شتێكی تازە نییە كاتێ لە رێی هەواڵەكانەوە ئاگاداری ئەوە دەبین كە پێشێلكاریگەلێكی نادروست رووبەڕووی وتاری ئایینی دەبنەوەو ئەو كەسانەشی كە بۆ مەبەستی سیاسی دەیقۆزنەوە و ململانێی تایفەگەری و دوژمنكاری و زێدەكردنی رق و كینەی پێ دەنێنەوە، لەم دواییەشدا هەواڵەكان دووپاتی ئەوە دەكەنەوە كە هەرێمی كوردستان 30 وتاربێژی لە خوێندنەوەی وتاری ئایینی راگرتووە، ئەوانەی كە هانی توندڕۆیی و پەڕگیریی دەدەن، وتاری ئەوانە زیاتر پشتیوانیی لە تیرۆرو تاوانەكانی دەكەن، هاوكات پاساوو بیانوویان تێدایە تاكو خەڵكانێك پێوەندییان پێوە بكەن و كردەوەی تیرۆریستی ئەنجام بدەن.
وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی هەرێمی كوردستان ئەوەی ئاشكراكردووە كە ژمارەیەك لە هاووڵاتیان كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی ئەو وتارانەو هانی توندوتیژی دراون، كە دواتر ئەو كەسانە چوونەتە ریزی تیرۆریستانی داعشەوە، كێشەكە لەوەدایە كە ئەو ژمارە پێشنوێژ و وتارخوێنانە هەموویان وتاری چەواشەكاری پەیڕەو ناكەن، كارەساتەكەش ئەوەیە كە هەندێ لە بەرپرسانی وەزارەت، رەنگە لە هۆكارەكانی كاروباری ئیدارییان كۆڵیبێتەوە بۆ دوورخستنەوەیان، بۆ نموونە هەندێ وتاربێژ فەرمانبەری وەزارەت نین و دەكرێ دووربخرێنەوە، لێرەدا دەپرسین: ئەی ئەو فەرمانبەرانەی سەر بە وەزارەتن چۆن مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێ كاتێ هەمان تاوان ئەنجام دەدەن؟ ئایا نابێ هەڵوێستی ئەوانەش لە رووی دەستخەرۆدان و گومراییكردنیان یەكلایی بكرێتەوە؟
ئەم كێشەیە ناچێتە بواری جیاوازیی بیروبۆچوون و ئازادیی رادەربڕینەوە، تەنانەت بواری پیادەكردنی پیشەو هاوكات تەوزیفكردنی لێكدانەوەی لۆژیكی تێكستی ئایینیشەوە، بەڵكو ئەوە كێشەی ئاسایشی نەتەوەییە كە راستەوخۆ پێوەندیی بە ژیان و بەرژەوەندیی خەڵكەوە هەیە، ئەمە كێشەیەكە پەیوەستە بە هاووڵاتی و ژیان و ئاسایش و سەقامگیرییەوە، بۆیە ئەگەر رێگە بدەین بە چەند كەسێك كە سەر بە حزبەكانی ئیسلامی سیاسی بن و لە پەنای ئەوانەوە لە ژیانی گشتیدا گوزەران بكەن، ئەوا لەو حاڵەتەدا ئێمە بە شێوەیەكی فراوان رێگە دەدەین كە ئارامی و سەقامگیریی خەڵكمان لێ تێكبدەن.
رێگەدان بەو تاقمە تا وتاری دوژمنكارانەو رق و كینە لەژێر پاشخان و پەردەی ئایینیدا بڵاوبكەنەوە، مایەی هەڵوەستەیەوەو وریاییە و نابێ بهێڵین هەروا بە ئاسانی بەسەر بچێت و بە ئارەزووی خۆیان چۆنیان بۆ بلوێت كاری تێكدەرانە ئەنجام بدەن، لەبەر ئەوە مەسەلەی پێشنوێژیی و وتاربێژیی لە مزگەوتەكاندا كێشەیەكە پێویستی بە چاوپێداخشاندنەوەو بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی جیددی هەیە، كە دەكرێ لەبەر رۆشنایی ئەو بابەتەدا نەهێڵین دزە بكاتە ناو كۆمەڵگە بە پاساوی بڕوا و بیروبۆچوونی ئایینی، دواتر شێواندنیان بۆ بڵاوكردنەوەی وتاری چەواشەكارانەی تاریكپەرستانە كە هیچ پێوەندییەكی دروستی لە گەڵ ئاییندا نەبێت، بەڵام بۆ تێپەڕاندنی وتاری سیاسیی بقۆزرێتەوە كە پڕیەتی لە رق و كینەوە دژی مرۆڤایەتیشە، دواتر دوژمنایەتیی كۆمەڵگەی و چالاكییە مرۆییەكانی پێ بكرێت.
یەكێك لە داهێنەرانی پێشنوێژیی لە مزگەوتێكی شاری هەولێر كە لەهەمان كاتدا ئەندام پەرلەمانی عێراقەو سەر بە حزبێكی ئیسلامی سیاسییە، بۆتە هۆكاری ئەوەی كە 11 گەنج لە ژێر كاریگەریی وتارەكانی ئەودا، پێوەندیی بە داعشەوە بكەن، بۆیە ئەگەر ئەو حزبە ئیسلامییە سیاسییانە داكۆكی لە لایەنگرانی خۆیان و ئەو هەڵسوكەوتانەیان بكەن كە لۆژیكی رق و كینە بڵاوبكەنەوە، ئەو كاتە وا دەخوازێت بەهیچ شێوەیەك نەچینە ژێر باری ئەو گوشارەوە. ئەو گلەیی و گازاندە حزبییانە سەبارەت بە دوورخستنەوەی وتاربێژانی رق و كینە لە مزگەوتەكان نابێ كاربكاتە سەر پلانی وەزارەتی ئەوقاف و كابینەی حكومەت بۆ چاكسازی، بەڵكو سیاسەتی گشتی لە رووبەڕووبوونەوەی هەموو هەوڵێكی تێكدەرانەی بەرەی ناوخۆ بەرجەستە بكرێت، هاوكات بۆ بەرپەرچدانەوەی هەوڵەكانی پاشقۆلگرتن لە ئەركی پیرۆزی پێشمەرگە و رۆڵی ئەوان لە پاراستنی سنوور و ئاسایش و سەقامگیریی شارەكان.
ئەم جۆرە ئاراستەیە پێویستی بە بەرپەرچدانەوەی بیرو هزری هاندانی پەڕگیریی و چەواشەكاریی سیاسیی شاردراوەی ژێر پەردەی ئایینیی ساختە هەیە، ئەم ئەركەش مانای بەتینكردنی یەكێتیی كۆمەڵگەو سەلامەتیی هۆشیارییە، هەروەها ریسواكردنی هەوڵەكانی دزەكردن بەو مانایەی كە رێگەنەدەین شانە نووستووەكانی داعشی تیرۆریست ئەوەی مەبەستیانە ئەنجامی بدەن و لەپشتەوەش بەو شێوەیەی هێزەكانی ئیسلامی سیاسی بیانەوێت گورز لە پێشمەرگەو هێزە ئەمنییەكان بدەن.
بۆیە بەمەبەستی وێناكردنێكی تەواوی بەرەنگاربوونەوەی تاوانەكە، پێش هەموو شتێك پێویستە بەبایەخدان بە خوێندن و پێگەیاندنی وتاربێژان لە پەیمانگاكاندا بە چاودێریی حكومەت و لەرێی چەند كەسێكی رۆشنگەریی دروستدا بێت. هاوكات پێویستە چاو بەسەرجەم پڕۆگرامەكانی خوێندندا بخشێنرێتەوە ئەوانەی كە باس لە تێكست و دەقی ئایینی دەكەن لەرێی پوختەكردن و لە بێژینگدان تاكو هەموو لەو شتانە داتەكێن كە لە سەدەكانی تاریكی و دواكەوتوویدا پێوەیان لكاوه، ئەو دەق و تێكستانەشی لێ لاببرێن كە بەچەند روویەكەوە راڤە دەكرێن و گوزارشت لە دروستیی ئایین ناكەن و پشت بە سەرچاوە تەواوو دروستەكان نابەستن. هاوكات هەر بوارو دەرفەتێك كۆتایی پێ بهێنرێت كە ئاماژە بە توندوتیژی دەكەن و ئەو وتارانەی دەوڵەتی تاریكپەرستی كاوێژدەكەنەوە لەژێر چەندین ناوی بریقەدار وەك دەوڵەتی خەلافەت و ئایینزایی تایفەگەری و خۆمەڵاسدان لەپشت ئەو سەنگەرانەی كە دابەشكاریی و دوژمنكاریی و شەڕوشۆڕ لەپەنای رق و كینە بەرهەمدێنن.
ديسان پێویستە رێگە نەدرێ بە پیاوانی ئایینی ئەو وتارانە بخوێننەوە كە یەكێتیی كۆمەڵگەو سەلامەتی و لۆژیكی ژیانی مرۆیی ئازادو سەربەرزانە لەكەدار دەكەن و ئاشتی كۆمەڵایەتی و ئاسایشی دەوڵەت پێشێل دەكەن. بۆیە هەر دەبێ سەروەریی یاسا بەسەر هەموو كەسایەتییەكدا جێبەجێ بكرێت هەتا ئەگەر لەپەنای حزبێكی سیاسی ئیسلامیشدا بێت یان لە پەرلەماندا پارێزبەندیشی هەبێت، چونكە هەڕەشەكردن لە كۆمەڵگەو دەوڵەت ئەو پارێزبەندییە دەكێشێتەوەو دەیخاتە ژێر لێپرسینەوەی فەرمی و دواتر تاوانباری دەكات و بەپێی یاسای وڵات دەیخاتە زیندانەوە.
بەڵام سەبارەت بە كاری حزبیی ئەوا پێویستە هەمیشە بیری لێبكرێتەوە بەوەی كە كارێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی مەدەنی و یاساكانی و میكانیزمەكانی كاركردندا پیادەدەكرێت و هەر دەرچوونێكیش لەو لۆژیكە دەرچوونە لە پابەندبوونە یاساییەكان، كە ئەمەش مانای راگرتنی خودی كاری حزبە سیاسییەكەیە، كەواتە ناكرێ حزبێكی سیاسی كاربكات بۆ هێناكایەی سیستمێكی بەسەرچوو جا بەهەر وێناو شێوەیەك بێت وەك ئەلتەرناتیڤێكی دەوڵەتی مەدەنی و دەستوورو یاساكان و بەكارخستنی دەسەڵاتەكانی ئەو دەوڵەتە. بەم شێوەیە ناكۆكی لەگەڵ حزبی ئیسلامیدا ناكرێت بەوەی نەهێڵرێت كاربكات بەڵكو پێویستە بەبیری بهێنرێتەوە كە گۆڕەپانی كاركردنی سیاسی بریتی نییە لە وەی بێت و وتارێك لە مزگەوتدا بخوێنێتەوە كە هانی تەیاركردنی رق و كینەو توندوتیژی بدات و كۆمەڵگەش دووچاری دابەشبوون بكات لەبەر بەرژەوەندیی لۆژیكێكی تاریكپەرستی و چەواشەكاریی.
لەئەستۆگرتنی ئازادییەكانی كاری سیاسی هەمیشە بە یاسا دیاریدەكرێت، هەروەها لۆژیكی بڵاوكردنەوەی كلتووریش مەرجدارە بەوەی كە كلتوورەكە رۆشنگەرییەوە و پشت بە عەقڵێكی دروست دەبەستێت و هەموو قسەیەكی پڕوپوچی دواكەوتوویی و چەواشەكاریی شاردراوەی ژێر پەردەی ئایینی بە درۆو بوختان رەتدەكاتەوە.
لەلایەكی دیكەوە و بە كۆتایی هێنانی مەسەلەی وتاربێژان و سەپاندنی دەسەڵاتی یاسای مەدەنی، ئەركەكانی رۆشنگەریی و هۆشیاریی كۆمەڵگە دەبنە مەترسیگەلێكی وتارە چەواشەكارییەكان و میكانیزمییەكانیان. بەم شێوەیە دەكرێ پەلكێشكردنی لاوان بۆ چالاكییەكانی ئەلتەرناتیڤی كۆمەڵگەی مەدەنی ببێتە ئەركێكی گرنگ و مەترسیدار، هەروەها پێویستە یەكێتییەكانی قوتابیان و لاوان و حزبە مەدەنییەكانیش بە لۆژیكی سەردەم و نوێخوازی رۆشنبیربكرێن و كەناڵە ئاسمانییەكان و هۆیەكانی میدیای تازە بەگەڕبخرێن بۆ رۆشنبیری و گیانی ئەرێنی لە شوێن نەرێنییەوە، هاوكات بابەتییانە لە جیاتی بێهودەیی ناتەندروست.
دیارە پوختەكردن و پاككردنەوەی پڕۆگرامەكانی قوتابخانەو زانكۆكان و كۆنتڕۆڵكردنی شێوازی بەڕێوەچوونیان دەرفەتێكی زۆر گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەمەو پیلانی ئیسلامییە توندڕۆكان، لێرەدا ئاڵوگۆڕكردنی سەردان و دیالۆگ لەگەڵ زانكۆكانی ئەوروپاو جیهانی پێشكەوتوودا زۆر بەسوودە لە هەر شوێنێك كەناڵی بەو شێوەیە كارا هەبێت بۆ دیموكراسیزەكردنی ژیان و رێگەگرتن لە هێزە دواكەوتووەكان كە هەڵگری وتاری رق و كینەن و هەمیشە هەوڵی بڵاوكردنەوەیان دەدەن.
گەڕانەوەی مزگەوتەكان و ئەوانەی كاریان تێدا دەكەن بۆ باوەشی كۆمەڵگە و دڵنیابوون لە ناوەڕۆكی وتارەكان هەر وا بە ئاسانی نایەتەدی، بەڵام لە هەمان كاتدا نابێ چاوپۆشیی لێ بكەین لەوەی كە لەودیو دیوارەكان و هۆڵە بەرینەكانیان دەگوزەرێت، چونكە چەند كەسێكیان تێدایە كە پێویستە زۆر بە وردیی لەسەر بنەمای شەفافییەت و كرانەوە، بەدواداچوون و چاودێریی چالاكییەكانیان بكرێت. بۆیە دەبێت كۆمەڵگە لەسەر رووداوو پێشهاتەكان زۆر وریا بێت و هەموو لایەكیش بە تەواوی ئەركی خۆیان جێ بەجێ بكەن، ئەمەش بەو واتایەی كە وەزارەتی ئەوقاف هەموو ئەو ئیدارانە بەلاوەبنێت كە ئاسانكاری دەكەن بۆ ئەو كەسە توندڕۆیانە بەمەبەستی گەیشتن بە سنوورێك و بە یاسا راگرتن و قەدەغەكردنی ئەنجامدانی تاوانی بڵاوكردنەوەی گومڕایی و هاندانی رق وكینە. رەنگە ئەم ئەركە زۆر لە داكۆكیكردن لە كۆمەڵگە و ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سەقامگیری و ئاسایش پیرۆزتر بێت. ئەركێكە كە زۆر دیارە و دەكرێ پشتیوانیی پێشمەرگە بكات بە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی لەناوەوە زیاتر سەركەوتنی بۆ دابین بكات، هاوكات یەكێتیی كۆمەڵگە و هەموو هێزە ئەمنی و سەربازییەكان بەهێزبكات كە تایبەتن بە پاراستنی دەستكەوتەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی مەدەنیی سەقامگیردا.
پڕیشكی ئەو گەمە و تاوانە دەبێتە هۆكاری هەڵگیرسانی ئاگرێك، ئەگەر هاتوو هەر وا بە ئاسانی و بێ بایەخ چاوپۆشی لێبكرێت، كە دەرئەنجام ناتوانرێت دواتر كۆنتڕۆڵ بكرێت، یان دەرفەتی زیاتر بدرێت تاكو چییان بوێت ئەنجامی بدەن، بەڵكو پێویستە زۆر بە بایەخ و مكوڕبوون و پێداگریی و یەكلاییكردنەوە پێش ئەوەی زیاتر تەشەنەبكات، چارەسەربكرێت. بۆیە بڕواو متمانەبوونی كۆمەڵگەی كوردستانی بە سەركردایەتییەكەی و هەوڵە سەركەوتووەكانی زۆر مكوم و بەهێزە كە لەم رووەوە بەردەوام سوود لە شارەزایی و هەنگاوە پێشكەوتووەكانی دەوڵەتان وەردەگرێت.

* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان و
سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە دانیمارك