆمپانیاكانی توركیە وەك خۆیان نەماونەتەوە، بەڵام رەنگە دوای نەمانی داعش، بازرگانی بە گوڕ بكەوێتەوە نەك هەر لەگەڵ كوردستان، بەڵكە لە گەڵ بەشەكانی دیكەی عێراقیشدا.
تا ئێستە توركیە لە هەمبەر كوردستانی باشوورو هێنانەگۆڕێی پرسی سەربەخۆیی، كەمتر لەچاو ئێران كاردانەوەی راستەوخۆی نیشانداوە، جەختكردنەوەی دیپلۆماسییانە نەبێ لەسەر یەكپارچەیی خاك و سەروەریی دەوڵەتی عێراق.
ئایا ئەم هەڵوێستەی توركیە وەك خۆی دەمێنێ دوای 16ی نیسانی 2017 كە بڕیارە ریفراندەم لەسەر گۆڕانكارییە دەستوورییەكان بكرێ بەئاقاری گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی؟
رەنگە لە بارەی كوردستانی رۆژئاڤاوە، جۆرێ لە دابڕان هەبێ لە سیاسەتی هەردوولا، هەرێمی كوردستان بەئاشكرا لەگەڵ ئەوەیە كە هەرێمێكی فیدڕاڵی لە رۆژئاڤادا دابمەزرێ و كورد لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی ئەوێ، خۆیان بەڕێوەببەن، كەچی توركیە لە دروستبوونی هەرێمێكی دیكەی لەم بابەتە لەسەر سنوورەكانی دڕدۆنگ و نیگەرانە. تاكە بیانووی توركیە، ئەوەیە كە PYD بە لقێكی پەكەكە و بە رێكخراوێكی تیرۆریستی دەزانێ و لە حاڵەتی شەڕدایە لەگەڵ توركیە، كۆنتڕۆڵی رۆژئاڤای كردووەو ئەمەش بە خەتەر بۆ سەر خۆی دەزانێ. پرسیارێك دێتە پێشەوە، ئەی ئەگەر پەیەدەو ئەنەكەسە رێككەوتن و بهەڤرا كەوتنە بەڕێوەبردنی ناوچەكانی رۆژئاڤا، چی؟
ئێران:
ئێران و كوردستانی باشوور سنوورێكی درێژو هاوبەشیان هەیە. هیچ كامیان ناتوانێ وڵاتی خۆی بگوێزێتەوە. نكۆڵی لەوەش ناكرێ لەنێوان جووڵانەوەی چەكداری- سیاسیی كوردی باشوور و حكومەتی ئێراندا، لە دوای 1961ـەوە، سەروساخت و پێوەندییەك هەبووە. ئەو پێوەندییە تا رادەیەك لە ناچارییەوە بووە؛ ناچاریی جیۆپۆلەتیك و پێداویستییە رۆژانەییەكانی بزووتنەوە. بەڵام بمانەوێ و نەمانەوێ، پێوەندییەكە، پێوەندیی نێوان دوو لایەنی ناهاوشان بووە؛ یەكیان دەوڵەتێكی ناوچەیی گەورەو ئەوی دیكەشیان بزووتنەوەی میللەتێكی بندەست و چەوساوە، بە ئێستەشەوە كە نیمچە- دەوڵەت، یان دەوڵەتێكی دیفاكتۆ، یان دەوڵەت لەنێو دەوڵەتێكمان هەیە. نسكۆی 1975ی شۆڕش، لە رەهەندێكدا بۆ ئەم پێوەندییە دەگەڕێتەوە. لە 1976 تا 1991یش، هەم بزووتنەوەی كورد هەوڵیدا سوود لە ئێران ببینێ و هەم ئێران بەتایبەتی لە ماوەی شەڕی 8 ساڵەی عێراق- ئێراندا.
ئێران لە كۆڕەوی 1991 دەرگای بۆ خەڵكی ئاوارەی كورد كردەوە. لە دوای دامەزرانی قەوارەی هەرێمی كوردستانیشەوە لە پاش 1991، ئەگەر ئەم قەوارەیەشی خۆش گەرەك نەبووبێ، دژایەتییەكی توندیشی نەكردووە، مادام قەوارەكە لە چوارچێوەی عێراقدا ماوەتەوە، نەمازە پاش ئەوەی عێراق لە دوای 2005ـەوە كەوتووەتە ژێر هەژموونی لایەنە سیاسییە شیعەكانی خۆیەوە. بەڵام ئێران لە سەربەخۆبوون و بەدەوڵەتبوونی كوردستان دەترسێ و بەگومانە و بە خەتەرێك بۆ سەر ئاسایشی میللی خۆی دەزانێ. كاربەدەستانی ئێران، لە ئاستی جیا-جیادا و ناو بەناو ئەو دژایەتییەی خۆیان بۆ ئەم ئامانجەی كورد نەشاردووەتەوە. رەنگە بۆ ئەمەش هەوڵ بدەن بنڤە-بنڤە، هەماهەنگی لەگەڵ توركیە و عێراق و.. بكەن، یان هەوڵی نانەوەی پشێوی و لێكترازانی زیاتری نێوان لایەنە سیاسییەكانی باشووری كوردستان بدەن، یان گرفتی دیكەی بۆ دروست بكەن، چ لە رێگەی دەعوەی مالیكی و چ لە رێگەی هەندێ لایەنی حەشدی شەعبییەوە كە سەروكارێكی توندوتۆڵیان لەگەڵ ئێراندا هەیە.
ئێران ناڕەحەتە لە؛
- پەیوەندیی هەرێمی كوردستان لەتەك توركیەو وڵاتانی كەنداو بەتایبەتی سعودیە و هی دیكەشدا. بەڵام وەك دیارە ئێران دەوڵەتێكی تیۆكراتیی شیعەمەزەبە و لە چەند جێگەیەكی وەك سووریە، عێراق، یەمەن، لبنان، فەلەستین و لە ناوچەی كەنداو، لەگەڵ سعودیەو هاوپەیمانەكانیدا، لەگەڵ ئیسرائیل، لەگەڵ توركیە، لەگەڵ ئەمریكا لەسەر بەرفرەكردنی ناوچە نفووز، یان پشتگیری هەندێ رێكخراوی وەك حەماس و حزبوڵڵا و حوسییەكان و نیزامی ئەسەد بەرەو رووەو لەدوای هاتنەسەركاری ترامپ لە ئەمریكا پێوەندییەكان پتر روویان لە گرژی كردووەو ئایندەی رێككەوتننامەی 5+1یش روون نییە.
- ئاخاوتنە ناو بەناوەكانی هەندێ بەرپرسی ئیسرائیلی كە گوایا پشتیوانی لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی دەكەن،
- پێوەندیی نێوان كوردو عارەبە سوننەكانی عێراق و بە دژایەتیی شیعەی عێراق لێكیدەداتەوە.
- پێوەندیی هەرێمی كوردستان و ئۆپۆزیسیۆنی سووریە.
بەڵام وەك دەزانرێ و روونە؛
- هەرێمی كوردستان، بە كردەوە، مایەی خەتەر نەبووە بۆ سەر تەناهی و ئاسایشی نەتەوەیی ئێران و وڵاتانی دیكەی ناوچەكە،
- دەرگایەكی بازرگانی و ئابووریی هاسان و بێ قڕە بووە بۆ ئێران، تەنانەت لە ساڵەكانی 2012- 2015ی ئابلووقەی ئەمریكی و ئەوروپی بۆ سەر ئێران-یش، قەوارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەرێم و ئێراندا، لە پاش توركیە، بە پلەی دووەم هاتووە...كەواتە، ئێران لە كوردستانی باشوور سوودمەند بووە.
- چاوەڕوان دەكرێ لە بواری وزەدا (نەوت و گازو سووتەمەنی) ئەو پێوەندییانە بەرەو پێشەوە بچن، یان كوردستان ببێتە خەتێكی ترانزێتی گازی ئێران.
- هامشۆ و سەردانی نێوان هەولێرو تاران لەسەر ئاستی باڵا چ بە ئاشكراو چ بەنهێنی بەردەوامە.
- ئێران هەم لە پایتەخت و هەم لە سلێمانی كونسوڵگەری هەیەو لە تاران-یش نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە،
- هەرێمی كوردستان، تا رادەیەك توانیویە لە عێراقدا پارسەنگی هێز رابگرێ، نە بە لای شیعەكان و نە بە لای سوننەكاندا دایبشكێنێ. لە قازانجی كوردیش نییە تا دژایەتی هیچ پێكهاتەیەكی ناو عێراق بكا. هەرچەندە دەبێ ئەوەش بهێنینەوە یاد، كە كوردی باشوور بەتایبەتی لە دوو دەورەی ئینتیخابیدا، لە 2005ـەوە تا 2013 لە ساغكردنەوەی حوكمڕانیی بۆ شیعەكان لە عێراقدا، رۆڵێكی گرنگی هەبووە، چونكە بەشداریكردنی كوردان بە فۆرمۆڵەیەیەك بووە كە رەوایی بە حكومەتی عێراق داوە وەكو حكومەتێك كە نوێنەرایەتی سەرجەم پێكهاتەكان بكا، بۆ دنیای دەرەوە دەربكەوێ...لەبیركردن، یان لەبیرخۆبردنەوەی ئەم هەقیقەتە، زیان بە بەرژەوەندييەكانی ئێران و شیعەكانی عێراق دەگەیەنێ.
- هەرێمی كوردستان، وەك هەر ستاتۆیەكی سیاسی- قانوونیی دانپیانراوی دەستووری، وەك ئەكتەرێكی لۆكاڵ و ناوچەیی، مافی خۆیەتی لەبەر بەرژەوەندە سیاسی و ئابووری و كولتوورییەكانی خۆی، رایەڵكەی پێوەندی دابمەزرێنێ لە ناوچەیەكدا كە تژی ململانەی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەو رۆڵێكی ئەكتیڤی تێدا بگێڕێ نەخاسمە بۆ مانەوەو خۆپاراستن و خۆژیاندن، بۆ بەرەنگاربوونەوەو دوورخستنەوەی تیرۆری داعش.
وەنەبێ لە هەرێمی كوردستاندا، گلەیی و رەخنە لە ئێران نەبێ؛
چ سەبارەت بەو گرفت و ئاریشانەی لەنێوان هێزە سیاسییەكانی كوردستاندا هەن، چ سەبارەت بە پێوەندییەكانی نێوان حكومەتی بەغدا و هەولێر. بمانەوێ و نەمانەوێ سیاسەتی پێڕەوكراوی كۆماری ئیسلامی دەرهەق بە كوردی رۆژهەڵاتیش، وێنەیەكی تەڵخی لەناو رای گشتیی كوردستاندا دروستكردووە. بەڵام بەكورتی لەنێوان ئێران و هەرێمی كوردستاندا، بەرژەوەندیی هاوبەش هەیە، بەڵام دیدو تێڕوانینی جیاش بۆ پرسەكانی ناو عێراق، بۆ گرفت و ئاریشەكانی ناوچەكە، بۆ پرسی كوردو پێشهاتەكانی دنیا هەیە...هەقە، لە دیدێكی پراگماتیكییەوە سەیری پێوەندیی نێوان هەردوولا بكرێ و ئێران لە مافەكانی خەڵكی باشووری كوردستان حاڵی ببێ.
پێموایە دوای هاتنەسەركاری ترەمپ، ئێران لە بارێكدا نییە، گرفتی زێتر بۆ خۆی، بەتایبەتی لەسەر سنوورەكانی خۆی، بۆ خۆی دروست بكا و لەكۆتادا لەگەڵ ئەمری واقیع مامەڵە دەكا.
بەدوایدا دێ...