لەگەڵ فراوانبوونی بازنەی ناڕەزاییەكان و چوونە ناو قۆناغێكی تازەوە، هێزە میللییەكان كەوتنە بەردەم بزاوتێكی سیاسیی جیاوازەوە و بە شێوەیەك لەوە نزیك بووەوە وەك بڵێی جەماوەر دەیەوێت بەشداری لە راپەڕینێكی سەرتاسەریدا بكات دژی دواكەوتن و پەراوێزخستن و ئەو مانۆڕەی حكومەتی بەغدا بە فەلسەفە و پشتیوانیی هێزە تایفەگەرەكان كە تەنیا گەندەڵی و تاوانەكان بەرهەم دێنێت، دواتر گۆڕەپانەكە بۆ هێزەكانی تیرۆر بەجێ دێڵێت كە گاڵتە بە چارەنووسی عێراقییەكان و هەلومەرجی ژیانیان بكەن، بۆیە لە سایەی ئەو قەیرانەی كە خەریكە لە شێوەی راپەڕینێكی گۆڕانكار دەتەقێتەوە، وەڵامی زۆربەی هێزەكان لە شێوەكانیاندا جیاواز دەردەكەون.


یەكەم شێوەی جیاوازیی ئەمە لە رەفتاری پەرۆشیی ئەو لایەنەدا دیاردەبێت لە رووی بەكارهێنانی میكانیزمەكانی گۆڕانكاری، ئەوانە هەموویان باس لە بەگەڕخستنی تەكنۆكراتی بێلایەنە لە كابینەی تازە بە بەڕێوەبردنی هەمان كەسایەتی و هەمان لایەنی حزبی دەكەن! ئەمە لە سەر ئاستی كار و ئەدای حكوومی، بەڵام لە سەر ئاستی سیاسی و حزبی ئەوا ململانێی تایفەگەری بە ئاشكرا هەستی پێدەكرێ چ بە پلاندانانی پێشوەختە و رێككەوتنی نەنووسراوی نێوان هێزە تایفەگەرەكان كە رۆڵەكان لە بەڕێوەبردنی چارەنووسی گەل و وڵات ئاڵوگۆڕ دەكەن، یان بە ململانێ لەسەر دابەشكردنەوەی كێكەكە، هەروەها سیستەمی پشكایەتی بە شێوەیەكی تازەی دابەشكردنەوە بەپێی ئەو ریزبەندییە پەیڕەو بكەن كە كێ لە پێشەوەی سیناریۆكەوە دێت لە باڵەكانی تایفەگەری و حزبایەتی و سەركردەكان و بەگوێرەی ئەنجامەكانی ململانێی نێوان باڵەكانی رەوتی ئیسلامی سیاسی و فەلسەفە تایفەگەرییەكەی.


گەمەی گۆڕینی دەموچاوەكان لەناو هەموو كوتلەكان و پشكەكانیان لە حوكمی (دەستكەوت) بە تەواویی ئاشكرابووە و هەموو تواناكانیش روون بوونەوە كە تەنیا بۆ گاڵتەكردن و پێكەنینە بەو خەڵكە گومڕایە، بۆیە دەبینین رێژەی ناڕەزایان لەو جەماوەرە فراوانتر بوو كە راستییەكەیان بۆ دەركەوت لە گەمەی گۆڕینی دەموچاوەكان كە بەردەوام فێڵیان لێ دەكرێت و تاڵان دەكرێن بۆ مەرامی ئایینی و بەرژەوەندییەكانی تایفەگەری دەقۆزرێنەوە. لەبەر رۆشنایی ریسوابوونی گەمەی گۆڕانكارییەكان لە ناو كوتلە و حزبە تایفەگەرییەكاندا ئەم جارە روویان لە گەمەیەكی تازە كرد، ئەویش گوایە هێنانی تەكنۆكراتە وەك ئەلتەرناتیڤ و چارەسەری قەیرانەكە.

بەڵام، ئایا تەكنۆكرات و تەنانەت بێلایەنیی حزبیش چی پێ دەكرێت بۆ چارەسەریی قەیرانەكە، ئەگەر فەلسەفەی حوكمڕانی و میكانیزمەكانی لە ژێر دەستی هەمان سیاسەتی تایفەگەری و سەرچاوەكانیدا بێت؟ چارەسەری ئەو كێشەیە لەوەدا نییە كە كەسانی بەتواناو بێلایەن بێنیت، بەڵكو لەوەدایە كە كەشوهەوای كاركردنی ئازادی بۆ بڕەخسێنیت، بە شێوەیەك نەكەوێتە ژێر باری فەلسەفە، یان هەر میكانیزمێكەوە كە لە ژێر كۆنتڕۆڵی سیستەمی تایفەگەریدا بێت، بە واتای ئەوەی كە هێزگەلی بژاردەی تازە بە دوو شت پاڵپشتیی بكرێن:


یەكەم: ئینتیما بۆ بەرژەوەندییەكانی گەل و نیشتمان و كارلێكی ئەرێنی لەگەڵ ئەو ئینتیمایەدا.

دووەمیان: بەكارخستنی بەرنامەكانی كوالیتیی تازە كە لە رووی جەوهەرییەوە جیاواز بن لە بەرنامەكانی تایفەگەری و بێهوودەیی كە وەك پیلان داڕێژرابن و تاوان و مەینەتیی زۆری لێ بەرهەم بێت، مەبەست لێرەدا هەردوو باڵی گەندەڵی و تیرۆرە كە گەندەڵكارە تیرۆریستانیان لەپشتەوەیە. بۆیە هەر ئەمەیە كە لەسەر ئاستی حكوومی و كارلێكی حزبیدا دزە دەكات، بەڵام كارەكە لەم ئاستەدا ناوەستێت، بەڵكو درێژە دەكێشێت بۆ ئەو رێكخستن و میلیشیایانەی كە ئەو حزبانە پشتیان پێ دەبەستن تاكو بێن هەموو هێز و توانایان پیشان بدەن.


یەكەم دیاردەی ئەو كێشەیە لەوەدایە كە كەسایەتییەكان لە لوتكەی گەندەڵی و گەندەڵكارانەوە دێنە خوارەوە و لە ژێر پەردەی جیاواز و بەناوی ئەم رێكخراو و ئەو لایەنە بەشداریی جەماوەرەكە دەكەن و گوتار و قسەی قەبە دەكەن و خەڵكەكە گومڕا دەكەن و فریویان دەدەن، بۆیە ئەگەر بەشداریكردنی خەڵكە هەژارەكە بە بزووتنەوە، یان بە رەوت بێت، كە بێن و لەگەڵ خەڵكی ناڕازی و تووڕە تێكەڵ بن كە داوای رەوایان بەرز كردۆتەوە، ئەوا من دەڵێم كە ئەگەر ئەو بەشداریكردنە پەسند بێت لەبەر ئەوەی گوزارشت لە راستی و ناسنامەی ئەو هەژارانە و داواكانیان دەكات، ئەوا كارەكە زۆر جیاوازە لەوەی كە بۆ خۆدەرهێنان و گومڕایی كردن و گەوجاندن بێت، وەك ئەو بەشداریكردنەی كە چەند كەسێكی ناسراوی گەندەڵكار ئەنجامیان دا، ئەوە بوو كە بوونیان لە نێو خۆپیشاندانەكان لە رێی ئەو میلیشیایانەوە بوو كە پاسەوانیان بوون و ئینتیمای حزبی و تایفەگەرییان قۆستبۆوە، ئەوەش بە راستی مایەی نیگەرانی و دڵتەنگیی خەڵكەكە و ئەو خۆپیشاندەرە داماوانە بوو.


بوونی ئەو هەموو هەژارانە لەو خۆپیشاندانە ناڕەزاییانەدا بە جیاوازیی ئینتیماكانیان تەنانەت ئەوانەی كەوتبوونە داوی بزووتنەوە تایفەگەرییەكانیشەوە شتێكی ئاسایی بوو، چونكە ئەوان خاوەنی بەرژەوەندیی راستەقینە بوون لەو خۆپیشاندانانە و تینووی ئازادی و سەندنەوەی مافەكانیان بوون لەو تاقمە گەندەڵكارو میلیشیایانەی تیرۆرو تایفەگەری، بە واتای ئەوەی كە مەرج نییە رۆڵەی ئەو گەلە هەژار و داماوە بەشداری نەكات، هاوكات مەرجی روون و بە دەنگی بەرز بگوترێت نابێ سەرانی ئەو تاقمە تایفەگەرانە بەشدارنەبن كە دواتر ئەو خەڵكە بەلاڕێدا دەبەن و سەرلەنوێ نائومێدو مایەپووچی دەكەن.
ئەوەی پێویستە ئاگاداری بین بە ئاشكرا ئەوەیە كە نەبادا یەكێك لە خۆپیشاندەران بۆ ساتەچركەیەكیش پێیوا بێت كە بوونی یەكێك لە لایەنەكانی هێزە تایفەگەرییەكان لەگەڵیدا لە گۆڕەپانەكە، مانای وایە كە ئەو گورگە دەبێتە مەڕێكی لاواز، لەبەر ئەوەی تەنیا ئەو بەرگەی پۆشیوە كە ئەو پۆشیویەتی، ئەوە هێزی تایفەگەریە كە گەمەی خۆی كردووەو رۆژێك لە رۆژان بەبەرگێكی مەدەنییەوە باڵێكی تایفەگەری هێناوەتە ئەو شوێنە و دەوڵەت و كوتلەكەی بە یاسا وەسفكردووەو لە جیاتی عەمامەو دیشداشە بەرگی مەدەنیان كردۆتەبەر، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە حوكمڕانیی تایفەگەری جارێكی دیكە بە هەمان فەلسەفەی تایفەگەریی گەڕاوەتەوە، بۆیە دەبێ بیر لە هەشت ساڵی رابردووی ئەو دەوڵەت و ئەو یاسایە بكرێتەوە.


ئایا دەتانەوێت گەمەی سێیەم دووبارەبێتەوە، تا باڵی یەكەم و دووەم حەكیمیانە، یان مالیكییانە بێنە دەرەوە و حوكمڕانیی تایفەگەری دووبارە بكەنەوەو رۆڵی سێیەمی پێ ببەخشن، دوای ئەوەی لە هەردوو خولی یەكەم و دووەم سەرنەكەوت، تەنانەت خراپترین كارەسات و مەینەتی بەسەر عێراقییەكاندا هێنا بە هەموو وێرانی و كاولكارییەوە؟


ئەمڕۆ باڵێك دەبینین كە بەدرێژایی ئەو چەند ساڵە بێ بەرهەمە وەك بەردێكی سێكوچكەی ئەو بەڵایەیە كە لە ئەنجامی حوكمڕانیی ئەوان وڵاتی گرتۆتەوە، دەبینین ئەم باڵە دێتە ناو خۆپیشاندانەكان، دیارە ئەوەش لەبەر چاوی رەشی خۆپیشاندەران نییە، بەڵكو بۆ دزینی بەری رەنجی ئەو ناڕەزاییانەیە و مەبەستیش زیاتر بەرهەمهێنانەوەی ئەو سیستەمەیە كە خۆپیشاندانەكان دەیانەوێت بیگۆڕن. بوونی سەركردایەتیی ئەو باڵە كە یەكێكە لە باڵەكانی تایفەگەری و تەنانەت دابەزینی وەزیرەكان و گەندەڵكارەكانیان بۆ گۆڕەپانی خۆپیشاندانەكان بریتییە لە گەمەیەكی تێكەڵكردنی كارتەكان و كێشانەوەی جەماوەرەكەیە تاكو بیخاتە ژێر باڵی یەكێك لەو رەوتانەی كە هەر خۆی هۆكاری ئەو كارەساتانەیە. ئەو تێكەڵبوونە رەنگە بگۆڕێت بۆ گەردەلوولێكی بەهێزی ناڕەزایی میللی و هەڵگرتنی دروشمی نیشتمانیی مەدەنی كە داوای دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بكات و بگرە داواكردن بە لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە تاكو زیاتر ورەو هێزی گەل دابڕمێنێت و نەهێڵێت بگەنە لوتكەی سەركەوتن.


لەنێوان بەرپەرچدانەوەی هەوڵەكانی دزەكردن و چەواشەكردن بە هۆی تێكەڵكردنی كارتەكان و لە نێوان قایلبوون بە بەشداریكردنی جەماوەر لە چالاكییەكانی ناڕەزایی دەربڕیندا چەندین دەرفەت هەیە بۆ ئەگەری تێكەوتن لەو چاڵەی وەهمدا كە رەنگە گورگ ئەگەر بیەوێت، خۆی بكات بە مەڕ، كە خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە گوایە داكۆكی لە مافی خەڵك دەكرێت و لە بەرژەوەندیی ئەواندایە . لەبەر ئەم هۆیە پێویستە لەسەرمان بەر لەوە و دواتریش كە وریا بین لە گێڕانەوەی بەرهەمهێنانی هەمان سیستەم كە گەل لەپەنایدا باجە گرانەكە بدات، بە گوتارێك كە سووكایەتیكردن و تۆمەت بەخشینەوەی تێدا نەبێت، پێویستە دڵنیابین لەوەی كە ئەركی ئێمە دیار و چەسپاوە و لە راكێشانی خەڵك بە هەموو توێژ و پێكهاتەكانیەوە بەرجەستە دەبێت، بە شێوەیەك كە دەبێت بەشداریكردنی خۆپیشاندانەكان بە یەك پرەنسیب و دروشمی نیشتمانی بێت كە داواكردن بە دەوڵەتێكی مەدەنی بەو میكانیزمانەی كە دیار و بەرچاون.


لە چوارچێوەی ئەو چالاكییانەدا پێویستە هەموو جۆرێكی فرەیی پەسند بكەین لە چارەسەركردندا لە روانگەی ئەوەی كە بڕوامان هەیە بە یەكێتیی ئەو پرسە لە چوارچێوەی نیشتمانیدا و بەو ئەلتەرناتیڤەی كە مەبەستی هێنانەدی دادپەروەریی كۆمەڵایەتییە، ئەمەش دەرفەتی دیالۆگی دیموكراسی و دووركەوتنەوە لە تاكڕەویی دەڕەخسێنێت، هەروەها دەرفەتگەلێكی راهێنانی شۆڕشگێڕانە دێنێتە ئاراوە بۆ گۆڕینی سەرتاسەری و كۆتاییهێنان بە سێ كوچكەی تاوان كە بریتین لە (تایفەگەری و گەندەڵی و تیرۆر)، لە چوارچێوەی ئەو واقیعەشدا ناكرێ ئەو هەڵچوونە لە رادەبەدەرە قبووڵ بكرێت كە مەبەست راستكردنەوەی هەندێ رەوتی تایفەگەرییە، هەروەها درێژدادڕی لە جیاكردنەوەی ئەم لە ئەو، بە شێوەیەك بخرێتە خانەی دژ بە تایفەگەری و میكانیزمەكانی، دیارە بە تەواویش مەبەستم ئەو رەوتەیە كە لە دواهەینی رۆژی 4 ئادار خۆپیشاندانی سازكرد، چونكە هەموو باڵێكی تایفەگەری خۆی لە خۆیدا لە هێزی سەرەوەدایە و هەندێ كەس چەواشەدەكات و گوتاری ئایینی دەقۆزێتەوە تاكو كۆنتڕۆڵی خودی ئەو كۆمەڵە كەسە بكات. بزاڤەكانی تایفەگەری هیچ جەماوەرێكی راستەقینەیان نییە، بۆیە ئێمە دەبێت چاك ریسوایان بكەین و ناسنامەكانیان بۆ ئەو جەماوەرە ئاشكرادەكەین كە بە چەواشەكردنەكانیان گیریان خواردووە.


بۆیە ئەوەی تایفەگەرەكان هەڵدەسەنگێنێت كە بریتین لە بزاڤێك، یان رەوتێكی نێو كۆمەڵگە و دەستنیشانی دەكات و بەوە لێكیان دەكاتەوە كە ئینتیمایان هەیە بۆ توێژە هەژارەكان، ئەو كەسە بە شێوەیەكی راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ بەشدارە لە برەودان بەو ژیانە بە گوتاری تایفەگەری و سەپاندنی دەسەڵات بەسەر خودی توێژەكانی ئەو خەڵكەدا. چونكە خەڵكانێكی زۆر لە سایەی ئەو رژێمە سەركوتكارو ستەمكارە هاتوونەتە ریز ئەو هێزانە لە هەلومەرجێكی سەختی ژیاندا بۆ ئەوەی كاریان بەڕێوە بچێت لە دەرەوەی هۆشیاریی چارەسەرەكانی كۆمەڵگە، لەكاتێكدا پێویستە كاربكرێت بۆ رزگاركردنی ئەو توێژانە لە زەبروزەنگی چەواشەكردن و گوتاری ئەفسانەیی و لۆژیكی تایفەگەری و هزرە بەسەرچووە تێكدەرەكان.

هیوادارم چالاكوانانی ئەو گۆڕەپانانە پەلە نەكەن لە خۆخزاندنە نێو كاركردن بەو هزرە سیاسییە و وەرگرتنی دەرهاویشتە و ئەنجامەكان كە پێوەندیی بە هیچ تیۆر و پڕۆگرامێكی دروستەوە نییە، لێرەدا مەبەستم ئەوە نییە رێگەیان لێبگیرێت كە هیچ رۆڵێك نەگێڕن لە تیۆركاریی هزریی سیاسی، بەڵام ئەو رۆڵە زۆر بە شێنەیی و لە رێگەی دیالۆگی بەهێز پیادە بكەن.

لێرەدا ئاماژە بە هەندێ بیروبۆچوون دەدەم كە بەم دواییە خوێندوومەتەوە. راستە قسەدەكەین دەربارەی تایبەتمەندیی هەر ئەزموونێك و هەلومەرجی ئەو ئەزموونە، بەڵام ئەوەش راستە كە لە میانی خوێندنەوەی چەندین ئەزموون و دیاركردنی هاوبەش و جیاوازییەكانیان دەمانگەیەنێتە هەندێ ئەندامی بەسوود.
لەبەر ئەوە ئەزموونی بەرەكانی سیاسی لەوەتەی پەنجاكانی سەدەی رابردوودا هەتا نەوەدەكانیش دەبنە رۆشناییەكی گرنك بۆ ئەوەی جارێكی دیكە خەڵك نەخەنەوە ژێر باری نەرێنییەكانی ئەو جۆرە بەرانە، بەڵام نەك نادیدەگرتنی هەندێ لایەنی ئەرێنی ئەو بەرانە، هاوكات سەبارەت بە ئەزموونگەلی شۆڕشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شێوازی پێوەندییەكانی نێوان رەوتە مەدەنی و ئیسلامییەكان، لەگەڵ ئەو بارودۆخەی كە لە ئەنجامی مامەڵەی رەوتەكانی ئیسلامی سیاسی هاتەئاراوە ئەویش بە فێڵكردن و دزینی شۆڕش و ئەو كەسانەی كە بە ناوی شۆڕشەوە لەسەر شانی ئەو خەڵكە و شۆڕشەكانیان گەیشتنە دەسەڵات، كە دواتر هەموویان بەرەو كاولكارییەكی سەرتاسەری برد، بۆیە پێویستە سوود لەو راستییانە وەربگیرێت كە چی دیكە وەك خوێندنەوەی تیۆر سەیر ناكرێت، بەڵكو سەرئەنجامی پراكتیكییە و رەنگە ببێتە كارەسات بۆ ئەوەی خەڵكەكە بە پاساوی جیاوازیی جەوهەریی نێوان ئەو باڵ و ئەو باڵی ئیسلامی سیاسی لەخشتەبەرن. بۆیە لێرەدا سوورم لەسەر ئەوەی كە یەكەم كارەساتی رادەستكردنی بەری رەنجی ئەو ناڕەزاییە میللییانەی ئەمڕۆ ئەوەیە كە گوێڕایەلی كردنە بۆ هەر جۆرێكی هاوپەیمانی، یان هەماهەنگیی راستەوخۆ و بەستنی پێوەندی لەگەڵ سەرانی لایەنی هەر باڵێكی تایفەگەری، بەوەی كە پێیوابێت ئەوەیان جیاوازە لەگەڵ هەر باڵێكی دیكەی تایفەگەری، هەروەك چۆن هەندێك وەسفی رەوتی سەدر دەكەن كە رەوتێكی كۆمەڵگەییە.


وەهمی هێزێكی باڵەكانی تایفەگەری و دەسەڵاتی چەكداری هەر چۆنێك بێت، بەڵام گەل بەهێزترە و لە واقیعی عێراقدا ئێمە نزیك بووینەتەوە لە شۆڕشێك، یان راپەڕینێكی میللییانەی سەرتاسەری كە هەموو پیسێتیی تایفەگەری رادەماڵێت و خەڵكەكەش ئازاد دەبێت. بەپێچەوانەوەش هەموو بەری رەنجی ئەو ناڕەزاییانە لەدەست دەدەین ئەگەر هاتوو ئەو راپەڕینەمان دواخست بە هەموو ئینتیما و پێكهاتەكانی سیاسیی گەلەوە، ئەو كاتە هەر ئەو گەندەڵكار و تایفەگەرانە لەسەر سەری ئەو خەڵكە زیاتر پەرە بە تاوان و گەندەڵییەكانیان دەدەن.


ئێمەی مەدەنی پێویستیمان بەو كەسانە نییە بێنە نێو خەڵكەوە، چونكە ئەو گەندەڵكار و تایفەگەرانە دەیانەوێت خەڵكەكە و گردبوونەوە میلییەكەیان بەلاڕێدا بەرن، بۆیە نابێ ئەمە بەسەریاندا تێپەڕێت.
بەڵێ رازین كە ئەوانە بێن بۆ پشتیوانیی هەژاران و لەگەڵیاندا هەمان هوتافی نیشتمانی و مەدەنی دەكێشین، بەڵام دەستمان ناخەینە ناو دەستی هیچ باڵێكی تایفەگەری.


هەزار سڵاو لە جەماوەری هەژار و بێبەش و ستەمدیدە كە دەگەڕێنەوە باوەشی نیشتمان و ناو ناسنامەی بزاڤی میللیی مەدەنی، بەڵام ناڕازین بە بوونی تایفەگەر و گەندەڵكاران و قبوڵ ناكەین ئەوانە بێنە ناومانەوە، واتا رێگەیان پێ نادەین كارتەكان تێكەڵ بكەن و هاوكاریش نابین بۆ هیچ گوتارێكی چەواشەكارانە، بۆیە هەر چەند تواناكانی كۆكردنەوەی خەڵك لەلایەن سەرانی رەوتی ئیسلام بەهێز بێت لە حەكیم و مالیكی و سەدر و ئەوانەشی كە لە فەلسەفەی ئیسلامی سیاسی بە باڵی بەرامبەر لە نوجێفی و جبوری بەشدارییان دەكەن و خەڵكە ساویلكەكە چەواشە دەكەن، بێگومان تا هەتاهەتایە نامێننەوە وەك دیلی چەواشەكاری و پارە و سیاسەت و مافیاكان و میلیشیاو دەسەڵات و هێزەكانیان، ئەوانەی كە لە ئەنجامی دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و لاوازیی دەوڵەت و خراپ بەڕێوەبردنی گەیشتنە ئەو پلەو پایانە.


لەنێوان ئەو دوو فشارەی گەمەی تایفەگەری و باڵەكانیدا پێویستە بژاردەیەكی بەهێزتر دەستنیشان بكەین و بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێین، من كە لێرە ئەم وشانە دەنووسم سڵاو دەنێرم بۆ بزاڤی میللیی مەدەنی بە هەموو پێكهاتە نیشتمانییەكەیەوە، ئەو كەسە جیا ناكەمەوە كە باوەڕی هەیە بە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و بە پاروەنانی پاكی هەژاران و بە ئەمن و سەقامگیری و و كەرامەتی میللەت، هەروەها سڵاو و خوێندنەوەم هیچ دەرفەتێك ناگرێتەوە كە مەبەست رێگەدان بێت بە بەرهەمهێنانەوەی تایفەگەری، بۆیە با بڕیاری راست و دروست بدەین بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاریی كردەنی بەرەو عێراقێكی دیموكراسی و فیدڕاڵی.

* سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە هۆڵەندا