عێراق بە خۆی رێی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت بۆ كورد خۆش دەكات!
محەمەد رەئوف محەمەد*
سەركردایەتیی كوردستانی و گەلی كوردستان بە تەواوی بڕوایان بە عێراقێكی یەكگرتووی فیدڕاڵ هەیە، بەڵام رەفتاری سیاسی و هەڵسوكەوتی بەغدا لە ماوەكانی رابردوودا پاڵ بە كوردەوە دەنێت كە بە زۆردارەكی پێداگری بكات لە سەر سەربەخۆیی و راگەیاندنی دەوڵەت، چونكە كەرامەت و ئازادی لە هەموو شتێك خۆشەویستترن.
ئەمڕۆ ئاسایشی ناوچەكە لە بەر هۆكارگەلی بابەتی و ستراتیژیگەلێكی راگەیاندراو لەلایەن هەندێ لایەنەوە كە ئەم هۆكارانەیان هێناوەتە ئاراوە، لە هەموو قۆناغێكی پێشتر ئاڵۆزتر و تێكچڕژاوترە. لەوەتەی زیاتر لە دوو هەزار ساڵە ئاسایش و پێگەی عێراق قووڵاییەكی مێژوویی و واقیعییانەی لەسەر ئەم زەوییە هەیە. ململانێی ساسانی- رۆمانی و عوسمانی- سەفەوی، ئێرانی – عێراقی، دواتریش شەڕی تایفەگەری كە رەگ و ڕیشە و رەهەندگەلی ناوخۆ و دەرەكی هەیە. لەو ماوەیەدا و لە نێو جەرگەی ئەو رووداوانەدا عێراق بەگشتی و كوردستانیش بە گەل و خاكەوە بە شێوەیەكی تایبەتی سەرە ڕم و گۆڕەپانی پاكتاوكردنی سەربازی و سیاسی بووە، بۆیە ئاسایشی گەلی كورد و خاكەكەی زۆر بەردەوام نەبووە و كەوتۆتە بەر شاڵاوی پێشێلكاری و هیچ مانایەك بۆ سەقامگیری و جەوهەریش بۆ كەرامەتی مرۆڤ نەماوەتەوە. لەم دەروازەیەوە واقیع دەخوێنینەوە و ئاماژە بە دیدگای سەركردایەتیی كورد و ئامانجەكانی گەلی كورد دەكەین.
دوای پێكهێنانی دەوڵەتی عێراق لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا لە سەر بنەمای ئیتنی (عەرەب و كورد) و رێزگرتنی نەتەوە و ئایینزاكانی دیكە، هەموو پێكهاتە بنەڕەتییەكان بەشدارییان لە بنیادنان و پێكهێنان و بەڕێوەبردنی دەوڵەت و دامەزراوە مەدەنی و سەربازی و كارگێڕییەكاندا كرد.
دوای ماوەیەكی كەم- بە ئەندازەی بنیادنانی ئەم دەوڵەتە- شەپۆلێكی كێشمەكێشی هزری و هاوكێشەگەلێكی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری لە نێوان جەمسەرە جیاوازەكاندا لە سەر گۆڕەپانی جیهانی و ئیقلیمیدا سەریان هەڵدا، عێراقیش لەبەر گرنگیی پێگەی جیۆسیاسی و ئابووری و دۆزینەوەی سەرچاوەكانی نەوت، بوو بە سەنتەرێكی جەمسەركێشی، بۆیە ئاگری دووبەرەكی و ناكۆكی هەڵگیرسا، فاكتەرەكانی لێكترازانی سیاسی و كۆمەڵایەتی هاتنەئاراوە، تا كار گەیشتە لێكترازانی بنەما و بنچینەكانی دەوڵەتی پاشایەتی لە رێی كودەتایەكی سەربازی لە ساڵی 1958دا. بەڵام كورد هیچ خێرێكییان نە لەم كودەتایە و نە لە كودەتا شوومەكەی ساڵی 1968 نەبینی، كە كودەتایەكی تایبەتی حزبی و قەومی بوو، هیچ كەسێك پشكی تێدا نەبوو، تەنیا ئەگەر حزبی، یان قەومی بووایە. هەر لەو رۆژەوە تا بە ئەمڕۆش دەگات، گەلی كورد هیچ حەسانەوە، یان دڵنیایی، یاخود مافی دەستووری نەبووە، تەنانەت لە بەری رێككەوتننامەكانی نەخواردووە، چ لەگەڵ بەغدا لە ساڵانی شەستەكان، یان لە ئاداری 1970 تەنانەت لە هەشتاكان و دواتریش لە 2003 بە دواوە، بەردەوام ئێمە لە قەیرانێك رزگارمان نەبووە، قەیرانێكی دیكە یەخەی پێگرتووین، لە ساڵی 1970 پەیمانیان شكاند، لە ساڵی 1974 هەر دوو شاری قەڵادزێ و هەڵەبجەیان بە چەكی قەدەغەكراو (ناپاڵم) خەڵتانی خوێن كرد، (من ئەو رۆژانەم لەبیر ناچێت كاتێ كە قوتابی بووم لە پۆلی پێنجەمی سەرەتایی و ئازیزترین خزمیشمان بە بەرچاومانەوە لە هەڵەبجە شەهید بوو). لە ساڵی 1977 حكومەت دەستی كرد بە راگواستنی زۆرەملێی گوندنشینان بە درێژایی سنووری نێوان توركیا و عێراق، ئێران و عێراق و بە قووڵایی 24 كیلۆمەتر، دواتر شكستترین و مەترسیدارترین سیستەمی ئیداری بەسەر راگوێزراواندا پیادە كرد كە بریتی بوو لە بێكاریی داپۆشراو دەرحەق پیر و بەساڵاچووان و بە سەربازكردنی یەدەگی لاوان و چەكداركردنی كورد دژی كورد. ماوەیەكی زۆر گیرمان بەدەست ئەو رژێمەوە خوارد، كە ئاسەوارەكانی تا ئەمڕۆش هەر ماون، لە ساڵی 1987 بەغدا ناوچەیەكی فراوانی بە چەكی كیمیاوی بۆردومان كرد، بەو چەكانەی كە لە رووی نێودەوڵەتی و مۆڕاڵی مرۆییەوە قەدەغەن، دواترینیشیان بۆردومانی شاری هەڵەبجە بوو كە لە ئاكامدا پێنج هەزار شەهید و هەزاران بریندار و ئاوارەی بێلانەی لێكەوتەوە، ئەوانەیشی مابوون، ئاوارەی چیاكان بوون و دواتر چوونە نێو ئێرانەوە و زیاتر لە چوارساڵ لە خێوەتگاكاندا مانەوە. لە ساڵی 1988دا حكومەتی بەغدا دەستی كرد بە ئەنجامدانی هەشت قۆناغی هەڵمەتی ئەنفال لە گوند و كۆمەڵگەكاندا كە قوربانییەكانی ئەم هەڵمەتە بە زیاتر لە 180 هەزار مرۆڤی بێتاوان مەزەندە دەكرێت، كە لە ساڵی 2003وە تا ئەمڕۆ ناوبەناو گۆڕە بەكۆمەڵەكانیان بەدەر دەكەون كە ئەم هاووڵاتییانەیان تێدا زیندەبەچاڵ كراوە، دوای ئەوەی هەموویان گولـلەباران كراون و دەنگ و هات و هاواریان دەگەیشتە عەرشی خودا. سەركردایەتیی كورد ئەو هەموو كارەساتانەی لە بیر كرد كە لە شەڕی عێراق- ئێران روویاندا و هێرشی نەكردە سەر سوپای عێراق وەك رەچاوكردنێكی بارودۆخی ئەم شەڕە هەڵگیرساوە، بەڵام بێسوود بوو.
دوای شەڕی دووەمی كەنداو و داگیركردنی كوێت لە لایەن عێراقەوە، دەرفەت بۆ گەلی كورد رەخسا، تا راپەڕێت و لە میانی راپەڕینەكەش سوپای عێراق كە ماندوو، بەزیو و شكستخواردوو بوو، نەیتوانی بەرگری بكات و كشانەوە، ژمارەیەكی زۆری سەربازەكانی ئەو سوپا بەزیوەش بە دیلی كەوتنە دەست گەلی كوردەوە، بەڵام ئەم گەلە بەوەفا و مرۆڤدۆستە و پێشمەرگەی كوردستانیش تۆڵەیان لێ نەسەندنەوە و هیچیان لێ نەكوشتن، بەڵكو بە سەر ماڵ و مزگەوت دابەشیان كردن و بەو پەڕی رێزەوە خزمەتیان كردن كە بە سەدان و هەزارانیان گەواهی بۆ ئەم هەڵوێستە دەدەن.
لە ساڵی1991دا ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە 688ی لە ئەنجامی كۆڕەوی ملیۆن كەسی كورد دەركرد كە (لە ترسی دووبارەبوونەوەی ئەنفال) روویان لە ئێران و توركیا كرد، دوای هێرشەكانی بەغدا بە تانك و چەكی قورس، دوای ئەم بڕیارە نێودەوڵەتییە گەل و حزبەكان یەكسەر گەڕانەوە شار و گوندەكان.
هەر یەكسەر دوای گەیشتنیان، ئەو حزبانە دەستیانكرد بە پێكهێنانی چەند لیژنەیەكی هاوبەش لە ژێر سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی، گەلیش دەستی دایەوە ئاوەدانكردنەوە و لە میانی ساڵێكدا سەركردایەتیی حزبەكان بڕیاریان دا هەڵبژاردنی یەكەم پەرلەمان ئەنجام بدەن و دواتر حكومەتی هەرێم پێكبهێنن. ئەم ئەزموونە 11 ساڵی خایاند تا ئەو كاتەی لە ساڵی 2003 رژێمی عێراق لە لایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیەوە گۆڕا.
هەڵوێستی كورد لە نێوان 1988 بۆ 2003
لە ساڵی 1998 تاكو 2003 سێ كۆنگرە، یان كۆبوونەوەی سەرەكی و بنەڕەتی لە لایەن ئۆپۆزسیۆنی عێراقی سازكراوە، حزبە كوردستانییەكانیش لایەنی بنەڕەتیی ئەو كۆبوونەوانە بوون، یەكەم كۆبوونەوەش لە ئەمریكا و دوومیان لە لەندەن و سێیەمیشیان دوای چەند مانگێكی كەم بەر لە گۆڕینی رژێم لە هاوینەهەواری سەڵاحەددین سازكرا. لە میانی ئەو كۆبوونەوانەدا بناغەكانی رەفتار و بنەماكانی پابەندبوونەكانی نێوان لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بە هەموو پێكهاتە و شێوازەكان داڕێژران. هەروەها پرەنسیبە بنەڕەتییەكان كە هەموو لایەنەكان جەختیان لەسەر كردەوە و دواتریش لە دەستووری تازە نووسرانەوە كە بریتی بوو لە سیستەمی فیدڕاڵی و دیموكراسی و ئازادییە گشتییەكان و مافەكانی مرۆڤ و فرەیی و بەها باڵاكانی ئیسلامی و مرۆیی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و جیانەكردنەوە و پەراوێزنەخستن. بەڵام بەداخەوە ئەمە لە كۆمەڵگەی خۆمان سوودی نەبوو، دوای ئەو هەموو پابەندبوون و بەشداریكردنە كاریگەرییانەی حزبە كوردستانییەكان و گەلی كورد و لە بیركردنی رابردوو و ئامادەبوونیان بۆ بنیادنانی عێراقێكی تازە بۆ هەمووان، ئەوەندەی نەبرد بیر لە پێچەوانەكەی كرایەوە و كەسانێك بە دژە ئاڕاستە كاریان كرد، ئەوانە خاوەن هێز و دەسەڵات و هەژموون بوون بۆ گرتنەدەستی جڵەوی حوكمڕانی و هەڵگیرساندنی ئاگری فیتنەی تایفەگەری، رۆژ لە دوای رۆژ ئاگری دووبەرەكی پەرەی سەند، تا سووتەمەنی هاوكێشەكانی ئیقلیمی و پاكتاوكردنی حیساباتی ناوخۆیشی چووە سەر، لێرەو لەوێ چەندین تاقم و لایەنی جەمسەرگیری پەیدابوون كە رێڕەوی هەموو هاوكێشەكانیان گۆڕی، حكومەتەكانی عێراقیش بەرنامەی چاكسازی و گۆڕانكارییان پێ نەبوو، بۆیە بنیادنان و پەرەپێدان بووە شتێكی خەیاڵ و ئەستەم، كار گەیشتە ئەوەی كە هاووڵاتی نیشتمانی نەبێت و تەنیا بیر لە گوزەران و ژیانی بكاتەوە و هیچ دەوڵەتێكیش نەبێت كە داڵدەی بدات و سەروماڵی بپارێزێت، كەرامەتی مرۆڤ و ئازادی و مافەكانیشی زۆر لەوە كەمتر بن كە ئەو بیریان لێدەكاتەوە. دوای ئەوە دەسەڵاتدارانی ناوەند بڕیاریان دا دەستوور بلۆك بكەن و بە ماددەی 140 دەستیان پێكرد كە سێ بەند و قۆناغ لەخۆ دەگرێت بۆ چارەسەركردنی ناوچە كێشە لەسەرەكان، ئەوە بوو پیلانیان دانا كە هێرش بكەنە سەر كەركووك و داگیری بكەن و بۆ ئەم مەبەستەش سوپایەكی تایبەتیان بە ناوی هێزەكانی دیجلە پێكهێنا، بەڵام كێشەی بودجە و مافی گەلی كورد ئەوا لە ساڵی 2007ـەوە تاكو ئەمڕۆ بۆتە كێشە سەرەكی و جەوهەری لە نێوان بەغدا و هەولێر تا كار گەیشتە ئەوەی بە تەواوی لە كۆتایی ساڵی 2013 بڕا، بەڵام كێشەی یاسای نەوت و غاز ئەوەیان لە دۆسێیە گەرمەكانە و بە دەستی بەغدایە كە یاری پێدەكات و ناوبەناویش شەڕی پێدەكات و بەمەش هەموو مافە دەستوورییەكان دەبەزێنێت. سیاسەتی ئەو حكومەتە لە هەمبەر ناوچەی رۆژئاوا و خەڵكی سوننە ئەوا نەك تەنیا سنووری پەراوێزخستنی تێیپەڕاندووە، بەڵكو عێراقی كرد بە خاكێكی بەپیت بۆ سەرهەڵدانی ئەلقاعیدە و سیاسەتە شكستخواردووەكانی حكەمەتی ناوەند بەوە گەیشتن كە داعش سەرهەڵبدات و شاری موسڵ و دواتر چەند ناوچەیەكی دیكەی پارێزگا سوننەكان داگیر بكات، بەتایبەتیش دوای داگیركردنی رومادی كە ئاسایشی بەغداش كەوتە بەر مەترسییەكی راستەقینەوە.
لە گەرمەی ئەو رووداوە تراژیدییانە و ئەو دەرئەنجامە خوێناوییانە و ئەو ستەمە كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی بەدوای خۆیدا هێنای، پێویستە ئەوە لە بیر نەكەین و بەبێ هیچ منەتێك بە مێژوو بڵێین كە حكومەتی هەرێمی كوردستان و هەموو گەلی كورد هەڵوێستێكی مێژووییان لە هەمبەر ئاوارەكانی سووریا و عێراق تۆماركرد كە ژمارەیان گەیشتووەتە دوو ملیۆن ئاوارە، بە شێوەیەك كە هەموو تاك و خێزانێك بەشدارییان كرد لە پشتیوانیكردن و حەواندنەوە و بەدەنگەوەهاتنیان و بە هیچ شێوەیەكیش هەستەوەری و رق و كینەیان بەرامبەر نەگیراوەتەبەر، لە ئێستادا هاووڵاتی عێراقی هەموو مافەكانی وەك هاووڵاتیانی كورد پارێزراوە، ئەمڕۆ فەرمانبەر و ئەندازیار مامۆستای زانكۆ بە سەربەرزی و رێزەوە لە كوردستان لە سەر ژیانی رۆژانەیان بەردەوامن و ئاسایشیان وەك هەموو هاووڵاتییەكی كورد پارێزراوە.
كەواتە دوای ئەو هەموو راستییە، هەموو خوێنەر و گوێگر و چاودێرێكی بێلایەن بە تەواوی دەزانێت كە دەست و ویستێك لە بەغداوە هەیە كە پاڵ بە گەلی كوردەوە دەنێ و بەرەو سەربەخۆبوون و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ رێی بۆ خۆش دەكات.
ئەوەی كە باسمان كرد گەواهی و بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە سەركردایەتیی كوردستانی و گەلی كوردستان بە تەواوی بڕوایان بە عێراقێكی یەكگرتووی فیدڕاڵ هەیە، بەڵام رەفتاری سیاسی و هەڵسوكەوتی بەغدا لە ماوەكانی رابردوودا پاڵ بە كوردەوە دەنێت كە بە زۆردارەكی پێداگری بكات لە سەر سەربەخۆیی و راگەیاندنی دەوڵەت، چونكە كەرامەت و ئازادی لە هەموو شتێك خۆشەویستترن. ئێمە لە ئازادیخوازانی دنیا دەپرسین: ئایا ئێستا شتێكمان لە بەردەمدا ماوە، تەنیا ئەوە نەبێت كە بپرسین كەی ئازادی و كەرامەت و بڕیاری خۆمان دەست دەكەوێت بەوەی كە چۆن بمانەوێ بژین و تا كەی ئیرادەی گەلێك زەوت بكرێت كە هەزاران ساڵە لەسەر ئەم خاكەدا ژیان بەسەردەبات؟
***
* سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان
