د. تەیسیر عەبدولجەبار ئالووسی*
ناو بە ناو و زۆر جاریش، كۆنگرەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتانی ئیقلیمیی و بە نیازی ئەنجامدانی دانوستان دەربارەی بنەماكانی چارەسەری بارودۆخی عێراق دەبەسترێن، هاوكات بانگەشە دەكرێت بۆ بەستنی كۆنگرەی دەوڵەتانی دراوسێ، یان دەوڵەتانی ناوچەكە بە مەبەستی بەڕێوەبردنی وتووێژى تایبەت بە رەوشی ئێستای عێراق، لە هەمان كاتدا خودی دەوڵەتانی دراوسێ داوادەكەن لە ژێر پاڵنەری تایبەت بە ئەجنداكانیان و هەستكردن بە هەڕەشە ئەم كۆنگرانە سازبكرێن، لە ترسی ئەوەی نەبادا رەوشی عێراق زیاتر تێكبچێت و كاریگەریی بۆ سەر رەوشی ناوخۆی ئەو وڵاتانە هەبێت، دیسانەوە دەبینین ئەم بانگەشەیەی بەستنی كۆنگرە لە كەسایەتی و هێزە عێراقییەكانەوە دێت كە هەریەكەیان مەرام و بەرژەوەندیی خۆیانیان تێدا هەیە.
بۆیە ئەگەر بە تەواوی و بە راستی ئەو دەوڵەتانە پەیوەست بن بە واقعێكی هاوبەشی جیۆسیاسییەوە، هەروەها كاریگەریی هەر پەرەسەندنێكی رەوشەكەی عێراق بۆ سەر دەوروبەری ئیقلیمییەوە هەبێت، ئەوا دەتوانین بڵێین بە راستی رەوشی ئەو وڵاتانە ناكرێ بەدەر بێت لە هەر رەوشێكی ناو عێراق و نەكەوێتە ژێر كاریگەریی پەرەسەندنەكانی رەوشەكە بەگشتی، جا چ ئەو كاریگەرییانە بە مەبەست بن، یان بێ مەبەست كە لە ئەنجامی جوگرافیای هاوبەشەوە دروست بوون، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا فاكتەری ناوخۆی عێراق بڕیار لە دیاریكردنی ئاستی كاریگەرییەكان چ بە ئەرێنی چ بە نەرێنی دەدات، لەهەر كاتێكدا بەرەی ناوخۆی عێراق رێگە لە دزەكردنی تیرۆریستان و مافیاكانی تێكدان بگرێت و پارێزگاریی لە سنوور و سەروەریی خۆی بكات.
لێرەدا ئاماژە بەوە دەكەین كە چۆن پەلاماری خاكی عێراق درا و سەروەریی ئەو وڵاتە پێشێلكرا، بەمەش هێز و دەسەڵاتی عێراق لاواز بوو. ئەو ماوە درێژەی دوای ساڵی 2003 بۆ نموونە بینیمان چۆن كەناری عێراق و خاكەكەی كە بیرە نەوتییەكانیان تێدایە بە ناوی یەكلاییكردنەوە بە سەرپەرشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان حەپەلووش كرا! هەندێ خاكی دیكەش بە بیانووی هەرەس و هەڵوەشاندنەوەی سوپاوە لەلایەن دراوسێیەكی رۆژهەڵات بەزێنرا و دەسەڵاتی خستە سەر ئاوی ئیقلیمی و تەنانەت گەیشتە كوێت بە رێگای كەنداوی عەرەبی، بەمەش پەرژینێكی دەریایی دروستكرد و دەروازەی تێپەڕبوونی دەریایی لە بەردەم عێراق و عێراقییەكان داخست.
دواتر بۆردومانكردن و دزەكردنی سنووری عێراقی فیدڕاڵی لە ناوچەی كوردستانی بەدواداهات، هەردوو دەوڵەتی رۆژهەڵات و باكوور ناوچە سنوورییەكانیان بە دانیشتووان چۆڵ كرد و پەلاماری گوند و شارەكانیان دا، بە پاساوی جۆراوجۆر و پشت بەستن بە هەندێ رێككەوتننامەی ئەمنی بە هێزی سوپاوە بە ناوچەكەدا هاتوچۆیان دەكرد، بەمەش هیچ رێزێكیان بۆ سەروەریی عێراق دانەدەنا و هەموو مافێكیشیان پێشێل كرد.
دیارە پڕۆژەگەلی بەنداوەكانی سەر رووبارە هاوبەشەكان هۆكاری ئەوە بوون كە گوێ بە هەڵمەتە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەكان و هەڵوێستەكانیان نەدرێت كە لە بەڵگەنامەو پەیماننامە و یاساكان چەسپێندراون، بەڵام بە یەكجاری پەراوێزخراون بە هۆی هەلومەرجی تایبەتی ئەمڕۆی عێراقەوە، كاتێ دەبینین كە ئێران دەیان لقی لە رووبارەكان دابڕیوە و زۆر بەشی وشك كردن، بەڵام توركیا پشكی عێراقی لە دیجلە و فوڕات زەوتكرد، ئەمە سەرەڕای ئەو گۆڕانكارییە جیۆلۆجییانەی بەهۆی دروستكردنی ئەو بەنداوانە هاتنە ئاراوەو پێشبینیش دەكرێت لە داهاتوودا كارەساتی دیكەی بەدوادابێت.
پێویستە بە ئاشكرا ئاماژە بەوە بكەین كە هێزەكانی تیرۆر كە لە شەو و رۆژێكدا لە چەتەو رێگرەوە بوونە سوپای شەڕكەر و پشتیوانیی لۆجستی لە جووڵە و چالاكییەكانیدا دەقۆزێتەوە بە سوودوەرگرتن لە دەوڵەتانی دراوسێ كە كردوویانە بە مەیدانی تەڕاتێنی خۆیان، هاوكات هەڵوێستی پشتیوانیكردنی ئەو دەوڵەتانەشیان بۆ بوونی خۆیان قۆستۆتەوە. بەڵام پێویستە لێرەدا چارەسەری دوو پرس بكەین، لاوازیی هەیكەلی و كەموكوڕیی بونیادی دەوڵەتی عێراق و لاوازیی سیاسەتەكانی حكومەت و شكستی تەواوی لە چارەسەركردنی ناهاوسەنگی و بێتوانایی ئەو دەوڵەتە لە رووبەڕووبوونەوەی بەرپرسیارێتی لە هەمبەر سەرجەم ئەو پێشێلكاريیانە، بەڵكو پاشكۆیەتیكردن بۆ لایەنێكی ناسراو بەدرێژایی ئەو چەند ساڵە پڕ لە نەهامەتییە لەوەتەی ساڵی 2003 وە تاكو بە ئەمڕۆ دەگات.
ئەو پشكایەتییەی هاتەئاراوە لە رێگەی چەند كەسێكەوە بوو كە بە هیچ شێوەیەك گوزارشت لە پیاوانی دەوڵەت یان سیاسەتوانان ناكات، بە كورتی هیچ بەرنامەیەكیان پێ نییە بۆ بنیادنانی دامەزراوەیی دەوڵەتی نوێی عێراق. ئەوەی ئەوانە هێنایان تەنیا رەواجدان بوو بە ئەجیندای تایفەگەریی كە وڵاتی خستە ژێر باری ئەجیندەگەلی ئیقلیمییەوە كە لای هیچ كەسێك شاردراوە نین، دواتر بینیمان كە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان بە شێوەیەك دوور لە بەرپرسیارێتی هەڵسوكەوتیان كرد و بەمەش دەرگایان واڵاكرد لەبەردەم دەستێوەردانی دەرەكیی وڵاتاندا.
سیاسەتی ئیقلیمی پاشكۆیەتیی تەواوی بە ئێران بەخشی تاكو جارێك بە ئاشكرا و جارێك بە نهێنی دەستێوەردان بكات بە پاساوی(یەكێتیی ئایینزا و پەیمانی تایفەگەری!!). لە لایەكی دیكەوە پێوەندیی عێراق لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەی دراوسێ پچڕێندرا تا گەیشتە ئەوەی عێراق بخرێتە بەرەیەكی دژ بەو دەوڵەتانە كە بە ئاشكرا ململانێ و ناكۆكییان لەسەر بنەمای تایفەگەری بۆ دروست كرد.
ئەو سیاسەتە بە بەرنامەیە كە لەخۆڕا نەهاتبوو، بووە هۆی دروستكردنی دابڕان و جیاخوازی لە نێو جەستەی پێكهاتەكانی عێراق و دەرفەتی فراوانیشی رەخساند بۆ پەیداكردنی كەلێنی مەترسیدار تاكو ئەجیندای دەرەكی لە سەر حیسابی ئەجیندای نیشتمانی سەرهەڵبدات. بەم شێوەیەش هەموو چالاكییەكان كە لەلایەن وڵاتانی ئیقلیمییەوە ئەنجامدران، هەر یەكەیان لە هەوڵی دابەشبوونی وڵات و چۆنێتیی دەستكەوتنی گەورەترین پشكی كێكەكەی عێراقدا بوون.
ئەو شتانە هەموویان روویان دا یان روودەدەن بە رێگەی بەستنی كۆنگرەكانەوە كە تێكڕا ئەو كەسانەیان دوورخستەوە كە توانای ئەوەیان هەبوو نوێنەرایەتیی ئەجیندە نیشتمانییەكانی عێراق بكەن، دیارە بە نەبوونی عێراقێكی نیشتمانی نەك تایفەگەری و بە سەرهەڵدانی حاڵەتێكی لەباوەش گرتنی ئەو هێزە تایفەگەریانەی گوێڕایەڵی بەبازاڕكردنی ئەجیندای نا عێراقی بوون، هاوكات بەرجەستەكردنی گیانی تایفەگەریی و دابەشكاریی بە پاساوی بوونی تایفەگەریی نێوان دووباڵدا.
لەبەر ئەوەی بەرنامەكانی حكومەتی فیدڕاڵ بەرنامەگەلی تایفەگەرین و دەرئەنجام ئەو بەرنامانەن كە شكستی پڕۆژەی نیشتمانی بەرجەستە دەكەن، هاوكات دەبنە هۆی زیاتر ئاڵۆزكردنی قەیرانەكان و دابەشبوون، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە ئەداكانیان زیاتر رووەو پاشكۆیەتییە بۆ لایەنێك كە بڕوای بە تایفەگەری هەیەو باڵادەستیشە بە ئاراستەی ئیقلیمی بە شێوەیەك كە دەوڵەتانی ناوچەكە دووچاری پەرتەوازەیی دەكات بێ گوێدانە رەهەندی نیشتمانی بە بوونی ئەو دەوڵەتانە لەم ناوچەیەدا، بەڵكو مرۆیی بوونی گەلان و مافەكانیان سەركوت دەكات و بەزەبر و زۆری رووبەڕووی ململانێیان دەكاتەوە.
بەم شێوەیە زۆربەی كۆنگرە ئیقلیمییەكان رەنگدانەوەی رەوشی عێراق بوون، رەنگدانەوەی هەموو ئەو رەفتارو هەڵسوكەوتە تایفەگەریانە بوون كە لە سەركردەكانەوە دەردەچوون كە بەهیچ شێوەیەك بیریان لەوە نەكردۆتەوە رۆژێ لە رۆژان خزمەتی نیشتمان بكەن و مافی گەل دەستەبەر بكەن، چونكە هەرگیز متمانە بەو گورگانە ناكرێ كە لە پێستی مەڕدان، بانگەوازی كەسانی نێو ئەو حزبە تایفەگەرییانە دوو شت حەشار دەدەن، یەكەمیان: بەردەوام چەواشەكردنەو دووەم: بەردەوامبوونە لەو گەمە تایفەگەرییە تا بە چەند هەنگاوێك بەرەو پێشەوە بچێت و هەرەس و داهێزران بەدوای خۆیدا بهێنێت.
لە كاتێكدا كە ئەو كۆنگرانەی دەبەسترێن پێویستیان بە ئەجیندەگەلێك هەیە كە رێز لە بوونی نیشتمانیی هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە بگرن بە ئاراستەی هێنانەكایەی بەیەكەوەژیانی ئاشتیانە، هەروەها چەند لایەنێك كە گومانیان لێ نەكرێت سەر بە مەرجەعیاتی پایتەختەكانی دیكەی غەیری عێراق بن ئەم هەنگاوە بگرنە بەر، رەنگە ئەم كارە زامەكە زیاتر قووڵ بكاتەوە لە ئەنجامی بەیەكەوە بەستنی نێوان ئەوەی پێی دەگوترێ مەرجەعی ئایینی ئەم مەزهەبە یان ئەوی دیكە و لە نێوان مەرجەعییەتی حكومەت كە بەپێی دەستوورو رێزگرتن لە گەل پێویستە زیاتر نیشتمانخواز بێت و ئایین لە دەوڵەت جیابكاتەوە، یاخود بنیادنانی دەوڵەتی مەدەنی بە پێی خواستەكانی گەلی عێراق لە ئەستۆ بگرێت.
ئەگەر بكرێت ئەمڕۆ كۆنگرەیەكی ئیقلیمی تایبەت بە بارودۆخی عێراق ببەسترێت ئەوا ناتوانێت سەركەوتن مسۆگەر بكات بەبێ بوونی راستەوخۆی نوێنەری دەنگی گەلی عێراق، چونكە ئەوەی لە سەرەوەی دەسەڵاتەو كورسییەكەی داگیركردووە لە رووی نیشتمانییەوە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی گەل و ئەجینداكەی ناكات، بەڵكو ئەمە بە دەستكەوتێك دەزانێت ئەو كاتە دەیقۆزێتەوە كە ئارەزوو و هزرە نەخۆشەكانی خۆی دێنێتەدی بە دابەشكردنی تایفەگەریی چ لە ناوخۆ، یان لە دەوروبەردا.
لە راستیدا، ئێمە لە عێراق تەنیا شوێنێكی فیدڕاڵی ساغ شك دەبەین، ئەویش بوونی هەرێمی كوردستانە، كە هەردەم لە پێشڕەویدایە لە رووی بنیادنانی دامەزراوەیی دەوڵەتی مەدەنی، دوور لە دابەشكاریی تایفەگەری و فەلسەفەو بەرنامەكەی، هەرێمی كوردستان سیاسەتی دەرەوە بە پێی خوێندنەوەی هاوكێشەكان و مامەڵەكردن لەبەر رۆشنایی پەرەسەندنەكان پەیڕەو دەكات تاكو گەل لە هەموو كارەسات و ئاڵۆزییەكانی دەستێوەردانی دەرەكی بپارێزێت، هاوكات كوردستان پابەندە بە پرەنسیپەكانی بەیەكەوەژیانی ئاشتیانەو دراوسێیەتی باش و ئەنجامدانی دانووستان بەمەبەستی چارەسەركردنی ئەو پێشهاتانەی دەرئەنجامی لاوازیی ئەدای حكومەتی فیدڕاڵ و تێكچوونی سیاسەتی ئیقلیمیی عێراق سەریانهەڵداوە.
لەگەڵ ئەوەی كە هەرێمی كوردستان خاوەنی ناسنامەی نەتەوەیی سەربەخۆی خۆیەتی، بەڵام پێوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتان نەپچڕاندووە لەبەر رۆشنایی هاوپەیمانیی ستراتیژی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەو بە مێژووی پێوەندیی نێوان گەلانی ئەو وڵاتانە كە هەردەم حەزی بە پێكەوەژیانی ئاشتیانە كردووە لەگەڵ هەموو گەلاندا، بۆیە دەبینین كە هەرێمی كوردستان بەردەوامە لە بنیادنانی پردی پێوەندییەكان لەگەڵ دەوڵەتانی عەرەبی و بە ئاڕاستەی هاوسەنگی ناوچەیی لەگەڵ گشت دەوڵەتانی ناوچەكە لە پێشڕەویدایە.
رەنگە ئەم دەروازەیە ببێتە دەرفەتێك بۆ رزگاركردنی ئەوەی لە توانادایە بەو ئاڕاستەیە بەرەو بەستنی كۆنگرەگەلی ئیقلیمی كە لە چارەسەركردن و ئەنجامەكانیاندا سەركەوتوو بن، بە واتای ئەوەی لە نێو عێراقدا شاندێكی دەرەكی پێك بێت لە نوێنەرانی بەغداو هەولێر، هەروەها دۆزینەوەی زەمینەیەكی كاتی یاسایی بۆ نوێنەرایەتیی كردنی چالاكیی بزاڤی میللی مەدەنی بۆ بەهێزكردنی بەرنامەیەك كە گوزارشت لە عێراقی فیدڕاڵیی تازە بكات و سنوورێك دابنێ بۆ لۆژیكی تایفەگەریی حكومەتی فیدڕاڵ و دابڕانی لە چوارچێوەی عەرەبی و پاشكۆیەتی بۆ یەك لایەن كە دەبینین رەوشی تێكچووی عێراقی بۆ بەرژەوەندیی خۆی قۆستۆتەوە.
ئەوەی كە زیاتر دەرفەتی سەركەوتن بۆ كۆنگرە ئیقلیمییەكان مسۆگەر دەكات خۆی لە بوونی نوێنەرایەتییەكی كارای رێكخراوی نێودەوڵەتی و ئەو لایەنانەی عێراق دەبینێتەوە كە پێشتر ئاماژەمان پێكردن، لە سایەی هەرەسهێنانی شەرعییەتی حكومەتی تایفەگەری كە پیلان بۆ بەرژەوەندیی خراپترین و گەندەڵترین پێكهاتە دەگێڕێت بە گوێرەی خوێندنەوەو پێوەرە نێودەوڵەتییەكان، جگە لەمە ئەو بانگەوازو لێدوانانەی ئەمڕۆ بڵاودەكرێنەوە بریتین لە چەند كارتێكی ساختە مەبەستیان نانەوەی پشێوییە، هەروەها سڕكردن و هێوركردنەوەی ئەم پرسەیە یاخود تێپەڕاندنی ئەو مەترسییە شاردراوانەیە كە خۆیان بۆ عێراق و ناوچەكە مەڵاس داوە.
ئایا نابێ ئێمە ئاگاداربین لە خوێندنەوەی شێوەی پێوەندییە ئیقلیمییەكان و ئەو بانگەشەیەی ناو بە ناو رادەگەیەنرێت بۆ بەستنی كۆنگرەكان، كە تەنیا درێژدادڕییەو هیچ كردارێكی لێناكەوێتەوە ، لە كاتێكدا عێراق و خەڵكی ئەم وڵاتە تەنیا ماڵوێرانی بۆ دەمێنێتەوە، وا پێویست دەكات بە هەڵوێستێكی خۆڕاگرانە ئەم شتانە یەكلایی بكرێنەوە بە بەستنی كۆنگرەیەك لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بارودۆخەكە بە تەواوی و سەرتاسەری چارەسەر بكات، هاوكات بەرەو بنیاتنانی متمانە و رێزگرتن لە سەربەخۆیی و سەروەریی گشت دەوڵەتانی ناوچەكە هەنگاو هەڵبگرێت، لە چوارچێوەی بەیەكەوەژیانی ئاشتیانە و داماڵینی چەكداریی كوتلەكاریی و پەیڕەوكردنی لۆژیكێكی تازەی پێوەندییەكان.
ئەم ئاراستە تازەیە كە خوێندنەوە بۆ بارودۆخی عێراق و كەموكورتیی بنیادی وڵات دەكات و ئەلتەرناتیڤی بۆ دەستنیشان دەكات، هەر ئەوەیە كە خزمەتی گەلانی ناوچەكە دەكات و كۆتایی بە مەینەتییەكان و شێوەكانی شەڕ و پێكدادانەكان دەهێنێت، لە كۆتاییشدا دەتوانێ بەرجەستەی ئەجیندا ئاشتیخوازییەكان بكات.

* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان و
سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە دانیمارك