ئەو رژێمانەی فەرمانڕەوای عێراقیان بە پینە و پەڕۆ دروستكراویان ئەكرد، لە هەنگاوە چەپەڵەكەی (سایكس بیكۆ)ی ریسواوە، خەم و مەراقی گەورەیان قەڵاچۆكردنی بایەخە بنەڕەتییەكانی نەتەوەی كورد بووە. دیارە هەر لەسەر پیادەكردن و پەیڕەو كردنی ئە نەخشە ورد داڕێژراوە بوو، پاش ئەنجامدانی پیلانی بێ شەرمانەی (ئەلجەزائیر)، رۆژ بە رۆژ رژێمی بەغدا كشەی لە جەستەی نەتەوەكەمان ئەكرد، داوای ژمارەیەك رۆشنبیری كوردیان كردبوو لە بەغدا ئامادەبین، منیش یەكێك بووم لە ناو ئەو كەسانەدا. لە شوێن و كاتی دیاریكراودا، لە پەیمانگای راهێنانی رادیۆ و تەلەڤزیۆنی بەرامبەر دەزگای رادیۆ و تەلەڤزیۆنی عێراقی ئامادەبووین، ژمارەمان چل كەسێكی دیار بوو.
لە هۆڵەكە دانیشتین و بەرامبەرمان (محەمەد سەعید سەحاف و دكتۆر عبدولكەریم) (وابزانم وای ناو بوو) لەگەڵ (عەبدوڵڵا حاجی مووسا) كە بەڕێوەبەری رادیۆی كوردی بوو، كەوتنە سەر باسی زمانی كوردی و گرفتەكانی، بە قسەی ئەوان، گوایە كەس لە كەسی حاڵی نابێ و ئەمەش گرفتێكی ئەوتۆیە كە چار ناكرێ و باشتر وایە خۆ بە زمانی عەرەبیەوە بگرن.
ئەوەی خەریك بوو پشتگیرم بكاو هەراسانی كردم، یەك دوو چڵكاوخۆری بەناو كورد بوون، زۆر بە خوێن گەرمییەوە كەوتنە پشتگیری و داكۆكی لەو رایە. ناچار مام هەستا و لەبری باسكردنی زمانی عەرەبی كەوتە هەژماركردنی خەوش و ناتەواوییەكانی زمانی عەرەبی و كە بەدەست چ كلۆڵییەكی زمانە بێ سەر و بێ بەر و نامۆ نامۆكانیانەوە ئەناڵێنن. ئەوسا كەوتە سەر زمانی كوردی كە چۆن ئاساییە هەر ناوچەیە شێوە زارێكی خۆی هەبێ، بەڵام لە بنەمادا یەكن، تەنانەت زۆر جار هەر لە شارێكدا، گەڕەكێ لەگەڵ گەڕەكێ تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەمە گرفت نییە، چونكە لەیەكدی ئەگەین، زمانەكەشمان لەو زمانانەیە كە گەلێك دەربڕە و هەر لە دەنگی پیتە پێكهێنەرەكانی وشەكانیدا واتاو شتەكان و مەبەستەكان بە روونی ئەبینین، ئەوا لەم هۆڵەدا ئەو برادەرە بە كرمانجی ژووروو ئەدوێ و ئەو برایەش بە هەورامی، بە باشی لە یەكدی ئەگەین، ئەگەر وا نییە با یەكێ لەو بەڕێزانە بڵێ وا نییە. بەڵام ئێوە بەو هەموو جیاوازیانەی هەر لە چوارچێوەی عەرەبی عێراقدا هەیە ئەڵێن چی؟
ئەی داخوا لە شێوەزارێكی جەزائیری و مەغریبی ئەگەن. راستە ئێوە زمانی قورئانی پیرۆز ستاندارە، ئەی باشە ئەگەر بەو (فصحی) و (عامیە)دا، جیاوازی ئاسمان و رێسمانە. بۆ ئەوە بۆ ئێوە خۆتان واتەنی:گرفتێكی گەورەیە. ئەی بۆچی بۆخۆتان بێ گرفت و تەنگ و چەڵەمەیە؟! ئەمە ئەوەیە كورد پێی ئەڵێ:((بانێكە و دوو هەوا))!؟
دەستەكە سەیری یەكتریان كرد و پاشان سەریان نا بەسەری یەكدییەوە و بەلەپی دەستیان مایكەكانیان كپكرد، دوایی بە زمانێكی ئەوتۆ كە لەژێرو سای هەر وشەیەكەوە هەڕەشە و گوڕەشەیەكی گەرم خۆی ئەنواندو ئەدوا، كەس لەسەرم نەهاتە قسە، تەنها بۆ خوا ئەڵێم شەهید (شاكر فەتاح) نەبێ كە جگە لەوەی ئامۆزاین پیاوێكی هەق پەروەرو بوێر بوو. بەبێ خواحافیزی لێكردن هاتینەدەرێ و بۆ رۆژی دوایی سەردانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی رۆشەنبیری كوردیم كرد و چوومە لای خوالێخۆشبوو (د.ئیحسان فوئاد) كە بە گەرمی دەستخۆشی ئەو قسانەی لێكردم بۆیان گێڕابوویەوە. رۆژ بە رۆژ پتر كاریان بۆ ئەكردم، ئەوە بوو ژمارەیەكی زۆر لە مامۆستاو فەرمانبەرانی عەرەبیان ئەناردە كوردستان،(ئەمن) بەسەر دوكان و شوێنەكانەوە ئەگەڕا و داوای لێئەكردن تابلۆكانیان بكەن بە عەرەبی. هەر بۆ درزخستنە نێوانی كوردەوە، بە هەموو شێوەیەك ئەیانوسیت دووبەرەكی بخەنە نێوان بادینان و سۆرانەوە. بۆیە هەستان بە جیاكردنەوەی رۆژنامە بە شێوەزاری كرمانجی ژووروو و گەلێ شتی دیكە، لێرەدا ئەوەم بیركەوتەوە، رۆژێك لە پەیمانگای هونەرەجوانەكان كە باسی ئەو خۆپیشاندانەی هونەرمەندانی بەردەم پەیمانگا كرا، لەو رۆژانەدا بوو، كە كورتە دانوسانێ لە نێوان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان) و رژێمدا كرا، كە هەڤاڵانی یەكێتی لەو ماوەیەدا لە سورداش بوون، ئیدی لە سەركردایەتی ڕژێمەوە فەرمانی بە بەعسی كردنی پەیمانگە دەرچوو، بەڕێوەبەرەكە كە كابرایەكی بەعسی تكریتی بوو، كۆی كردینەوە و پێی وتین: لەمەودا نەك كە وانە هەر ئەبێ بەزمانی عەرەبی بێ، ئەو لە كاتی وچان وپشووی نێوان وانەكانیشدا، چ لەگەڵ قوتابی و چ فەرمانبەر و خزمەتگوزاریشدا هەر بە عەرەبی بدوێن.
وتم: زۆر چاكە ئوستاد، ئەوە داوای چاكەیەك ئەكەم، بزانە عەرەبییەكەم چۆن چۆنییە؟ پاش كەمێك بێدەنگی، خۆی گرژ كردو وتی: دیارە گاڵتەت بە بڕیارەكە دێ. دەستی بە زەنگەكەی بەردەمیا نا و ئەو خوشكەی چاپەس بوو، هاتەژوورەوە و پێی وت بزانە مامۆستا ئەحمەد بە عەرەبی داوای چاكە ئەكات، ناوی خانمەكە كوردی بوو، كەوتە وەرگێڕانی ناوەكە و دەستكاری كردنی بە سەر و بۆر و سەقەتییەوە، هێندە داڕشتنێكی تاقی كردنەوەی وزاری درێژەم پێدا و بە (سجع) ئەمگوت هێندە تەنگم پێهەڵچنی. ناچار روویكردە چاپەسەكە و لێی پرسی: حاڵی بووی؟ ئەویش قوڕبەسەرێكی نەخوێندەوار، وتی: نە بەخوا. بەڕێوەبەر دایە پێكەنین و پێی وت: ئەڵێ هەتا من هەبم چای ناخۆمەوە ئەو وازملێهێنا و پارێزیەتی.
هەر لەو ساڵانەدا ئەگەر هونەرمەندێك بیویستایە بەرهەمێك لە رادیۆ، یان تەلەڤزیۆن تۆمار بكات، ئەبوو تێكستەكەی بكردایە بە عەرەبی، گرفت لەوەدا بوو، لەلایەكەوە، بەتایبەتی فۆلكلۆری كوت و مت نەئەكرا بە عەرەبی و ئەو واتایەی نەئەدا كە مەبەست بوو، لەلایەكی تریشەوە زۆربەیان ئەو توانایەیان نەبوو كە تێكستەكە بگۆڕن بە عەرەبی. ئەبوو سۆراغی كەسێك بكات فریای كەوێ. هەر چۆن سەردەمێ نامەیەكیان بۆ بهاتایە ئەبوو ئەم گوند و ئەو گوندی بۆ بكەن هەتا مەلایەك، یان فەقێیەك، یان كۆلكە خوێندەوارێ ئەو تەلیسمەیان بۆ بكاتەوە.
زۆر جار تیپی مۆسیقای سلێمانی داوایان لە من ئەكرد كاری وەرگێڕانی تێكستی گۆرانییەكانیان بۆ بكەم، ئەمزانی ئەبێ چەندە بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ شیعرەكەدا بكەیت، چونكە ئەوان، هەر چۆن (ئەحمەد عەباس)ی شیوعی وتبووی:((ئیستعمار لە سێبەری خۆشی ئەسڵەمێتەوە)).
جارێكیان برادەرێك گۆرانییەكی فۆلكلۆری كردبوو بە عەرەبی كە ئەڵێ: ((پاوانەكانی ئەزرینگێتەوە قافڵە لە عەجەمێ ئەیگێڕێنەوە)) سانسۆر گۆڕیبوویان: لە عەجەم ناگەڕێتەوە!؟
ئەم مەسەلەیە، هەروەك مەسەلەكەی (ئەحمەد و ئاغا)ی والی بەسرایە.
ئەو والییە لە چلەی هاوینی بە سەردا ئەبێ، گەرما زیفی لێئەهێنێ و هاواری لێ هەڵئەسێ: ئەرێ پێم ناڵێن ئەمە گەرما دۆزەخ ئاسایە چییە؟
-:جەنابی والی ئەمە گەرمای خورمای گەنانی پێئەڵێن، خورما پێئەگات.
-: كەواتە با هەرچی دارخورما هەیە ببڕێتەوە.
هەرچەندە ئەیانەوێ تێیبگەیەنن، خورماگەیان چییە و گەرماكە چییە، ئەو حاڵی نابێ و هەر ئیستەرەمیەتی لەسەر قەڵاچۆكردنی دارخورما. هەتا تەواو تێیئەگەیەنن ئەو گەرمایە گوناهی دارخورمای تیادا نییە. خەریك ئەبێ خورما لە بەسڕە بنبڕبكرێ. دیارە رەقیبە كەللەپووتەكانیش هەر لەو ئاستەدابوون. ئەوە هەر بۆ پێكەنین، جارێكیان یەكێ لەو كەللەپووتانە هێڵی راست و چەپ بەسەر ئەو دێڕەدا ئەهێنێ كە نووسراوە: ((بەر قەڵا مەڕۆ پشت قەڵا رێتە)) ئەڵێ: هەبێ و نەبێ ئەمە شتێكی خراپی تیایە، بۆچی ئەڵێ (بەر قەڵا مەڕۆ) نەخێر، ئەبێ بڵێ، بەر قەڵا بڕۆ و پشت قەڵا مەچۆ. خۆم هەر لەو ساڵانەدا چوومە بەسرا بەرپرسێك خۆی شێت و شبر كردبوو ئەینەڕان: هەتیمێ لە كوێسنجەق هاتووە، ناوی (حاجی قادر)ـە، شیعرێكی سەقەتی هێناوە، نازانێ ئێرە چ رادیۆیەكی مەزنە.
: ئێ باشە چیت لە شیعرەكەی ئەو حاجی قادرە كرد؟
: ویستم بۆی چاككەم، بەڵام نەئەكرا، بۆیە دڕانم.
: تۆ ئوستاد ئەزانی حاجی قادری كۆیی كێیە؟
: بەڵێ ئەوە بوو كە كردمە دەرێ.
: ئوستاد حاجی قادری كۆیی لە هەرە مەزنە شاعیرانی گەلی كوردە.
ئەگەر عەرەب شانازی بە (مەعەڕی)و (موتەنەبی)و (ئەبوفیراس)ـەوە بكات، ئەوە ئێمە شانازی بەو حاجییەوە ئەكەین. بۆ زانیاری ئوستاد، حاجی قادر لە ساڵی(1815) لەدایك بووە و ساڵی(1892) كۆچی كردووە.
: نایابە؟!
: بەڵێ ئوستاد.
كاتێ چوومە بنج و بناوانێ تۆمەس شیعرەكەش ئەم شاكارەی حاجی بوو:
((كە هەستا قامەتی بەرزی لە فەرقی تاوەكو ئەرزی
پەرێشان زوڵفی سەر تەرزی بەیەكدا داڕژاو لەرزی)
ئەوە سەربوردەی چاودێرێكی رۆشنبیری ئەو رۆژانە بوو، ئەمە ئەو سەیر و سەمەرەیە، كە دەڵێ ((بەدترین بەڵا ئەوەیە ئەمانخاتە پێكەنین))، ئایە ئەمەش (ئەنفال) نییە؟؟
ئەنفال بەدوای ئەنفالدا و نابڕێتەوە، هەر لەو ساڵانەدا بڕیاری كێشانەوەی گردكردنەوەی سەرجەم ئەو كتێبخانانەی بۆنی كورد و كوردایەتیان لێوە ئەهات، بەتایبەتی كتێبەكانی مێژووی كورد و كوردستان، یان ئەیانسووتاند، یان هەواڵەی كارگەی كاغەز دروستكردنی بەسڕەیان ئەكرد، بۆ لە ناو چوونیان هەر لەهەمان گۆشەنیگای شەڕە ئەنگێزیانەوە، كەوتنە كۆكردنەوەی دەستنووسە كوردییەكان، سەرەتا هەواڵەی (دار المخگوگات العراقیە)یەیان لە بەغدا ئەكرد، لەوێش یان لەناوئەبران، یان ئەشێوێنران. لە هەر شوێنێ بووم، یەكەم شت كە بیرم لێكردبێتەوە كتێبخانە بووە. ئەوە بوو پاش ئەوەی پەیمانگای هونەرەجوانەكان لە سلێمانی كرایەوە، هەوڵی دروستكردنی كتێبخانەمان دا، سەرم بە هەموو ئەو شوێنانەدا ئەكرد بە بۆنی بەخشینی كتێبی لێئەهات، یەكێ لەو جارانە چوومە كتێبخانە نیشتمانی بەغدا، ژمارەیەكی باشی كتێبیان پێمان بەخشی، كابرایەكی كارمەند لە گەنجینەیەكی ژێرزەمینی كتێبخانەكەدا ئاماژەی بۆ كۆمەڵە كتێبێ كرد و وتی: ئەتوانی لەوانەش هەڵبژێری، ئەوانە كوردین، پێویست بە ناونیشان نووسینیان ناكات.
كە سەیرم كرد، وامزانی بەسەر خەزێنەیەكی گرانبەهادا كەوتووم.
كۆمەڵێ كتێیبم بەرچاو كەوت كە لەناونیشانە (پڤە)كانی ئەو رۆژگاری قەڵاچۆیە بوو، ئەوەی لە زەینما ماو، چەند ژمارەیەك لە كتێبەكانی (مامۆستا رەفیق حلمی) و (مێژوونووس ئەمین زەكی) و (چیم دی) یەكەی (مامۆستا ئەحمەد خواجە) و چەند كتێبێكی نازدار و بەنرخ، دیار بوو ئەو كارمەندە لە نهێنی وەلاوە نانی ئەو كتێبخانانەی نەئەزانی.
بەڵام بەداخەوە لە راپەڕیندا، لەلایەكەوە پێشمەرگە قارەمانەكان و هاووڵاتیانی شەڕەفمەند لە هەڵمەتی ئازادكردندا بوون، لەو لاشەوە شڕەخۆر و دز و جەردەش خەریكی تاڵانی و وێرانكردنی بوون، پەیمانگاكەمان تاڵانكرا و كتێبخانە نازدارەكەشمان سووتێنراو دامركایەوە. ئەو تاڵانپیسانەش هەر تڵپەی رژێم بوون...