پرۆسەی سیاسی لە عێراق دوای رووخانی رژێمی بەعس لەسەر بنەمای سازانی سیاسی بنیادنرا، بە گوزارشتێكی دیكە لەسەر دیموكراسیی تەوافوقی، رژێمی عێراق رژێمێكی دیموكراسییە بەپێی ماددەی یەكەمی دەستووری هەمیشەیی، هەرچەندە دەستووری عێراق ئاماژەی بە دیموكراسیی تەوافوقی نەكردووە، بەڵام سروشتیی كۆمەڵگەی عێراقی ئەم تەوافوقییەی سەپاندووە، چونكە عێراق وڵاتێكی فرە نەتەوەو ئایین و ئایینزایە بەپێی ماددەی سێیەمی دەستوور، ئەگەر ئەم پرەنسیپە جێبەجێ نەكرێت ئەوا پێكهاتەو كەمینەو حزبە بچووكەكان پەراوێزدەخرێن، بەم پرەنسیپە هەمووان لە داڕشتنی بڕیار و بنیادنانی دەوڵەت بەشداردەبن، ئەم سیستەمە سلبییاتی زۆری هەیە، بەتایبەتیش بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی سیاسیی بەهێزو رەخنەگر، بەڵام زەحمەتە دەوڵەت دوای رووخانی بنیاد بنرێتەوە، چونكە دەوڵەت لە سەرەتای دامەزراندنەو رژێمیش لە سەرەتای كاركردنە، بۆیە پێویستە حكومەتەكانی عێراق لەسەر پرەنسیپی تەوافوق بەردەوام بن، ئەم پرەنسیپە وڵاتی لە پارچەپارچەبوون پاراستووە، چونكە هەموو لایەنە سیاسییەكان قایل دەكات.
پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی لە قۆناغی هەڵبژاردنەوە لە عێراق پیادەكراوە، بەمەش هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە لەوەتەی رووخانی بەغدا حوكم دەكات، حزبی دەعوەش سەرۆكایەتیی وەزیرانی وەرگرتووە، بۆیە ئەم پۆستە لای دەوڵەتی یاسا هێڵی سوورەو نابێ ببەزێنرێت، زۆرینەی سیاسی رێگەی بە هاوپەیمانیی شیعە دا سەرۆكایەتیی وەزیران وەربگرێت، بۆیە كاتێ كە ئیئتلافی عێراقییە بە سەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010 توانی 91 دەنگ لەبەرامبەر 89 دەنگ بۆ مالیكی بەدەست بهێنێت، مافی علاوی بوو بەپێی دەستوور حكومەت پێكبهێنێت، هەرچەندە شیعەشە، فراكسیۆنەكەی بڕوای بە پشكپشكێنەو تایفەگەریی نییە، مالیكی نەیهێشت وەزارەت پێكبهێنێت و ئێرانیش فشاری بۆ سەر مام جەلال سەرۆك كۆماری پێشوو هێنا، مام جەلالیش دانی بەمەدا ناوە بە گوتەی عەلاوی، بەپێی ماددەی 76ی دەستووری عێراق سەرۆك كۆمار ئەو كوتلە پەرلەمانییەی كە زۆرینەی هێناوە رادەسپێرێت بۆ پێكهێنانی وەزارەت لە ماوەی 15 رۆژی دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، دیارە فشارو هەوڵی ناوخۆو دەرەكیی وای كرد كە ماڵی شیعە یەكبخرێت و خۆیان هەر دەسەڵاتیان بەدەستەوە بێت.
هەڵوێستی ئەمریكاش لە قەیرانی نێوان عەلاوی و مالیكی چاوەڕواننەكراو بوو، ئیدارەی ئۆباما ترسی لە هەڵكشانی قەیرانەكە هەبوو، چونكە پێی وابوو ئەگەر پشتیوانیی لە عەلاوی بكات بۆ پێكهێنانی حكومەت و ئێرانیش ناڕازی بێت، ئەوا رەنگە عێراق بكەوێتە نێو ئاژاوەو پاشاگەردانی لەبەر تووڕەبوونی ئێران، دوای ئەوەی كە رەوشەكەی عێراق ئاڵۆزبوو بە تایبەتی لەنێوان ئیئتلافی عێراقییەو دەوڵەتی یاسا، واشنتۆن پڕۆژەیەكی خستەڕوو، ئەویش پێكهێنانی ئەنجومەنی نیشتمانیی بۆ سیاسەتە باڵاكان بوو بە سەرۆكایەتیی عەلاوی، كوتلە سیاسییەكان رێككەوتن و واژۆیان لەسەر پێكهێنانی ئەو ئەنجومەنە كرد لە هەولێر، بەپێی رێكەوتننامەی هەولێر حكومەتی عێراق پێكهات، ئەنجومەنی ناوبراویش پێكهات بۆ تاوتوێكردنی كێشە ستراتیژی و نیشتمانییەكان، بەڵام دیارە ئەم پڕۆژەیە تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەز بوو، هیچ دەسەڵاتی پێ نەدرا، كاتێكیش مالیكی لە هەڵبژاردنەكانی 2014 بە ساختە دەرچوو بە بەكارهێنانی پارەی دەوڵەت لە پڕۆپاگەندەی هەڵبژاردنداو بە پشتیوانی دەوڵەتێكی ئیقلیمی، ئەمریكا وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیرانی لەلایەن مالیكییەوە رەت كردەوە، چونكە ئیدارەی ئۆباما نەیدەویست هەمان هەڵەی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010 دووبارە بكاتەوە، پێشی وابوو كە هاتنەوەی مالیكی عێراقی یەكگرتوو لەبەین دەبات، بەڵام هەر لە دانانی سنوورێك بۆ تەماعكاریی ئێران شكستی هێنا، رەنگە ئیدارەی تازەی ترەمپ جارێكی دیكەو بە درووستیی واقیعی عێراق بخوێنێتەوە، بە تایبەتیش كە تیمە وەزارییەكەی بەوە ناسراوە كە بەتوندی دژی ئێرانە، لەوانەش جیمید ماتیس Jamed Mattis وەزیری بەرگریی ئەمریكا، كە بە سەگە هارەكە Mad Dog ناسراوەو ئۆباما لەساڵی 2013 خانەنشینی كرد بە هۆی هەڵوێستە توندەكانی بەرامبەر ئێران، هەروەها مایك بومبیو سەرۆكی CIA كە لە جریوەیەكدا داوای كردبوو رێكەوتننامە لەگەڵ گەورەترین دەوڵەتی پشتیوانیكار لە تیرۆر( ئێران) هەڵبوەشێنێتەوە.
لە ساڵی 2009 نوری مالیكی بیرۆكەی زۆرینەی سیاسیی خستەڕوو تاكو لە عێراق پیادەبكرێت، مەبەستیشی تاكڕەویی بوو لە دەسەڵات، بۆ ئەوەی هەر سیاسەتوانێكی سوننە یان كورد یان شیعەی بەدڵ نەبێت لای بەرێت، ئەو گوتیشی هۆكاری ئەو قەیرانەی عێراق دیموكراسیی تەوافوق و پشكپشكێنە و تەوافوقی سیاسییە، جا بۆ ئەوەی عێراق لەو هەموو ئاستەنگ و لەمپەرانە رزگاری بێت، پێویستە پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی پیادەبكرێت، بۆ ئەوەی خۆیشی ببێتە سەرۆك وەزیرانی ئازادو دوور لە كۆتوبەندی كوتلە سیاسییەكان، هاوكات ئەوەی بیەوێت دایمەزرێنێت و ئەوەی رقی لێیەتی لای بەرێت، ئەوكاتە دەبێتە رژێمێكی تۆتالیتاری و هەموو پێكهاتەو كەمایەتییەكان لەنێو زۆرینەی سیاسیدا دەتوێنەوە، ئەگەر ئەم بیرۆكەیە بخرێتەڕوو لەلایەن مرۆڤێكی نیشتمانپەروەر كە بەڕاستی بڕوای بە سیستەمی دیموكراسی و فرەیی ئازادیی ئایینی و مافی مرۆڤ و كەمینەكان هبێت ئەوا زۆر پەسندە، بەڵام كەسێكی ئیسلامیی تایفی بیخاتەڕوو كە بڕوای بە دەوڵەتی ئایینی هەبێت و دەوڵەتی مەدەنی و فرەیی رەت بكاتەوە ئەوا بەهیچ شێوەیەك قبوڵ نییە، مەبەستیش لە خستنەڕووی ئەم پرەنسیپەش بەدیهێنانی تەنیا زۆرینەی تایفییە، ئەگەر نا ئەم پرەنسیپە دیموكراسییەو لە زۆربەی وڵاتانی دنیا پیادەكراوە، بەڵام ئەوە بۆ دەوڵەتانی پێشكەوتوو گونجاوە كە سەروەرییەكی راستەقینەیان هەبێت لە خاك و بڕیارو سوپاو داهات، هیچ كێشەی شەڕی ناوخۆو جوگرافی و ئایینی و نەتەوەییان نەبێت، ئێمە بینینمان چۆن مالیكی لە شەو و ڕۆژێكدا تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری بە تیرۆریست ناساند، هەمان شت بۆ رافع عیساوی و زۆر سەركردەی دیكەی سوننە، لە راستیدا زیانلێكەوتووی یەكەم و كۆتایی لە پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی كوردە، چەندین جار رێككەوتن لەسەر زۆر پرس لە نێوان پەرلەمانتارانی شیعەو سوننە دژی كورد لە نێو پەرلەمانی عێراق هەبووە،رەنگە دیارترین نموونەش هەڵوێستی دژایەتیكردنە لەهەمبەر مافەكانی پێشمەرگە، بۆیە پێویستە بە هەموو شێوەیەك ئەم پرەنسیپە رەت بكرێتەوە، چونكە بە ئاشكرا هەڕەشەی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی كوردستان.
پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی لەلایەن هەمووان رەتكراوەتەوە، بەتایبەتیش كاتێ دوای هەڵبژاردنەكانی 2010 حكومەت پێكهێنرا،چونكە ئەم پرەنسیپە نا واقیعی و نا لۆژیكییە لە وڵاتێكی وەك عێراق، جێبەجێكردنیشی وڵات بەرەو لێكهەڵوەشان و كاولكاریی دەبات، دەیكاتە گۆڕەپانی ململانێ سیاسییەكان و رەنگە ببێتە شەڕی راستەقینەی نێوان سەرجەم خەڵكی عێراق، لەگەڵ رەتكردنەوەی پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی لەلایەن هەمووانیشەوە، بەڵام نوری مالیكی بە كردەنی پیادەی كرد، ئەمەش بە ئاشكرا لە رەفتارو هەڵسوكەوتە تاكلایەنەكەیدا بەدەركەوت، كاتێ سوننەی پەراوێزخست و رایگواستن، ئەو لە هەوڵی ئەوەدا بوو كە سوپاكەی بەهێزبكات بە دامەزراندنی چەند لیوایەكی سەربازی كە سەر بە خۆی بێت بۆ هێرشكردنە سەر كوردستان، ئەوە بوو ئۆپەراسیۆنی دیجلەی بە سەرۆكایەتیی عەبدولئەمیر زەیدی پێكهێنا بۆ نانەوەی ئاژاوە لە شاری كەركوك، جۆن كیری وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش رایگەیاندبوو كە مالیكی سوپایەكی تایفی پێكهێناوە، بۆیە داواكەی مالیكی بۆ پرەنسیپ زۆرینەی سیاسی فێڵێكی سیاسییە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ بگەڕێتەوە گۆڕەپانی سیاسی، تا لاپەڕە رەشەكانی بپێچێتەوە كە تژین لە گەندەڵی و تاوان و شكست، هەوڵبدات حكومەتێكی تایفیی شیعیی پێكبهێنێت، بەڵام بە تاموچێژی نیشتمانی كە كۆمەڵەكەسانێكی كەم كۆبكاتەوە لە پێكهاتە جیاجیاكانی سوننەو كوردو توركمان و كریستییان. تاد، تاكو حكومەتەكەی بە تایفی تاوانبار نەكرێت، لە راستیدا بوونی مالیكی لەسەرووی لیستەكە باشترین بەڵگەیە كە ئەم حكومەتە تایفییە، چونكە بوونی كەسانی دیاریكراو لە پێكهاتە جیاجیاكان بەم ژمارە كەمە سیفەتی تایفی لەسەر حكومەتی داهاتووی مالیكی لانابات، سەدام حوسێنیش هەر وای دەكرد، لەكاتی پێكهێنانی هەر حكومەتێكی عێراقی كەسایەتیگەلێكی دیاری لە پێكهاتە جیاجیاكان هەڵدەبژارد تاكو شەرعییەتی پێ بدات، بەڵام هەموو ئەمانە نەبوونە هۆی سڕینەوەی سیفەتی ستەم و سەركوتكردن و حزبایەتیی تەسك لە حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی سەدام.
بێگومان هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە زۆر پەرۆشی جێبەجێكردنی پرەنسیپی زۆرینەی سیاسییە، چونكە زۆرینەی تایفی شیعیی بەدی دەهێنێت، ئەو كاتە دەتوانن هەموو یاساكان كە لە بەرژەوەندیی خۆیاندا بن تێپەڕێنن، سەدرەدین قەبانجی سەركردەیەكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی دەڵێت: ((شیعە مافی خۆیانە حوكمی عێراق بكەن، چونكە زۆرینەن، لە ئێستادا زۆرینەی سیاسی لە عێراق شیعەیە))، نەك لەبەر ئەوەی كە شیعە زۆرینەن، بەڵكو لەبەر ئەوەی زۆربەی سوننە بە زۆرەملێ دەركراون و راگوێزكراون، بەڵام هاوپەیمانیی نیشتمانی ناتوانێت پەنابەرێتە بەر پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی، چونكە پرۆسەی سیاسی یەكسەر هەرەس دەهێنێت، هاوكات ئاژاوە وڵات دەگرێتەوە و ئەم هەنگاوەش پاساوێكە بۆ سوننە لە دەرەوە كە بەتوندی بەرامبەر ئەم رژێمە بوەستنەوە، لەهەمان كاتیشدا پاساوێكە بۆ كوردستان تا لە عێراق جیابێتەوەو سەربەخۆ بێت، بۆیە هاوپەیمانیی نیشتمانی بە ئاشكرا ئەم پرەنسیپە رەتدەكاتەوە، بەڵام بەنهێنی جێبەجێی دەكات، بە تایبەتیش كە دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتیی مالیكی لە پەرلەمانی عێراق ئەم پرەنسیپە پیادەدەكات، نموونەی زۆریشمان بینی، بە تایبەتی لە لابردنی هۆشیار زێباری وەزیری دارایی، كە لێپرسینەوەكە لەلایەن دەوڵەتی یاساوە بەڕێوەچوو، كە دواتر توانی لایببات، بەڵام شكستی هێنا كە وێنە تایفییەكەی خۆی زیاتر دەربخات، كامل ناسری كە پەرلەمانتارێكی بەرەی ئیسلاحە لە پەرلەمان دەڵێت: ((ئەوەی دوێنێ لە پەرلەمانی عێراق روویدا دوای لابردنی هۆشیار زێباری بریتییە لە سەرەتایەكی تازە بۆ سەرخستنی پڕۆژەی زۆرینەی سیاسی))، جێبەجێكردنی راستەقینەی پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی بە ئاشكرا لە یاسای حەشدی شەعبی بە ئاشكرا دەركەوت، كاتێ هاوپەیمانیی نیشتمانی دەنگی بەو یاسایە دا بە بایكۆتی سوننە و بەشی زۆر لە كورد و پێكهاتەكانی دیكە، بۆیە دەڵێم كە پرەنسیپی زۆرینەی سیاسی ئامانجی هاوپەیمانیی نیشتمانی دەبێت لە ئایندەدا، جێبەجێش دەكرێت، بەڵام كێشەو ئاستەنگ لەبەردەم هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە ئەوەی كێ سەرۆكایەتیی حكومەتی ئایندە دەكات؟ حزبی دەعوە ناتوانێت دەسەڵات بگرێتەدەست هەتا ئەگەر هەڵبژاردنەكان تێكبدات، مالیكیش ناتوانێت بگەڕێتەوە دەسەڵات هەتا ئەگەر زۆرترین دەنگیش بەدەست بهێنێت، بەڵێ ئەمە دەكرێ، واتا حزبی دەعوە دەسەڵات وەربگرێت و مالیكیش سەرۆكایەتیی حكومەت بكات، بەڵام رووبەڕووی دوو تەحەددیی مەترسیدار دەبینەوە، یەكەمیان دابەشبوونی عێراقە، نە سوننەی راستەقینەو نە كوردی نیشتمانپەروەرو نە پێكهاتەكانی دیكە كە بایەخ بە پرسە نەتەوەیی و ئاینی و ئاینزاكان دەدەن بەشداریی لە پرۆسەی سیاسیدا دەكەن، ئەوكاتە پڕۆسەی سیاسی هەرەس دێنێت، حكومەتیش دەبێتە حكومەتێكی ئیسلامی و ئاینی و تایفی، تەحەددییە مەترسیدارەكەش ناكۆكیی نێوان خودی شیعەیە، رەنگە شەڕی ناوخۆ لەنێوان رۆڵەكانی یەك تایفە رووبدات، بە تایبەتیش لەنێوان رەوتی سەدر لەلایەك و لەنێوان دەوڵەتی یاسا لەلایەكی دیكەوە، ئەم ململانێیانەی نێوان ئەو دوو گروپە تا ئێستاش بەردەوام و بەهێزە، بە چاوی خۆمان بینیمان ئەوەی كە لە باشووری عێراق روویدا بەتایبەتیش لە پارێزگای بەسرە كە قووڵایی شیعەیە، ئەگەر هەڕەشەی داعش نەبووایە رەنگە قەیرانەكە قووڵتر دەبوو، نابێ رۆڵی ئێران و مەرجەعییە ئاینییەكان لەبیربكەین كە لەترسی هەڕەشە دەرەكییەكان جەخت لە یەكبوونی ماڵی شیعە دەكەنەوە، بۆیە چەند جاریش گوتوومە هەرچەند هەڕەشە بۆ سەر بوونی سیاسیی شیعە هەبێت ئەوا هەموویان پاشەكشەدەكەن و كێشەكانیان لەنێو یەك ماڵدا لەبیردەكەن، بینیشمان چۆن شیعە یەكبوون دژی كوتلەی عەلاوی، كاتێك ئەوەندەی نەمابوو سەرۆكایەتیی وەزیران وەربگرێت، بۆیە رەنگە ئەو هەڕەشانە هەر بمێننەوەو بەردەوام بن لە عەقلییەتی جەمعی شیعەدا لەپێناو بەدیهێنانی ئەو داخوازییە، هەتا ئەگەر عێراق سەقامگیرو گەشاوەش بێت وەك دەوڵەتانی ئەسكندناڤی.


* سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق