سیاسەتی بازرگانی بە دڵی بزوێنەری سەرجەم پرۆسەی ئابووریی دەوڵەتان دەژمێردرێت، بۆیە وڵاتان گرنگییەكی زۆر بە سیاسەتی بازرگانی دەدەن، چ لەسەر ئاستی ستراتیژییەكانی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە، چ ئەوەی پەیوەستە بە بڕگەكانی ئابووری و دراو، یان لەسەر ئاستی یاسایی لە میانی ئاوێتەكردنی ئەو ستراتیژییانە لە سیاسەتی یاسادانانی هاوتەریب كە لەگەڵ واقیعی ئابووری و بازرگانیی دەوڵەتدا كۆكن، بۆیە تێبینی دەكرێت كە ئەو وڵاتانە سیاسەتی بازرگانییان بەتایبەتیش سیاسەتی بازرگانیی دەرەوەیان كردۆتە ئەولەویاتی بابەتەكانی دەستوورەكانیان لەبەر ئەوەی گرنگە، بەڵام لە دەوڵەتانی فیدڕاڵدا كە دەسەڵات لە نێوان حكومەتی ناوەند و حكومەتەكانی هەرێم
دابەشكراوە هەروەك لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقدا هاتووە كە ئەو دەستوورە پرۆسەی نەخشەكێشانی سیاسەتی بازرگانیی دەرەوەی كردۆتە كاری تایبەتی حكومەتی فیدڕاڵ، هەرچەندە ئەمە ئەوە ناگەیەنێت هەتا لە رووی دەستوورییەوە كە هەرێمەكان بێبەش بن، لە رەوشی خۆشمان لە هەرێمی كوردستانی عێراق، سیاسەتی بازرگانی بەو شێوەیەیە كە لەگەڵ رەوشی هەرێم بگونجێت لەبەر ئەوەی ئەو سیاسەتە لە هێڵە گشتییەكانیدا لەگەڵ سیاسەتی بازرگانیی فیدڕاڵدا كۆكە.
ئەگەر سیاسەتی بازرگانیمان وەك دیاردەیەكی نووساو بە هەر دەوڵەتێك لەقەڵەم دا بە چاوپۆشی لە سروشتی سیستەمی سیاسی و ئابووری لەو دەوڵەتەدا، ئەوا لە هەمان كاتدا بریتییە لە دیاردەیەكی ئاوێتە و ئاڵۆز و ورد، چونكە لە چوارچێوەی كۆمەڵێك سیاسەتی دیكەدا دەخولێتەوە لە سەروویانەوە سیاسەتی ئابووری كە لە ناوەڕۆكدا سیاسەتی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاری و كشتوكاڵی و سیاسەتگەلی هاوردەكردن و هەناردەكردن و سیاسەتی دراوی و سیاسەتی دارایی و زۆری دیكە لەخۆدەگرێت.
بۆیە ئەگەر ویستمان چەمكێك بدەینە سیاسەتی بازرگانی دەكرێ بڵێین كە بریتییە لە كۆمەڵە رێكارێكی یاسایی و كارگێڕی و هەڵسوكەوت كە دەوڵەت دەیگرێتەبەر بۆ بەدیهێنانی ئامانجە ئابوورییەكانی، ئەوەی كە بە دەوڵەت دەگات لە هاوردە، یان هەناردە تەوەری سەرەكیی بودجەی دەوڵەت پێكدێنێت، سیاسەتی بازرگانی بەم چەمكە بەشێكی بنەڕەتییە لە فەلسەفەی ئابووریی دەوڵەت ئەگەر ئەو فەلسەفەیە سیستەمی ئابووریی بازاڕ، یان سەنتراڵییەتی سیستەمی ئابووری و لە ئەنجامی كرانەوە، یان داخران لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا، بەڵام سیاسەتی بازرگانیی ناوخۆ ئەمەیان كاری خودی دەوڵەتە لە دانانی سیاسەتی هاوتەریب كە ئامانجەكانی سیاسەتەكەی لە بازرگانیی دەرەوە وەدی دێنێت، چونكە سیاسەتی بازرگانیی دەرەوە گرنگترە لە رووی سیاسەتی بازرگانییەوە ئەمەش لە میانی كرانەوە بە بازاڕەكانی جیهان و سیستەمی ئابووری و بازرگانیی جیهانی لە میانی رێكخراوی بازرگانیی جیهانی و رێككەوتنە جۆراوجۆرەكانی لە بوارە جیاجیاكانی ئابووری و بازرگانی و داراییدا.
ئەگەر بابەتی سیاسەتی بازرگانیمان بە ناوەڕۆكەكانییەوە بەستەوە بە باری ئابووری و بازرگانی لە هەرێمی كوردستاندا، هەروەها لەپێناو روونكردنەوەی تێگەیشتن لە سیاسەتی بازرگانی و گرنگێتییەكەی دەكرێ جەخت بكەینەوە لەسەر ئامانجەكانی سیاسەتی بازرگانی، چونكە مەبەست لە دانانی سیاسەتی بازرگانی وەدیهێنانی ئەو ئامانجانەیە كە دەوڵەت هەوڵیان بۆ دەدات، ئەمانەش ئامانجی زۆرو هەمەچەشنن، بەڵام لەسەروویانەوە چەند ئامانجێكی بنەڕەتی دێن لەوانە پارەداركردنی گەنجینەی دەوڵەت بە داهاتی زیاتر و وەدیهێنانی هاوسەنگی لە بودجەی خەرجییەكاندا وێڕای هاندانی كێبڕكێ لە كەرتە جیاوازەكاندا لەگەڵ پاراستنی بەرهەمی نیشتمانی لە نێوجەرگەی ئەو كێبڕكێیەدا، هەروەها كاراكردنی رۆڵی كەرتی تایبەت لە میانی سیاسەتگەلی یاسایی سەركەوتوو و كاری دروستی دامەزراوەییەكان.
با بێین و ئەو ئامانجانە ببەستینەوە بە واقیعی ئابووری و بازرگانی لە چوارچێوەی واقیعی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا بەبێ ئەوەی لەبیرمان بچێت كە ئابووریی هەرێم و سیاسەتە ئابووری و بازرگانییەكەی بەلایەنی كەم لە رووی دەستوورییەوە بەستراوەتەوە بە واقیعی سیاسی و ئابووری لە عێراقدا، ئەگەر جەختمان كردەوە لەسەر ئەو ئامانجانە و بەتایبەتیش ئامانجی سیاسەتی بازرگانی لە وەدیهێنانی داهاتی زیاتر بۆ گەنجینەی هەرێم، هەروەك زانراوە كە بودجەی هەرێم دیارە لە پشتبەستن بە دوو سەرچاوەی بنەڕەتی ئەوانیش داهاتەكانی پارەداركردن لە ناو هەرێم و پشكی هەرێمە لە بودجەی عێراقی فیدڕاڵدا، هەروەها هەرێم لە چوارچێوەی كەرتی گشتیی حكومەتدا مانگانە پێویستی بە زیاتر لە 750 ملیۆن دۆلارە بۆ دابینكردنی مووچەی لەشكرێك لە فەرمانبەران كە رەنگە پێویستیی فیعلی لە هەرێم بەو لەشكرە لە 25% ی ژمارەی ئێستا رەت نەكات، كە وەك هۆكارێكی سیاسەتی ئیداری و سیاسەتی كەڵەكەبووی هەڵەوە هاتۆتە ئاراوە كە زۆر زەحمەتە چارەسەری هەنووكەیی بۆ دابنرێت، ئەمەش مانای وایە كە بودجەی بەكاربردنی هەرێم بوار بۆ بودجەی وەبەرهێنان ناهێڵێتەوە و زۆر جاریش كورتهێنان لە بودجەدا دەبێت هەتا سەبارەت بە دابەشكردنی مووچە هەروەكو لە رەوشی ئێستای هەرێم بەم شێوەیەیە لە ئەنجامی ئەوەی كە بودجەی هەرێم پاشكۆی بودجەی فیدڕاڵە، ئەمەش پێویستی بە دانانی سیاسەتگەلێكی بازرگانییە لە چوارچێوەی سیاسەتگەلی دروستی ئابووری بە ئیرادەیەكی جیددی سیاسی بۆ چاكسازی لەمیانی كاری دامەزراوەیی دروستدا، بەڵام دەربارەی چۆنێتیی وەدیهێنانی ئەو جۆرە سیاسەتانە كە رەنگە ئەو ئامانجانە بێنێتەدی، ئەوا دەكرێ چەند رێكارێكی ئیداری و یاسایی ئەنجام بدرێت بۆ نموونە:
1- بودجەی هەرێم پڕیەتی لە بڕگەو وردەكاریی زۆر بە شێوەیەك ماندووی دەكات كە بوار ناهێڵێتەوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانی پەرەپێدان كە پێویستە، لە میانی پێكهێنانی لیژنەیەك لە یاساناسان و ئابووریناسان و پسپۆڕانی دیكە بۆ چاوخشاندنەوەی سەرتاسەری بە بڕگەكانی بودجەدا و دەست نیشانكردنی شوێنەكانی كەموكوڕیی لە بودجەكە یان لە بڕگەكانیدا كە دەكرێ لاببرێن یان تێچوویان كەمبكرێتەوە یان جارێكی دیكە بڕگەكانی دیكە دابنرێنەوە بە شێوەیەك كە خەرجیەكان كەم بكاتەوە هەتا ئەگەر پێویست بوو چاو بخشێنرێتەوە بە هەیكەلبەندی وەزارەت و دەزگا سەربەخۆكان و وەزارەتەكانیش ئاراستە بكرێن تا سیاسەتێكی خۆپارەداركردن بگرنەبەر. چونكە بوارێكی فراوان هەیە لەگەڵ كەمێك شەفافییەت و بابەتییەت و پلاندانی دروست كە زۆر لە وەزارەتەكان بكرێن نەك تەنیا بە خۆپارەداركردن بەڵكو بتوانن بودجەی گشتیش بە داهاتەكانیان پارەداربكەن لەجیاتی ئەوەی لە چالاكییەكانیاندا پشت بە بودجەی گشتی ببەستن، هەروەك زۆربەی وەزارەتەكان و دەزگا حكومییەكانی ئێستا، بە مەرجێ بەپێی نۆڕمە بابەتییەكان و لە چوارچێوەی یاسا بێت و دوور لە زێدەخەرجی و بە هەدەردانی سامانی گشتی بە شێواز و كاری نایاسایی و ژمێركاری.
2- گەڕان بەدوای سەرچاوە تازەكانی پارەداركردن لە میانی چەند رێكارێك كە دەكرێ حكومەتی هەرێم پەیڕەویان بكات، ئەگەر بە راستی و بە جیددی و بە ئیرادەیەكی راستەقینەی سیاسی بیكات، چونكە بۆ نموونە زۆر سامان و موڵك هەن كە لە راستیدا سامان و موڵكی گشتین كە پێویستە داهاتەكانیان ببنە سەرچاوەی گرنگ بۆ پارەداركردنی بودجەی گشتی، بەڵام ئەو سامان و موڵكانە پەكیان كەوتووە یان لە بنەڕەتدا دیارنین لەبەر هەر هۆیەك بێت، لە زۆر حاڵەتیشدا هۆكاری یاسایی نین، یۆبە ناتوانن بودجە پارەداربكەن ئەگەر نەبنە بارگرانییەكی دیكە بەسەر بودجەوە.
3- زۆر دامەزراوەو كارگەو فابریقە هەن كە پێویستە بەرهەمهێن بن و داهاتی گرنگ بۆ بودجە دابین بكەن، بەڵام پەكیان كەوتووە یان وەستاون یاخود هەر نەماون، حكومەت دەتوانێت ئەم دامەزراوەو كارگانە بژێنێتەوە و بەتەنیا بیانخاتەوەگەڕ یانیش بە بەشداریی كەرتی تایبەت و پاڵپشتییان بكات بە شێوەیەك كە بتوانن بەرهەم بخەنەوە و كێبڕكێ بكەن لە میانی دۆزینەوەی میكانیزمی یاسایی كارا وەك ئەوەی كە بگۆڕێن بە كۆمپانیا بە پشك و دواتر وردەوردە پشكەكانیان بفرۆشێتەوە و بكرێن بە كەرتی تایبەت، رەنگە دەستێوەردانی حكومەت پێویست بێت لە چەند چالاكییەكی دیاریكراودا بێ ئەوەی كاربكەنە سەر ئازادیی تاكەكەسەكان لە ئەنجامدانی چالاكیی ئابووری و بەتایبەتیش ئەگەر ئەو دەستتێوەردانە پێویست بوو بۆ هێنانەكایەی كەرتێكی زیندووی تایبەت لە هەرێمدا، هەروەها رێكاری پێشووی یاسایی دروست بوو كە لەگەڵ رێساكانی ئەو كۆمپانیایانە دەگونجێن كە لە هەرێمدا كاریان پێ دەكرێت، كە هاریكارە لە داڕشتنەوەی هەیكەلبەندیی كۆمپانیاو دامەزراوەكانی كەرتی گشتی و هێنانەكایەی كەرتێكی تایبەت كە بە جیددی بەشداری بكەن لە پرۆسەی پەرەپێدان لە میانی زیندووكردنەوەی كەرتە كاراكانی بەرهەمهێنان و زیادكردنی بەرهەمی خۆماڵی، لە هەمان كاتیشدا گوشارو داخوازییەكانی دامەزراندن لە كەرتی گشتی كەم دەكاتەوە، بەتایبەتیش ئەگەر لەگەڵ ئەو پرۆسەیەی چاكسازیدا خول یان پەیمانگای فێركردن و شیاندن بۆ پیشە جیاجیاكان لە هەرێم بكرێتەوە بۆ پێگەیاندنی كادیری خوێندەوار بۆ بازاڕەكان، چونكە هەرێم پێویستی بە كادیری مامناوەندیی خوێندەوار هەیە لەبەر ئەوەی زۆربەی ئەو پیشە گرنگانەی كە بازاڕ پێویستی پێیانە هەمیشە وەك میرات ماونەتەوە و دواتر بەردەوامی پێدان و گواستنەوەیان لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی دیكە بێ ئەوەی پەرەسەندنیان تێدا بكرێت كە بگونجێت لەگەڵ داواكارییە تازەكانی بازاڕدا.
4- گرتنەبەری سیاسەتگەلێكی دروستی وەبەرهێنان لەسەر بنەما یاسایی و بابەتییەكان و لە سەرچاوەیەكی دیاریكراوو دیاری بڕیاری پێشوەختە بۆ وەبەرهێنەر، بە مەرجێك كە ئەو سیاسەتە ئاسان و روون بێت و دوور بێت لە بیرۆكراتییەتی كارگێڕی و فرەیی سەرچاوەكانی بڕیار بۆ مۆڵەتدانی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان وەك بەشێكی كارا لە سیاسەتی بازرگانی، كە پێویستە لە هەرێم پەیڕەوبكرێت، ئەوەش پێویستی بە هەماهەنگییەكی تەواو هەیە لە نێوان دەزگا پەیوەندیدارەكانی وەبەرهێنان كە دەبێت هەموویان كاربكەن لەپێناو وەدیهێنانی سیاسەتی بازرگانی كە دەخرێتە سوودو بەرژەوەندیی هەرێمەوە نەك لە بەرژەوەندیی چەند توێژێكی دیاریكراو یان كەسانێك لە نێو چەند توێژێكی دیاریكراودا، جا ئەگەر بۆ نموونە دەوڵەتانی هاریكاریی كەنداو لە ئەنجامی یەكێتیی سەرچاوەی بڕیار و سیاسەتی یەكگرتووی بازرگانی بە شێوەیەك مامەڵە لەگەڵ لایەنەكەی دیكەدا بكەن وەك یەك یەكەی ئابووری، كەواتە بۆچی نەتوانین لە هەرێمدا و لە چوارچێوەی خودی دامەرزاوەكانی هەرێمداو لەوانە وەزارەتەكان و دەستە پەیوەندیدارەكان سەرچاوەی بڕیارەكە یەكبخەین لەسەر بنەمای یاسا نەك دوور لە یاسا، چونكە راستییەكی واقیعی هەیە، ئەم جۆرە هەماهەنگییە بە باڵاترین پلە و بە شێوەی بابەتی و شەفاف دەسەپێنێت، ئەویش ئەوەیە كە دەروازەكانی سیاسەتی بازرگانی بریتییە لە دەرچەكانی وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەكان، چونكە سیاسەتی بازرگانی لە دۆخی دروستدا نابێت ئەگەر بەربەستەكانی كەرتەكانی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاری چارەسەرنەكرێن جا ئەو بەربەستانە هەر جۆرێك بن.
5- دابینكردنی تەواوی خزمەتگوزارییەكان بۆ ناوچەو شارە پیشەسازییەكان و بخرێنە بەردەم وەبەرهێنەران بەپێی بنەما یاساییە شەفافەكان و دوور لە بیرۆكراتییەت و مەحسوبییەت و خزم خزمانێ كە بەهیچ شێوەیەك پەیوەندییان بە یاساوە نییە، دەكرێ بەمەش كەرتێكی تازەی پیشەسازی لە بوارە جیاجیاكانی پیشەسازی دابمەزرێت بە شێوەیەك كە بەشداری بكات لە پرۆسەی پەرەپێدانی پیشەسازیی لە چوارچێوەی یاسادانانی تەواوەوە، من لە نزیكەوە دەزانم كە هەوڵگەلێكی جیددی هەیە لە لایەن وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی هەرێمەوە بۆ دامەزراندنی ئەم جۆرە ناوچەو شارانە و پڕۆژە یاسایەكیش دانراوە بۆ ئەم بابەتە ئەگەر هاتوو تەگەرە و بەربەستی نەیەتە ڕێ، چ بەربەستی تەكنیكی، یان دارایی، یان سیاسی، یان بەرژەوەندی لایەن و تاكەكەسی بێت، كە ببنە ئاستەنگ لە بەردەم دامەزراندنی ئەم ناوچانە، یاخود دوای دامەزراندیان بەربەست بخەنە پێش كارەكانیان لە پێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندییە كەسییەكان لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی گشتی هەروەك لە كەرتی وەبەرهێنانی هەرێمدا لەئارادایە.
6- هەوڵدان بۆ جێبەجێكردنی یاسای كێبڕكێ و نەهێشتنی پاوانخوازی و كاراكردنی ئەنجومەنی كێبڕكێ و دەستكردن بە رووماڵێكی جیددی و بابەتییانە لە ناوچەكانی پاوانخوازی و سەرچاوەكانی لە هەرێمدا و چارەسەركردنی بە شێوەیەكی بوێرانە و ئاشكرا بە شێوەیەك ئەم پاوانخوازییانە بخرێنە بەرژەوەندیی گەنجینەی هەرێمەوە نەك بۆ گرووپ، یان كۆمەڵە كەسێك، چونكە چەند كەرتێكی دیاریكراو هەن كە بە هۆی كارایی و تەكنیكی بەرزییانەوە پشتیان پێ دەبەستن وەك كەرتەكانی گەیاندن، یان نەوت، یان وەبەرهێنان لە بوارە دیاریكراوەكاندا وەك داودەرمان، جا لە پێناو وەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتی دەكرێ ئەم پاوانخوازییانە هەروەك لە زۆر دەوڵەتانی پێشكەوتوو و دواكەوتووی جیهان بەدی دەكرێن لە رێگەی زیادكردنی ئاشكراوە بدرێنە چەند لایەنێك كە زیادكردنەكەیان بۆ دەردەچێت لە چوارچێوەی ياسا و رێكاری یاسایی و شەفاف، هەروەها داهاتەكانیشیان بخرێتە گەنجینەی گشتییەوە لەجیاتی ئەوەی بخرێتە بەرژەوەندیی كرووپ یان كەسانێكەوە.
7- شانبەشان لەگەڵ ئەو رێكارانەی سەرەوەدا دەكرێ زەمینەیەكی گونجاوی یاسایی و كارگێڕیی دابین بكرێت بۆ پاراستنی بەرهەمە خۆماڵییەكان لە میانی بەكارهێنانی سیاسەتێكی گومرگیی گونجاو بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵدا بۆ كاراكردنی یاسای تەعریفەی گومرگی فیدڕاڵ بۆ مەبەستی دابینكردنی پاراستنی كارای بەرهەمە خۆماڵییەكان و بەتایبەتیش لە بازاڕەكانی هەرێمدا كە بوونەتە گەورەترین بازاڕی عێراق كە كاڵای خراپ و كوالیتی نزم لەخۆدەگرێت كە بەپێی نۆڕمەكانی باشیی و سەلامەتی لەگەڵ كەمترین مواسەفاتی پێوانەیی یەكناگرێتەوە، بەڵكو هەندێ جار مەترسیشە بۆ سەر تەندروستی و سەلامەتیی مرۆڤ و بەتایبەتیش لە هەردوو كەرتی خۆراك و دەرماندا. تەنانەت لەچوارچێوەی رێكخراوی بازرگانیی جییهانی(WTO) دا ئەگەر عێراق بوو بە ئەندام تێیداو پابەنديش بوو بە رێككەوتننامەكانی، بەمەش رێگە دەدات بە پاراستنی چەند بەرهەمێكی پیشەسازیی نیشتمانی لە میانی رێككەوتننامەی نەهێشتنی خنكانی بازرگانی Anti Dumping ئەگەر بەرهەمی دیاریكراو بخرێتە بازاڕی دیاریكراوی نیشتمانیيەوە بە شێوەیەك و بە بڕێكی زۆرو بە نرخێك كە بازاڕ بخنكێنێت و كاریگەریی نێگەتیڤی هەبێت بۆ سەر پیشەسازییە نیشتمانییەكان، چونكە دەكرێ بە پێی هەمان رێككەوتننامە رێكارگەلی قەرەبووكردنەوە بگیرێتەبەر لەمیانی سەپاندنی باجی قەرەبووكردنەوە لەسەر ئەو كاڵایانەی كە مایەی خنكاندنی بازاڕن، هەتا ئەگەر بەشێوەیەكی كاتیش بێت تا ئەو وەختەی ئاسەواری ئەو خنكانە چارەسەر دەكرێن و لایەنی خنكێنەر راستەڕێ دەكرێ بۆ پابەندبوون بەو رێككەوتننامەیە، بەڵام پێویستە ئاگاداربین لەوەی كە رێكارەكانی پاراستنی پیشەسازیی نیشتمانی نابێت بە شێوەی بنەڕەتی بە ئامانجی دۆزینەوەی داهات بێت بۆ گەنجینەی دەوڵەت، یان هەرێم، بەڵكو بە ئامانجی دەستەبەركردنی پاراستن بێت بۆ پیشەسازیی نیشتمانی بە پلەی یەكەم و دووەمیش بۆ پاراستنی بەكاربەر هاوشان لەگەڵ یاسای پاراستنی بەكاربەردا. ئەو هەموو شتانەو هی دیكەش لەكۆتاییدا پەیوەستن بە سیاسەتێكی بازرگانیی شەفاف و بابەتی و هاوتەریبەوە چونكە گرنگترین شتە بۆ چالاكیی بازرگانی لە چوارچێوەی چالاكیی گشتیی ناوخۆیی و دەرەكیی ئابووریدا، بۆیە رێككەوتننامەی چات لە چوارچێوەی رێكخراوی بارزرگانیی جیهانیدا لە زۆر دەقەكانیدا و لە رووی قسەكردن لەسەر سیاسەتی بازرگانیی جەخت دەكاتەوە لە مەسەلەی شەفافییەتی ناوخۆیی واتا شەفافییەت لە وەرگرتنی بڕیارەكانی حكومەت پەیوەست بە سیاسەتەكانی بازرگانی.
* پسپۆڕ لە یاسای بازرگانی/ كۆلێژی یاساو رامیاری/ زانكۆی سەڵاحەدین