بونیادنانی دەزگای یاسایی و دەستووری لە هەر وڵاتێكدا بە بنەمایەكی سەلامەتیی بۆ پەیكەربەندیی دەوڵەتەكە هەژمار دەكرێت، ئەوەش لە چوارچێوەیەكدا كە خزمەت بە دیسپلین بوونی باری گشتی و ئاڕاستەكردنی بەرەو سەقامگیریی و ئاشتەوایی ئەهلی بگەیەنێت و هەروەها بە دوورخستنەوەی هەر ئەگەرێك لە ئەگەرەكانی كۆنتڕۆڵ دەرچوون، یان تێپەڕاندن، یان بەلاڕێدابردنی كاروبارەكان گەر بێتو بەرەو دیاردەی زەبر و زەنگاوی و دوژمنكاری و پارچە پارچەبوون بڕۆن، كە بە هۆیانەوە دیاردەی بەڵتەجێتی و مافیایی و میلیشیایی بە هەموو چەشنە مەرجەعییاتە فكری و سیاسییەكانی لێ هەڵبقوڵێت، لە سەرەتای لەدایكبوونی دەوڵەتی مەدەنی و لە دەستپێكی شارستانیەتی مرۆڤایەتییەوە، هەمیشە دەسەڵاتی یاسا باڵادەست بووە بۆ پارێزگاریكردن لە مافەكان و دادپەروەرانە بینینی ئەندامانی كۆمەڵگە و فەرمانڕەواییكردنیان بە چاوێكی یەكسانەوە.
باری گشتی هەمیشە پێویستیی بە دامەزراندنی هێزی چەكداری مەشقپێكراو هەبووە بۆ پارێزگاركردن لە سەروەرێتی دەرەكی و هەروەها پێویستیی بە هێزی لاوەكی تریش هەبووە بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ و چەسپاندنی هەیبەتی یاسا و دەسەڵاتەكەی، بەو پێیەی یاسا گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی وەدیهێنراوە لە ئاشتەوایی ئەهلی و ڕێكخستنەوەی سەرجەم پێوەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا، لێرەوە بە دیاریكراویی هێزە چەكدارەكان پێویستە لە بندەستی دەزگایەكی بێلایەنی دەوڵەتیدا كۆبكرێنەوە، نەك بە دەستی جەمسەرێك یان ئەویترێكەوە بن ئینجا لەژێر ناوی هەر شتێك بە هەر بەهانەو پاساوێكەوە بێت.
هیچ دەرفەتێكی یاسایی نییە، هەروەها هیچ سەرچاوەیەكیش نییە رێگە بدات بە هەر جۆرێكی هێز و زەبروزەنگ لەو لایەنانەوە كە لە رووی دەستووری و یاساییەوە رێگە پێدراو نین، چونكە ئەمە هەیبەتی یاساو جێبەجێكردنی یاسا لاواز دەكات. لەلایەكی ترەوە دەرفەت بۆ ئەو تەحەدییاتە زیاد دەكات كە پشت بە گوتاری توندوتیژییانە دەبەستن و بە هۆیەوە مەترسیی تێكچوونی باری ئاسایشیان لێ دەكەوێتەوە.
ئەگەر بەخێرایی ئاوڕێك لە مێژووی وڵاتان و نەتەوەكان بدەینەوە، ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە لە چركەساتەكانی لاوازی و بەڕەڵڵایدا حاڵەتی دەركەوتنی بەڵتەچێتی و هەرچی و پەرچایەتی و سەرسەریێتی، یان بە زمانی بازاڕی كە پێیان دەوترێت شەلاتی زۆر دەبن. هەندێك توێژی سیاسی ئەمجۆرە كەسانە بۆ پارێزگاریكردن لە مەرامەكانیان ڕادەگرن، كە لە دواجاردا دەگۆڕدرێن بۆ گرووپگەلێك كە دەسەڵاتی خراپی خۆیان لە سەروو یاساوە بەسەر كۆمەڵگەدا دەسەپێنن، نەك تەنیا بە وەرگرتنی سەرانە، بەڵكو هەموو جۆرە كاروبارێكی ناو وڵات بە پاساوی جیاجیا قۆرخ دەكەن، تا كار دەگات بەوەی كۆمەڵگە بەرن بەرەو قۆناغی پاكتاوكردن و جینۆساید و لەناوبردنی تائیفی و ئیتنی. لەم سەردەمەدا رەنگە شێوازی نوێ لە ناو بەرگی ئەم رێكخراوانەوە هاتبێتنە دەرەوە، كە چالاكییە ناشەرعی و نایاساییەكانی خۆیان بە پاڵپشتی ئەو چەكدارانەی لە سەروو یاساوەن بەكاردەهێنن، ئەوانەش وەك گرووپەكانی مافیا و چەتەگەریی رێكخراوی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی، هەندێك لەم رێكخراوانەی گرووپەكانی چەكدار و مافیا بوونەتە باڵی چەكداری بۆ چەند هێزێكی سیاسی، هەموو رێكخستنەكانی ئەمجۆرە هێزە چەكدارانە ملكەچی یاسا نابن و لەناو ئەو دەوڵەتانەی كە دەستووریان هەیە، دەبنە مڵۆزم، تەنانەت ملكەچی رەوایەتی شۆڕشگێڕیش نابن، بەتایبەت مەبەست لە شۆڕشگێڕێتی ئەوەیە كە شۆڕشی گەلان دژ بە دەستێوەردانی دەرەكی پێویستی پێی هەبێت، كەواتە ئەمانە رێكخراوێكی چەكدارن و بەرژەوەندییەكانیان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی گەلاندا وێك نایەتەوەو رێگرن لەبەردەم پێكەوەژیانی ناو ژینگەیەك كە ئاشتەوایی ئەهلی تێدا بەرقەرارە، هەروەها رێك ناكەون لەگەڵ هەموو ئەو هۆكارانەی كە رەوایەتی دروست دەكەن. هەر كەسێك كە مێژووی دەوڵەتی عێراقی دەخوێنێتەوە بە روونی ئەوە دەبینێت، سوپای نیشتمانی فاكتەرێكە بۆ زامنكردنی سەقامگیربوونی دەوڵەت و رێگرتن لە هەر دوژمنكارییەكی دەرەكی و ڕێگەنەدان بە لەدەستدانی رەوشی سەقامگیری ئاسایشی ناوخۆ كە پێویستە بەپێی دەستوور ئەو سوپایە بە كارەكانی خۆیان هەڵسن، هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بە پێشەنگایەتی ئەفسەرانی ئازاد شۆڕشی 14ی تەمموزی 1958 بەرهەم بێت ئەو كاتە سوپا ئەوەی رەتكردەوە كە زەبر لە تاكەكانی گەل بسرەوێنێت، بەتایبەت لە ساڵانی پەنچایەكانی سەدەی رابردوو، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی شێواوی لە بونیادی دەسەڵاتدا، هەروەها لەگەڵ گەیشتنی چەند ستەمكارێك بە كورسیی دەسەڵات یاسایەكیان داڕشتەوە كە بە هۆیەوە سوپا كرایە داردەست بۆ چاوچنۆكییەكانی خۆیان لەسەر حیسابی گەل و پێكهاتەكانی، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی رێكخراوی چەكداریی بەرگریكار لەسەر بنەمای رەوایەتی شۆڕشگێڕی دژ بەو ستەمكارانە دابمەزرێت. بە نموونە هێزەكانی پێشمەرگە كە بەرجەستەبووی سوپایەكی نیشتمانی كوردی بوو بۆ بزاڤی رزگاریخوازیی نەتەوەی كورد.
ئەگەر بێینە سەر بارودۆخی دەوڵەتی عێراقی پاش ساڵی 2003، بە هەڵوەشانەوەی سوپا و دروست نەكردنەوەی ئەلتەرناتیڤێكی نیشتمانی بۆ سوپا، كە بووە هۆی ئەوەی بە درێژایی ئەم چەند ساڵەی رابردوو هەندێك حزبی تایەفەگەر دەرفەتیان پێ بدرێت، رێكخراوە میلیشیا چەكدارەكانی خۆیان لەسەر حیسابی پەرەپێدانی سوپایەكی نیشتمانی لە بەغداوە پتەو بكەن، ئەمەش پاڵنەرێك بوو بۆ لاوازكردنی دەرفەت دۆزینەوە تا بەرگریی لە سەروەرێتی وڵات و سنوورەكانی نەكرێت. هەروەها پاڵنەرێك بوو بۆ ئەوەی باری ئاسایش لەدەست دەربچێت و دەوڵەتی عێراق بە درێژایی مێژووی كۆن و نوێ كارەساتی وای وەك ئەمەی ئێستای بەخۆیەوە نەبینیبێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان بەهۆی سەلامەتی دامەزراوەی هێزەكانی پێشمەرگەوە توانراوە پارێزگاری لە بارودۆخی ئاسایش بكرێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی كە پێشمەرگە باكگراوەندێكی مەبدەئی و بڕواهێنانی بەدۆزێكی رەوا هەیە، رێز لە ئەركەكانی سەرشانی خۆی دەگرێت، كە بریتیە لە بەرگریكردن لە دوزە رەواكانی گەل و بەرژەوەندییە گشتییەكانی. ئەلتەرناتیڤی چاوەڕوانكراو لەسەر ئاستی عێراق و بەغدای پایتەخت لەوەدایە كە سەر لەنوێ سوپایەكی نیشتمانی عێراقی بە روانینێكی تازەی سەربازییەوە دابمەزرێت، روانینێك رێز بۆ یاسا دابنێت و ئەركی بنەڕەتی و یەكلاكردنەوەی بریتی بێت لە پاراستنی وڵات و سەروەری لە هەموو دەستێوەردانێكی دەرەكی و هاوكارێكیش بێت بۆ دیسپلینكردنی بارودۆخە گشتییەكان، لەبەرامبەر ئەو هەموو مەترسییانە راوەستێتەوە كە هێزە تیرۆریستەكان و هاوشێوەیان لە وڵاتانی دەوروبەرەوە دەڕژێنە ناو عێراقەوە، سەرەتا بۆ ئەمەش دەبێت پشتبەستوو بین بەوەی رێگە بە هیچ رێكخراوێكی میلیشیایی نەدرێت كە لە رووی دەسەڵاتی یاسا دەوەستێتەوە، هەروەها رێگە بە هیچ سەركردایەتیەكیش نەدرێت كە لەسەر حیسابی سوپای نیشتمانی هێز بۆ خۆی كۆبكاتەوە. لەمەوە هیچ بوارێك بۆ تەشەنەسەندنی میلیشیاكان نامێنێتەوە، چونكە میلیشیا مەترسیدارترین رێكخراون بۆ تێكچوونی بارودۆخ و بەڵتەچیكردنی دەوڵەت و گەل، چونكە ملكەچ كراون بۆ مەرامی ئەو سەركردانەی بازاڕگەرمیی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی لە گۆڕەپانی عێراقدا بۆ بەرژەوەندی وڵاتی تر بكەن، هەروەها لە پێناوی سوود و بەرژەوەندی تایبەتی هەندێك هێزی گەندەڵكار چنگ بەسەر بازاڕدا دەگرن و هەموو كۆمەڵگەش دەخەنە بەردەم ترسی تیرۆرەوە. زۆر پێویستە لەناو عێراقدا خۆبەخش هەبن بۆ پاڵپشتیكردن لە ئەكتیڤبوون و چالاكییەكانی سوپایەكی نیشتمانی كە پێویستە ئەو سوپایە لەسەر بنەمایەكی دامودەزگایی یاسایی دابمەزرێت و دەوڵەت و دەستوورەكەی رێكی بخەن، هەروەها پێویستە ملكەچ بكرێن بۆ ئیرادەیەكی سیاسی و بڕیارو ئاڕاستەكانی سەركردایەتیەكی سەربازیی یەكگرتووانە، نەك بكەوێتە بن هەنگڵی كۆمەڵێك میلیشیا و چەند سەركردەیەكەوە كە لە كێبڕكێدان بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیان، وەكو چۆن ئەمڕۆ بە هەموو شێوازە تەموموژاوییەكان ئەم حاڵەتە دەبینین. لەبەرامبەر ئەمەدا ئەمڕۆ هەندێك لایەنی میلیشیایی هەن كە پاڵنەرن بۆ كەلێن خستنە ناو ڕیزەكانی كوردستانەوە بە بیانووی یەكپارچەیی خاكی عێراق، ئەو هێزانەش بەناوی چەند بزووتنەوەیەكی سیاسی تائیفی و ناوچەییەوە كە هەر بە هۆی ئەمانەوە باری ئاسایشی هەموو پارێزگاكانی تری عێراق تێكچووە، بەهاتنیان بۆ ناو كوردستانیش ئەو برینە شێرپەنجەییە پیس و پۆخڵە دەخەنە جەستەی كوردستانەوە، چونكە پێشتر ئەم هێزانە لە شكاندنی سنووری كوردستاندا شكستیان خواردووە، ئەو هێزە هەرێمایەتییانەی كە بۆ مەرامی تایەفی و سیاسی خۆیان لە پشت پەردەوە دەیانجووڵێنن، رێگەیەكی تریان دۆزیوەتەوە بۆ تێكدانی ئاسایشی ناو كوردستان، هەندێك هێزی حزبی نەفس نزمیان دۆزیوەتەوە، كە بەشێك لە پێكهاتەكانی كۆمەڵگە، یا چەند لایەنگرێكی سەر بە ئایینێكیان لەپشتە، هەروەها دەروازەی شاری سلێمانی كە زۆر نزیكە لە ئێرانەوە كراوەتەوە بۆ دامەزراندنی ئەم رێكخراوە میلیشیایانەی كە لەسەروو دەسەڵاتی دەوڵەت و سەروو دەسەڵاتی پێشمەرگەوەن، لەكاتێكدا پێشمەرگە تەنیا هێزێكی فەرمی باوەڕپێكراوی دەوڵەتییە بۆ بەرگریكردن لە كوردستان و خەڵكەكەی، كەچی ئەم رێكخراوە پەرت و بڵاوە بەكرێگیراوانە بەناوی هەندێك حزب و لایەنەوە خۆیان كردۆتە نوێنەرانی ئایینێك، یا نەتەوەیەك، هەربۆیە پێویستە هەموو ئەمانە بە هەموو شێوەیەك رەت بكرێنەوە، چونكە باری ئاسایشی ناو كوردستان وەكو ناوچەكانی تری عێراق لێ دەكەن، كە بەهۆی بەرژەوەندی بەرتەسكی حزبایەتییەوە، سەقامگیریان تێدا تێكچووە. لەقۆناغی داهاتووماندا بەچاوی خۆمان دەبینین كە لایەنگرانی ئاینێك، یان هۆزێك دەكەونە بەخشینی قوربانی بۆ مەرامەكانی سەركردەی ئەم چەكدارانەی لەدەرەوە كڕدراون، هەروەها بۆ دابەشكردنی دەستكەوتەكانی شەڕ لەنێوان خۆیاندا، هەروەكو چۆن لەبەشی عەرەبی عێراق لە پاش ساڵی 2003وە تا ئێستاش ئەم حاڵەتە بەدی دەكرێت. ئەمە مەترسیدارترین مۆدێلە كە پێویستە ئەزموونی كوردستان لە بەرامبەری زۆر وریا بێت، بڕیاری قەدەغەكردنی ئەو رێكخراوانەی دەرەوەی هێزی پێشمەرگە دروستترین و حەكیمترین بڕیار بووە بۆ زامنكردنێكی دەستووریی و دامودەزگایی و بۆ پاراستنی سوپایەكی نیشتمانی وەكو سوپای پێشمەرگە، كە نوێنەرایەتی راستەقینەی گەلی كورد دەكات. ئەو هێزە میلیشیایانەی دیكە كە ئێستا بەردەوام لەسەركێشیدان و راگەیەندراوی مەترسیدار بڵاو دەكەنەوە، بۆنی نانەوەی دووبەرەكیی لێ دەكرێت، لە هەوڵی بەردەوامدان بۆ كۆكردنەوەی هێزی میلیشیای حزبی، هەندێكیان لەناو ماڵی یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە ترازاون و لەسەرەتای قۆناغی مەلۆتكەییدان و بانگەواز دەكەن بۆ خۆبەخشێتی سەربازی و بە كەڵەگایی هەوڵ دەدەن زەبر و زەنگێكی چەكدارانە لەناو كوردستان دروست بكەن، ئەگەر بێتوو ئەم رێكخراوانە بكەونە مەشقپێكردنی هێزەكانیان، ئەویش لەڕێی وڵاتێكی دراوسێ كە لە كەسیشی ناشارنەوە، كە ئەو وڵاتە بەردەوام هاندەریانە بە سامان و بە چەكەوە تا ئەو هێزانە بۆ مەرامی تر پتەوبكات، مەبەستیش لێیان تێكدانی یەكڕیزی ناو ماڵی كورد و دروستكردنی شەڕی ناوخۆیە لە كوردستاندا، لەمبارەیەوە دەسەڵاتی یاسا رێگەی داوە و هەروەها لێپرسینەوەشی سەپاندووە بە هەموو جۆرەكانیەوە بۆ هەر كەسێك كە لە یاسا دەردەبچێت، پێویستە هەموو ئەو كەسانە بدرێنە دادگا كە لە دەسەڵاتی دەوڵەت و كۆمەڵگە و گرێبەستی كۆمەڵایەتی دەردەچن، ئەو پەنجانەش بشكێندرێت كە بارودۆخی كوردستان بەرەو تێكچوون و ڕووخان دەبات، باشترە زۆر زووتر چارەسەرێكی خێرا بۆ ئەم كەسانە بدۆزرێتەوە، ئەوەش چەند زووتر بێ درەنگترە، بۆ ئەوەی لە رێی یاساوە رێگە بگیرێت لە پارەداركردن و پڕچەك كردنیان و نەهێڵدرێت چوارچێوە دابنرێت بۆ مەشقپێركردنیان، چونكە ئەوانە دەبنە هێزێكی میلیشیایی بۆ لێدانی هێزی پێشمەرگە، لەم كاتەدا زۆر پێویستە جەخت بكرێتەوە لەسەر هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە بۆ ئەوەی هەموویان بە یەكڕیزو بە یەكگرتووانە لەپاڵ هێزی پێشمەرگە بووەستنەوە دژ بەو رێكخراوە دەرەكییانەی كە گاڵتەیان بە دەسەڵاتی دەوڵەت و یاسای دەستووری هەرێم دێت. ئەم ئاڕاستەیەش پێویستی بەوەیە كە دامودەزگاكان ئەكتیڤ بكرێت بەو بزووتنەوە میللی و جەماوەرییە فەرمییانەی كە لە شەقامدان، دیسپلینیان بكەن بە دەسەڵاتێكی گشتگیرەوە، تا بارودۆخی كوردستان نەبێتە ئەو بارودۆخە وێرانەی كە لە بەشەكانی تری عێراقدا هەیە. پێویستە هەنگاو بنرێت بەرەو تۆكمەكردنی سەقامگیری و هەروەها بۆ سەلامەتی دامودەزگاكانی كوردستان و گواستنەوەی ئەو مۆدێلە بۆ عێراق نەك بەپێچەوانەوە واتا نەك گواستنەوەی پارچەپارچە بوون و سەنگەر لە یەكترگرتنی لایەنەكان و توندوتیژی چەكداری دەرەوەی دەسەڵاتی یاسا بێتە ناو كوردستانەوە، وەك چۆن هێزە دوژمنكارەكانی كوردستان هەوڵی بۆ دەدەن. ئەمە پێویستی بە هەڵوێستێكی نیشتمانی گشتگیرانە هەیە كە هەموو هێزە كوردستانییەكان لە ژێر سایەیدا كۆببنەوە و سەركردایەتییەكی حەكیم بەرپرسیارێتیەكانیان بۆ دیاری بكات، هەروەها رێكخراوەكانی كومەڵگەی مەدەنیش بەرپەرچی ئەم رێكخراو و گرووپانەی دەرەوەی یاسا بدەنەوە، بەوەی بە زووترین كات كەمپین لە دژیان بكەن، هەروەها راگەیاندنەكان هەڵمەتێكی گشتی لە دژیان رابگەیەنن و نەهێڵن ئەم ئەسپی تەڕوادانە لەناو ماڵی كوردەوە میكرۆب و ڤایرۆسی لێبێتە دەرەوە. زەمینەسازی بكرێت بۆ رێگەگرتن و مامەڵەنەكردن لەگەڵ ئەمجۆرە هێزانەدا كە مەبەستیانە بەڵتەجێتی سەروو یاسا دروست بكەن و كەسانی بێگانە لەناو بەرگی خۆیاندا بشارنەوە و لە داهاتووی نزیكدا دڕندانە بەرببنە دەستكەوتەكانی كۆمەڵگە، هەروەها پێویستە ڕای گشتی ئەكتیڤ بكرێت بۆ ئەوەی پشتی دەسەڵاتی یاساو دەوڵەت بگرن دژ بەهەموو هەوڵێك كە ڕیزەكانی جەماوەر تێكدەدات. هەمیشە ڕای گشتی كوردی ئەو دیمەنەی بەشی عێراقیان بخاتە بەرچاو كە چۆن میلیشیا تەحەددای دەوڵەت و تەحەددای سوپای نیشتمانی دەكەن و سووكایەتی بە سەركردایەتی وڵات دەكەن و هەموو نەهامەتیەكەش لەدواجاردا بۆ هاووڵاتی داماو دەمێنێتەوە و قوربانی بە ساویلكەكان دەدرێت تا دەوڵەتی خۆیان وێران بكەن، ئایا كورد و كوردستانییەكان كە لە دەوری پێشمەرگەكان خاوەن رێبازێكی بەرگریكار لە بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیەكی دێرین كۆبوونەتەوە، رازین بەوەی بارودۆخیان لێتێكبچێت و سەركردەی هۆزێك، یان میلیشیایەك كە هێزی حزبیی بەڕێوەی دەبات و جەمسەرێكی دەرەكی كە ناسراوە بە دژایەتی كوردستان و گەل هانیان دەدات، بارودۆخی كوردستان سەرەوژێر بكەن؟!
قەناعەتم وایە كە گەلی عێراق و گەلی كوردستان بە ئیرادەی دەوڵەتێكی بە دامودەزگاییكراو كە یاسا سەروەری بێت، سەردەكەون، دەوڵەتی مەدەنی پتەو پشتبەستووە بە یەكێتی هێزەكانی، نەك بە پەرشوبڵاوی هێزەكانی و دابەشبوونی هێزی بەسەر چەند میلیشیایەكدا كە ئەمڕۆ بوونەتە بەڵتەجی زەمان و شەللاتی، لە ڕۆژێكداین كە باوی بەڵتەجێتی و شەللاتێتی بەسەرچووە، هەر وەك چۆن لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی پێشوو باوی نەمابوو، بەڵام ئێستا بە شەمەندەفەڕی هەرێمایەتی و دەوڵەتیانەی چەند جەمسەرێكەوە دەیانەوێت لە ناوماندا زیندوویان بكەنەوە، ئەو جەمسەرانەش شاردراوە نیین و گەلان بە ئاگامەندییەوە بۆیان دەڕوانن و لێیان غافڵ نین.