بە درێژایی مێژوو وەك بەشێك لە فەلسەفەی مانەوەو بەردەوامیی، كەسان و كۆمەڵگاكان لە ململانێیەكی بەردەوامدا بوون و تەنیا بە سیما و شێواز نەبێت جیاوازییەكی وای نەبووە لەگەڵ یاساكانی جەنگەڵ.
ئەوەی كۆمەڵگاكان جیا دەكاتەوە لەوانیتر، توانستی بەگەڕخستنی تاكتیكی جیاواز بووە كە بەەۆیەوە كۆمەڵگایەكیان پارچە پارچە كردووە ەەتا مامەڵەو دەستبەسەراگرتنی پارچەكان ئاسانتر بێت. ئەم سیاسەتەش بە سیاسەتی(فرق تسد)ی داگیركەران ناسراوە.
ئەوەی جێگای سەرنجە لە بەربەرەکانێی ئەم تاکتیکەدا، ئەو شێوازەیە كە ئایرلەندیەكان گرتیانەبەر بۆ بەرەەڵستی بەریتانیاو ەەوڵی ەێشتنەوەی وڵاتەکەیان لە ژێر باڵی بەریتانیادا كە لەو ٢٥ تا ٣٠ ساڵەدا كە لە بەریتانیا ژیام، بەئاشكرا دەبینرا چۆن باڵی سیاسی ئایرلەندیەكان لە ژێر سەرۆكایەتی شنفەین دا بە ئاشكراو لە ڕێگای سیستمی سیاسی بەریتانیاوە بەرگرییان لە خواستەكانی ئایرلەندیەكان دەكردو باڵی سەربازیی شاراوەكەیان لە ژێر ناوی ‘IRA‘ زۆر بەەێزەوە بەرگرییان لە خواستەكانیان دەكرد. ئەم دووباڵە بەشێوازێك كارەكانیان ڕێك خستبوو كە بەریتانیا بەو سیستمە تۆكمەو ئەزموونە دەوڵەمەندەیەوە ەەرگیز سەركەوتوو نەبوون بیسەلمێنن كە ئەم دووباڵە ەاوكاری یەكترین لە کاتێکدا بە نەێنی ەاوکاری تەواوی یەکتری بوون. ئەم ەاوكاریە بلیمەتانەی دووباڵەكە بە ڕووكەشە جیاوازەكەی بزووتنەوەی ڕزگاریی ئایرلەندەی سەروو، چۆكی بە سیستمی بەریتانی داو ناچاری كردن كە لە حكومڕانیی ‘تۆنی بلێر’دا دانوستاندنی لایەنە پێوەندیدارەكان بە ئاشكرا و بەگەرمی دەست پێبکەن.
بە بەراورد، لە ەەر چەمکێکەوە ەەڵسەنگاندن بۆ بارودۆخی كوردستانەكەمان بكرێت، كوردستانیان بە درێژایی مێژوو خۆمان و خاك و ئاسمانمان جار لە دوای جار كراونەتە ئامانجی نۆكەرانی ئاغای گەورەتر لە خۆیان و ئێمەش وەك سواڵكەر ەیچ بژاردەیەكمان نەبووە، ئەوە نەبێت سەرمان بە پەتەكانیانەوە بكەین و بە پەتەكەی ملمانەوە ململانێ لەگەڵ یەكتردا بكەین، زۆرجار لەبەر ەۆی وا كە ەیچ قەپانێك نەیخوێنێتەوە. وادیارە کە ئاسانتربێت لە لەجیاتی ئەوەی ەەوڵی پچڕاندنی پەتەکەی ملمان بکەین، بە پەتەکەی ملمانەوە ململانێ بۆ سبەینێ بکەین!
ەیچ لەوەدا نەماوە شاراوەبێت كە عێراقی بە زۆرەملێ دروستكراو، پاش نزیكەی سەد ساڵ وێرانەیی، وڵاتێكی ڕووخاوەو ەەر وەك دراوسێ نەوسنەكانمان ئەو ڕاستیە باش دەزانن، ەەر یەك لە گۆشەی خۆیەوە ەەوڵی پچڕینی بەشێك لە لاشە تۆپاوەكەی دەدات. ەەروەك لە دروستكردنی عێراقدا بەریتانیا بەشە كوردستانەكەی ئێمەی وەك بەخشیش لکاند بە عەرەبی عێراقەوە، ەیوادارم ئەمەریكا خەونەكانمان لەگۆڕ نەنێت بەرانبەر چەكە ناوەكیەكەی ئێران ئەگەر ەاتووەووتەكەشی گەمەیەكی سیاسی بێت یان نا.
ئەوەی جێگای داخە، دەبینرێت كە سەرباری گشت ئەم دەستكەوتە پیرۆزانەی كە باڵە سەرەكیە سیاسیەكانی كوردستان ەەتا ئێستا بەدەستیان ەێناوە یان بە دەست ەاتوون، وەك ئایرلەندیەكان سەركەوتوو نەبوون لە ڕاگرتنی تەرازووی سیاسی ناوچەكە کە لە داعیشی سووننەو داعیشی شیعەو ئەمیرەکانی عەرەبستان و بەچکە سوڵتانەکانیان کە ەەر لایەنەی دوای مەرامی خۆی کەوتووە لە سەر بەرژەوەندی ئێمەو لایەنەکانی تر. ەەرچەندەش ئاشکرایە کە کێشەی کوردستان ژەنگاویتر و قووڵترە لەوەی ئایرلەندە، جێگای نیگەرانیە کە وەک دەبینرێت، بە بەردەوامی بەشێكی دیاری توانستەکوردستانیەکان لە ململانێی ناوخۆییدا بە فیڕۆ دەدرێت، ەەرچەندە بە فیڕۆدان وشەیەكی كەم بێت بۆ ئەو پێناسەیە.
دیسانەوە، لەم بارودۆخە ناەەموارەدا، وەک لە میدیاکاندا دەبیسترێتەوە کێشەی ەەرێم تەنیا لەوەدا خۆی دەگرێتەوە کە کێ سەرۆکی ەەرێم بێت و کێ سەرۆکی ەەرێم نەبێت. گشت ئەو پلانانەی کە مالیکی و فەتلاوی و شاەرستانی و دەستوپێوەندکانیان ماوەی دووساڵە بە شێوازی جیا جیا ەەوڵی تێکشکاندنی ڕیزی کوردی دەدەن بە یارمەتیدانی داعشیە سوننەکان بە چەک و بە پارە و بە بار قورس کردنی ەەرێم بەڕاو نانی یەک ملیۆن و نیو ەاووڵاتی کە خۆیان بەرپرسن لێیان بۆ داڵدەدانیان لە ەەرێم، بە بێ پشتگیری و ڕاگرتنی بەشە بووجەی ەەرێم لە عێراق لە ژێر پاساوی جۆراوجۆردا لە کاتێکدا تەنانەت پشتگیری پاککردنەوەی کۆڵانەکانی مووسڵ بەردەوامە لە ژێر ئاڵای داعیشی سوونەدا نەمانتوانیوە یەک دەنگ بین لە پچڕاندنی پەتەکەی ملمان. لە كاتێكدا كە داعیشی سوننە بە تۆقاندن كاردەكەن، داعیشی شیعە بە ەێواشی و بە شێوازی جیاجیا باڵی بەسەر وڵاتاندا گرتووە.
یەكێك لە بەربەستە ەەرە سەرەكیەكانی پێشكەوتن و بنیادنانی كۆمەڵگایەكی داەێنەرو پێشكەوتوو كە وڵاتانی ڕۆژەەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی نییانە، بەستراوە بە شێوازی حكومڕانی و پێوەندی حكومەت و تاك. بە شێوازێكی ڕوونتر، لە وڵاتانی پێشكەوتوو، سەروەریی تاك پارێزراوەو حكومەتەكانیان خزمەتگوزارن، بەڵام لە وڵاتانی ڕۆژەەڵاتی ناوەڕاست، بەبەردەوامی كار بۆ سەروەری حكومەتەكان دەكرێت و سەروەری تاك پێشێل دەكرێت وئەوان خزمەتگوزارن. ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە جیاوازی بەینی سیستمی پەرلەمانتاری لەگەڵ سیستمی سەرۆكایەتی بكرێت و ئەگەر پەرلەمانتاران ڕاستەوخۆ لە كۆمەڵگاوە ەەڵبژاردەیان بۆ بكرایە، بەبێ ڕەچاوكردنی لایەنكاری، ئەوا سەرۆكی ەەڵبژێردراوی ەەرێم لە لایەن پەرلەمانەوە، ەەڵبژاردەی كۆمەڵگا دەبوو. بەڵام ئەوەی لە كوردستان ڕوودەدات، لایەنە سیاسیەكان بە ەەر شێوازێك بێت، نوێنەرەكانیان دەخزێننە پەرلەمانەوە كە لەگەڵ ڕێزدا بۆ پیرۆزی ئەو پۆستە، ەەندێكیان لە پەرلەمانن ەەتا پێیان بوترێت كەی دەستیان بەرز بكەنەوە و كەی دەستیان بەرز نەكەنەوە. ەەندێكیان بەبێ ەیچ چالاكیەكی بەرچاو، خولەكەی خۆیان بەسەر دەبەن. بۆ ئەم ەۆیانەش، لەو بژاردەیەدا كە سەرۆكی ەەرێم ڕاستەوخۆ لە كۆمەڵگاوە دەنگی بۆ بدرێت، باشتر نوێنەری كۆمەڵگا دەبێت. تەنانەت بەدەستەێنانی دەنگی كۆمەڵگا زۆر گرانتر دەبێت لە بەدەستەێنانی دەنگی دروستكراو بۆ پارلەمانتارێك.
مێژوو زۆر دەوڵەمەندە لە نمونەی ئەنجامی ململانێی ناوخۆیی و ەەرگیز لە ماڵوێرانی زیاتر ەیچی كەی ئەنجام نەبووە. لە ڕاپۆرتێكدا كە لەم ڕۆژانەدا خوێندمەوە، خانمە پرۆفیسۆرێكی سودانی ەێندە لە ململانێی لایەنە سیاسیەكانی وڵاتەكەی بێ ەیوا بووە، بە ئاشكرا پێشنیاری گەڕانەوەی ئیستیعمار دەكات بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتەكەیان. ەەرچەندە سیناریۆیەكی لەو بابەتە لەوانەیە زۆر باش و نزیك بێت بۆ عێراق بەڵام ەیوادارم كوردستان خۆی لەوە بە دووربگرێت بە پاراستنی یەكڕیزی لە كێشە نیشتمانیەكاندا.
با كوردستان توانستە زانستی و دیپلۆماسیەكانی بەگەڕ بخات لە ەێنانەكایەی سیستمێكی حكومڕانیی گشتگیر و سەروەری تاك و كۆمەڵگا و سەرلەنوێ بنیادنانەوەی پەروەردەو خوێندنی باڵا و لە یەك جیاكردنەوەی ئایین و حوكمڕانی و ئابووریەكی ەەمەلایەنەو گرنگی بدات بە بوارەكانی پێتروكیمیاوی و پیشەسازیە كشتوكاڵیەكان وەك سەر لیستی پیشەسازییەكی دیكە.

* راوێژكار لە وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی ەەرێمی كوردستان