داوای پاڵپشتیكردن بۆ مافی بریاڕدانی چارەنووس بۆ گەلی كورد
دەقی داوا فەرمییەكە بۆ دەستەی نەتەوە یەكگرتووەكان
گەلی كوردستان یەكێكە لە گەلە رەسەنە خاوەن ژیارە دێرینەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ژمارەشی زیاتر لە (40) ملیۆن كەسە و، رووبەری خاكەكەشی زیاتر لە (500000) پێنجسەد هەزار كیلۆمەتری دووجایە و لە كۆنترینی ئەو گەلانەشە كە لە سەر خاكی مێژوویی خۆی و نیشتمانی دایكی دەژی لە سەردەمی (نوح)ـەوە (سەلامی خوای لەسەر).
گەلی كوردستان خاوەن مێژوویەكی سیاسیی كۆنە لە میدییەكانەوە تا میتانییەكان و ئەیووبییەكان و دەسەڵاتی سۆران كە وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ بووە بۆ سەدەی نۆزدە، ئەمانەش شایەدن لەسەر ئەو رابردووە چالاكەی ئەم گەلە كە فەرمانڕەوایەتیی لە زیاتر لە (64) میرنشین و دەوڵەت و دەسەڵاتی سەربەخۆدا كردووە.
لە سەردەمی عوسمانییەكان و لە چوارچێوەی رێككەوتننامەی ساڵی (1514)ی نێوان سوڵتان سەلیم و شێخ (ئیدریسی بەدلیسی)، گەلی كورد پێكەوەژیانێكی سیاسی و ئاشتییانەی لەگەڵ دەسەڵاتی ناوبراودا هەبوو، بە جۆرێك كە كوردستان لە تەواوی ناوچەكەدا نموونەیەكی ئاشتی و تەبایی بوو.
لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانی و بە ماوەیەكی زۆریش پێش ئەوەی مافی بریاڕدانی چارەنووس بێتەئاراوە، (شێخ عوبەیدوڵای نەهری) لە ساڵی (1881)دا داوای راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی كردووە،بەڵام لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و لەچوارچێوەی رێككەوتننامەی ئاشتیدا، دۆسیەی كوردستان گوازرایەوە نێو دامودەزگا نێودەوڵەتییەكان و بەمەش بووە بەشێكی تایبەت لە رێككەوتننامەی (سیڤەر)ی ساڵی (1920) لە ژێر ناونیشانی (بەشی سێیەم: كوردستان) لە ماددەكانی (62،63،64) رێككەوتننامەی ناوبراو.
بەپێی ئەم بارودۆخە یاسایی و مێژووییە كوردستان لە دەوڵەتی عوسمانیی جیابووەوە بە بریاڕ و ماددەی تایبەت و جیاواز لە ماددە و بریاڕە پەیوەستەكان بە هەر یەك لە عێراق و توركیا و سووریا، واتە كوردستان بەپێی ماددەكانی (63،64) جیابووەوە، بەڵام عێراق بەپێی هەردوو ماددەی (94،132) لە دەوڵەتی عوسمانی جیابووەوە. لەسەر ئەم بنەمایەش گەل و هەرێمی كوردستان ئامادەیی هەبوو لە رووی سیاسی و یاساییەوە پێش دەركەوتنی دەوڵەتەكانی ناوچەكە لە بیستەكان و دواتردا، بۆیە بریاڕی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی بەپێی رێككەوتننامەی (سیڤەر)ی ساڵی (1920) بێ ئەوەی پێویستی بەئینتیداب بێت، لە كاتێكدا بریاڕی دامەزراندنی دەوڵەتەكانی ناوچەكە پێویستیی بە ئینتیداب بوو، بۆیە دانپێدانانی عوسمانییەكان بە كوردستاندا پێش عێراق بوو، كاتێك سوڵتانی عوسمانیی لە رێگەی (عەلی ئیحسان پاشا)ی نوێنەریەوە بروسكەیەكی فەرمی نارد بۆ دانپێدانان بە دەسەڵاتی مەملەكەتی كوردستان كە تازە لەسەر دەستی مەلیك (شێخ مەحموودی حەفید) دامەزرابوو لە (30/10/1918)دا.
گشت بنەماكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و جوگرافی و سیاسی و یاسایی بوونیان هەبوو بۆ بونیادنانی دەوڵەتی كوردی، بەڵام سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا و فەرەنسای ئەوسا بەپێی رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ (1916) و رێككەوتننامەی لۆزان (1923) لە دواتردا بوونە هۆی دابەشكردنی كوردستان و دەركەوتنی ئەوەی ناوی لێنرا (كێشەی كورد).
باشووری كوردستان (كوردستانی عێراق) بە زۆرەملێ بە عێراقەوە لكێنرا لە رێگەی ریفراندۆمێكی رووكەشەوە، كە هەرچەندە هەندێك ناوچەش لە دژی ئەو پێكەوەلكاندنە دەنگیان دا. بەم جۆرەش بە بێ ویست و ئیرادەی گەلەكەی، كوردستان لە ژێر فشاری بەریتانیادا بە عێراقەوە لكێنرا، لە كاتێكدا عێراق هەتا پێش ساڵی 1921نە دەوڵەت بووە، نە میرنشین و تەنانەت ویلایەتێكیش لە ویلایەتەكانی دەوڵەتی عوسمانی نەبووە.
پاساوە یاساییەكانی ئەم داوایە
لەگەڵ ئەم رێوڕەسمە زۆرەملێیەش دژ بە مافەكانی گەلی كورد، هێشتا هەندێك مەرج دانرا لە بارەی لكاندنی كوردستان بە عێراقەوە وەك:
1. مەرجەكانی راپۆرتی لێژنەی كۆمەڵەی گەلان لە ساڵی 1925ی پەیوەست بە ویلایەتی موسڵەوە كە بریتی بوون لە:
أ: هێشتنەوەی عێراق لە ژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بۆ ماوەی 25 ساڵ.
ب: دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی، یان بەڵێندان لەلایەن عێراقەوە بۆ قەبووڵكردنی پێكهێنانی حكومەتێكی كوردی.
2. ماددەی(4)ی كۆنگرەی قاهیرە ساڵی1921 كە داوای دەكرد بارودۆخی كورد بەو شێوەیە بمێنێتەوە كە رێككەوتننامەی سیڤەر دەیخواست.
3. بریاڕی كۆمەڵەی گەلان لە ساڵی 1922 بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی كوردی.
4. بەیاننامەی هاوبەشی بەریتانی عێراقی ساڵی 1922 لە بارەی داننان بە مافەكانی كوردەوە.
5. ماددەی (16)ی ئینتیداب كە داوای دەكرد رێگریی لە پێكهێنانی حكومەتێكی كوردی نەكرێت.
بەم مەرجانە كۆمەڵەی گەلان لە خولی (37)یدا لە (16/12/1925) باشووری كوردستانی بە دەوڵەتی نوێی عێراقەوە لكاند.
6. پاش قەبووڵكردنی عێراق لە كۆمەڵەی گەلان لەساڵی (1932)دا، (16) بەڵێن لە دەوڵەتی نوێی عێراق وەرگیرا، كە بەڵێنەكانی ژمارە(9،10،16) تایبەت بوون بە مافی بریاڕدانی چارەنووس بۆ گەلی كوردستان، ئەم مەرجانەش بوونە بنەما بۆ قەبووڵكردنی ئەندامێتی عێراق لە كۆمەڵەی گەلاندا.
7. لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، ئەم ماف و مەرجانەی (تایبەت بەكورد) لە زۆربەی دەستوورەكانی عێراقدا جەختیان لەسەر كراوەتەوە، وەك:
- ماددەی (3) لە دەستووری 1958
- ماددەی (1) لە دەستووری 1968
- ماددەی (5) لە دەستووری 1970
- ماددەی (53)لەیاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی ئینتیقالیی ساڵی 2004 و داننان بە حكومەتی هەرێمدا.
- ماددەی (117) لە دەستووری 2005
ئەمە وێڕای هەبوونی رێككەوتننامە و یاسای دیكەی پەیوەست بە مافەكانی كوردەوە وەك:
یاسای زمانەكان ساڵی 1931
بەیاننامەی ساڵی 1964
بەیاننامەی (29)ی حوزەیرانی 1966
رێككەوتننامەی (11)ی ئاداری ساڵی 1970
یاسای ئۆتۆنۆمی ساڵی 1974
بڕگەی (8) لە بریاڕی نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارە 986 كەبۆ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەشە خۆراكی جیای تەرخان كردبوو.
گەلی كورد وێڕای ئەو زوڵم و ستەمەی لێیكرا، ژیانی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نوێی عێراقدا قەبووڵكرد، بە هیوای دەستخستنی مافەكانی و پاراستنی ئاسایش و ئاشتی و بەشداریكردن لە گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتیدا، بەڵام ئەم دەوڵەتە سیاسەتی پێدانی مافەكانی هاووڵاتیبوونی پەیڕەو نەكرد، پابەندیش نەبوو بە هیچ یەكێك لەو مەرج و بەڵێنانەی ئاماژەمان بۆ كرد، بەڵكو بەرەو بەرنامەی دەوڵەتێكی نەتەوەیی نەژادپەرستی دەچوو، ئەم بەرنامەیەشی دەخرایە نێو ماددەكانی دەستوورەوە وەك ماددەكانی (3) لە دەستووری 1958و ماددەی (1) لە دەستووری 1964و دەستووری 1968 دا كە بوونی گەلی كوردی خستە پەراوێزەوە و ناسنامەیەكی عەرەبیی رەهاشی بەخشییە عێراق.
لەسەر ئەم بنەمایە سیاسەتی تەعریب و پاكتاوكردنی نەژادیی پەیڕەو كرا بە فەرمانەكانی ئەوسای سەرۆكایەتی كۆماری تا گەیشتە ئەنجامدانی پڕۆسەی ئەنفال و جینۆسایدكردنی نەژادی كورد لە رێگەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی كۆكوژەوە كە تاوانەكانی گەیاندە ئاستی (دەستدرێیی- العدوان) بەپێی ماددەی (8) لەبریاڕی (3330-د : 22،1977)ی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان.
تا زۆرێك لە گوند و شارۆچكەكانی كوردستان سووتێنران و ژێرخانیشی وێرانكران، خاكە بەپیتە كشتوكاڵییەكەی و ژینگە خاوێنەكەشی كرانە مەیدانی جەنگ و تاقیكردنەوەی چەكە قەدەغەكراو و كۆمەڵكوژەكانی سوپای عێراقی، هەموو ئەمانەش بوونە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پیسكردنی ژینگە.
لەسەر ئەمانەش گەلی كورد شۆڕشی راگەیاند و بەرگریی لە خۆی كرد و دەسەڵاتی خۆی بونیادنا لە جێگەی دەسەڵاتە داگیركار و ستەمكارەكە، بە ئومێدی دەستخستنی پاڵپشتیی و سوودوەرگرتن لە بریاڕەكانی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك:
بریاڕی ژمارە (2105)ی ساڵی 1965
بریاڕی ژمارە (3314)ی ساڵی 1974 لە بارەی یاسای بنەڕەتیی شۆڕشەكانەوە. بەم شێوەیەش دەوڵەتی عێراق بوو بە سەرچاوەیەكی مەترسیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكەدا و پێكەوەژیانی كورد و پێكهاتەكانی دیكەی گەلی عێراقیش ئەستەم بوو، لە سایەی رژێمێكی دەسەڵاتداری لەم جۆرە. هەرچەندە ئێستاش لادانی ئاشكرا و نەخشەبۆكێشراو هەیە بۆ لادان لە دەستوور و بنەماكانی ئەو دیموكراسییەی كە بوو بە بنەمایەك بۆ دەرچوونی عێراق لە سزاكانی پەیوەست بە فەسڵی حەوتەمەوە، بەپێی بریاڕی 1859ی دانیشتنی ژمارە 6059ی ئەنجومەنی ئاسایش لە (22/12/2008).
بۆیە دەتوانین بڵێین كەكورد هۆكاری كێشەو گرفت نەبووە، بەڵكو دەوڵەتی عێراق هەر لە دروستبوونیەوە بە هەڵسوكەوتە نایاساییەكانی كێشە و ئاژاوەی ناوەتەوە، بۆیە لە دواجاردا دەوڵەتی عێراق خراوەتە ژێر سزاكانی پەیوەست بە فەسڵی حەوتەمەوە، بەپێی بریاڕی (661) هەروەك لە بەڵقان-یشدا ئەمە كرا.
مافی یاسایی و سیاسیی گەلی كوردستان
بە پشتبەستن بە رێساكانی یاسای نێودەوڵەتی و بەپێی ماددەی یەكەم لە رێككەوتننامەی (مۆنتەڤیدیۆ)ی ساڵی (1933)، گەلی كوردستان هەر (3) بنەما سەرەكییەكانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی هەیە كە بریتین لە (خاك و گەل و دەسەڵاتی سیاسی)، ئەمە جگە لەوەی كە لە دەستوورەكانی عێراقدا دان بەوەدا نراوە كە كورد گەلە و كوردستانیش هەرێمێكی دانپێدانراوە.
بۆیە كوردستان شایانی ئەوەیە لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا وەربگیرێت و وەك گەلێكی سەربەخۆ دانیپێدا بنرێت، دۆزی كورد و بزاڤە نیشتمانییەكەشی لە دۆسیەكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا تۆمار بكرێت بەپێی ماددەی (74) لە پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەمەش بە پشتبەستن بە:
- بنەمای (هەشتەم) لە راگەیەندراوی هێلسەنكی ساڵی 1975
- بریاڕی (3070)ی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
- ماددەكانی (1) و (55) لە بەڵێننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان.
- بریاڕی (1514)(د: 15 )ی (14/12/1960)ی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
- بریاڕی (3314) (د: 26)ی ساڵی 1974ی تایبەت بە پێدانی مافی بریاڕدانی چارەنووس بەگەلان.
بۆیە گەلی كورد مافی خۆیەتی بریاڕ لەسەر چارەنووسی خۆی بدات لە رێگەی ریفراندۆمێكی گشتییەوە بۆ سەربەخۆیی، یان مانەوە لە عێراقێكی فیدڕاڵیدا، ئەمەش بە مەرجێك لە ژێر چەتری نەتەوە یەكگرتووەكان و بە ئامادەبوونی نوێنەرانی حكومەتی عێراق بێت، هاوشێوەی سەربەخۆیی كۆسۆڤا و پاساوە یاساییەكانی نێو بریاڕی (د:64)ی دانیشتنی ژمارە (120) بەرواری (9/9/2010)ی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
- بڕگەی (81) لە فرمانی دادگای دادی نێودەوڵەتی لە(22/7/2010) لە بارەی وێكهاتنەوەی راگەیاندنی سەربەخۆیی كۆسۆڤا لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتیدا.
- بڕگەی (2) لە ماددەی (1)ی كۆنگرەی ڤییەنای مافەكانی مرۆڤ ساڵی 1993، ئەمە لەكاتێكدایە كە گەلی كورد زەمانەتە نێودەوڵەتی و یاسایی و ئاكارییەكان دەدات، بەڵێنیش دەدات بە پابەندبوونی تەواوی خۆی بە ئەنجامەكانی ریفراندۆم.
ئەزموونە مێژووییەكان سەلماندوویانە كە چارەسەركردنی دۆزی كورد دەبێتە هۆی چارەسەركردنی گەورەترین كێشە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو دەبێتە هۆی سەقامگیریی نێودەوڵەتیی و چەسپاندنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و گەشەپێدان و راگرتنی شەپۆلەكانی كۆچكردن بەرەو وڵاتە پیشكەوتووەكان، هەروەها دەبێتە هۆی كۆچی پێچەوانەو وشككردنی سەرچاوەكانی تیرۆر. ئەو كاتیش دەوڵەتەكانی ناوچەكە لە دەوڵەتانی جەنگەوە دەبنە دەوڵەتانی سەقامگیر و ئاشتیخواز و بەشدار لە كاروانی پێشكەوتنی جیهانیدا.
تێبینی:
ئەم دۆسیەیە بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزیی ئامادەكراوە لەلایەن (بۆردی مافی چارەنووسی گەلی كوردستان – عێراق) سەر بە یەكێتی پەرلەمانتارانی كوردستان، منیش وەك راوێژكاری بۆرد لە زمانی عەرەبییەوە وەرمگێڕاوە بۆ زمانی كوردی و بە باشم زانی لەم ساتەدا بە سێ بەش خوێنەرانی گۆڤاری گوڵان-ی ئازیزی پێ ئاشنا بكەم، ئەمەش بەشی سێیەم وكۆتایی بوو.