دەستپێك
دەزگای بانكی لەهەر دەوڵەتێكدا بە بەشێكی سەرەكی دادەنرێت لە بونیاتنانی ئابووری و كۆمەڵایەتیدا، چونكە لەژێر سایەی سیستمە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكاندا رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت. دەزگای بانكی لە میانەی هەوڵدانی كۆمەڵگەكان بۆ وەدیهاتنی پەرەپێدانی ئابووری ئەم رۆڵە گرنگەی پێدراوە، لەبەر ئەوەی بەو لایەنە رێكخراوەی دەرامەتە داراییەكان دەژمێردرێت لە بواری ئابووریدا، چۆنیەتی دابەشكردنی ئەو دەرامەتانە بەسەر بوارەكانی وەبەرهێنانی هەمەچەشنەدا ئامانجەكان وەدیدەهێنێت. زۆربەی وڵاتانی گەشەسەندوو لەوانە عێراق و هەرێمی كوردستانیش، میراتێكیان بۆ ماوەتەوە كە لە دواكەوتوویی هەیكەلی بەرهەمهێنانیاندا دیارە، هەروەها بە تاكجەمسەری ئابووری و پشتبەستنیان بە بەرهەمهێنانی كەرەستەی خاو ناوبانگیان دەركردووە، لەلایەكی ترەوە دەزگا بانكیەكانیان دواكەوتووەو سیستمی پارەو دراو تێیاندا ناجێگیرە، ئەمەش باڵی كێشاوە بەسەر كورتهێنان لەبەرهەمهێناندا، لەكاتێكدا دابەشكردنی دەرامەتەكان بەسەر چالاكیە ئابوورییەكاندا رۆڵی گرنگی هەیە، ئەمەش وایكردووە زۆربەی حكومەتەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەم رووبكەنە دامەزراندنی بانكی پسپۆرو تایبەتمەند كە لەسەرەتادا ئامانج لێی هاوكاریكردن و پاڵپشتیكردنی كەرتە بنەڕەتیەكانی ئابوورییە، ئەمەش لە ڕێگای ئامادەكردنی بەشێك لەسەرمایەو قەرزی درێژخایەنی بانكییەوە. پشتی بەستووە بەوەی سەرمایەو وەبەرهێنان زیاتر بۆ ئەو كەرتانە خەرج بكرێت كە بەرهەمیان زیاترە، ئەمەش ئەو تەوەرە سەرەكییەیە كە بەهۆیەوە سیاسەتی پەرەپێدانی بەردەوام وەدی دەهێنرێت و دەبێتە فاكتەرێك بۆ رزگاربوون لەچوارچێوەی پاشكۆیی و دواكەوتەیی ئابووری.
دەزگای بانكی و پەرەپێدانی ئابووری لە وڵاتانی پێشكەوتوودا:
دیقەت دەدرێت لەوەی كە پێوەندی هەیە بە دەزگای بانكی پەرەپێدانی ئابوورییەوە كە لە هزری قۆناغە مێژووە دیاریكراوەكانەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەوەش لەماوەی نێوان سەرەتاكانی سەدەی هەژدەیەم تا دەگات بەسەرەتاكانی سەدەی بیست و یەكەم كە فیكری ئابووری كلاسیكی باڵادەست بووە، لەو هزرەدا وادانراوە كە پارە تەنها پەردەیەكە بۆ شاردنەوەی ئاڵوگۆڕی راستەقینە، واتا رۆڵەكەی تەنها لەوەدا كۆدەبێتەوە كە پردێك بێت بۆ ئاڵوگۆركردن، بەوشێوەیە دەزگای بانكی بەپێی بیردۆزە كلاسیكیەكان تەنیا پردێكە لەنێوان( پارەدانەری بانك و وەبەرهێنەردا)، ئەمەش بەپشتبەستن بەوەی سەڕافیی تەنیا دەرئەنجامێكە بۆ دیاردەی نەختینەیی، تەنانەت هزری كلاسیكی بڕوای بە توانای بانكەكان نییە بۆ دروستكردنی هێزی نوێی كڕین كە دەكرێت ئەم هێزە بخەینە ژێر دەستی وەبەرهێنەرانەوە. بەو شێوەیە چالاكی دەزگای بانكی جیاكراوەتەوە لەو وەبەرهێنانە گرنگانەی كە كاریگەرییان هەیە بۆ دروستكردنی ئابووری نیشتمانی.
پاش دانانی كتێبێكی ئابووری بەناوی بیردۆزی پەرەپێدانی ئابووری شۆمبتر لەساڵی 1911 كەتیایدا گرنگیەكی تایبەتی دا بەدەزگای بانكی، بەوەی گرنگترین توخمە كە دەتوانێت هاوبەش بێت لە پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری لە ڕێگای هاوبەشیكردن بۆ دروستكردنی سەرمایە، هەروەها لەڕێگای خوڵقاندنی پرۆسەی پارەدانان لەبانكەكان، چونكە ئەم پرۆسەیە ڕێگادەدات بۆ فراوانكردنی بواری ئابووری و پێكهێنانی سەرمایە، سەرەڕای ئەوەی ئەگەر سەرمایەی پێویستیش نەبێت بۆ ئەو فراوانبوونە. شۆمبتر جەختی كردەوە لەسەر گرنگی پارەدانان لەبانك، بەبێ ئەوەی رۆڵی پاشەكەوت لەپرۆسەی پەرەپێدانی ئابووریدا رەتبكاتەوە، كە بەخاڵی سەرەتای داناوە بەپێچەوانەی ئابووریناسە كلاسیكیەكانەوە كە پێشتر جەختیان لەسەر ئەوە كردبۆوە كە پارەدانان شێوازێكە لە شێوازەكانی پاشەكەوتكردن بۆ كەمكردنەوەی خەرجیەكانی بەكارهێنان و بەكاربردن، گەرچی بیردۆزەكەی شومبتر گۆڕانكاری زۆری بەسەر ئەم بیرۆكەیەدا هێناوە بەڵام دەكرێت ئاڕاستە گشتیەكانی رۆڵی دەزگای بانكی لەمیانەی ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووەوە ببەستینەوە بە ئەركە سەرەكیەكانی دەزگای بانكیەوە، كە بریتیە لە دوو ئەرك:
1. تەمویل، 2.چاودێری.
بەمشێوەیەی خوارەوە:
ئەركی تەمویلكردن لە دەزگای بانكیدا ئاڕاستەكردنی تەمویلكردنی دەزگای بانكی دوو خاڵی باشی هەیە بۆ دەزگاكە.
یەكەم: بەدامەزراوەییكردنی دەزگای بانك لەبەریتانیا بە نموونە:
سیاسەتی دەزگای بانك لەبەریتانیا لەسەر چەند بنەمایەك دروست بووە كە لێرەدا پوختیان دەكەینەوە:
1. قەرزی كورتخایەن بۆ چالاكیە پیشەسازییەكان.
2. بەشداری نەكردن لە پرۆژە ئابوورییەكاندا (لەمەدا بانكەكانی وڵاتانی گەشەسەندوو هەمان سیاسەتیان گرتۆتە بەر).
3. پێدانی قەرز بۆ ئاڵوگۆڕكردن و ئاسانكردنی وەدەستهێنانی شمەك.
كۆمەڵێك هۆكار رۆڵی گەورەیان بینیوە بۆ ئەوەی دەزگای بانكی بەریتانی ئەم هەنگاوانە بهاوێژێت، چونكە بەریتانیا گەشەپێدانێكی زۆری لەو سامانە وەیدهێناوە كەبەهۆی بازرگانی دەرەكیەوە پەیدای دەكرد، بەتایبەتی لەسەدەی هەژدەیەم كە توانی دەرامەتە سروشتیەكانی دەست بكەوێت بۆ پاڵپشتیكردنی كەرتی پیشەسازی تایبەت و بۆ وەدیهاتنی پێداویستیەكانی پەرەسەندنی خێرا، بەشێوەیەكی گشتی ئەمە جگە لەو دەرامەتانەی كە بەهۆی كشتوكاڵی هاوچەرخەوە كۆی دەكردەوە. رێبازی پلەبەندی لەگەشەسەندنی پیشەسازی لەبەریتانیادا بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو داهێنانە هونەریانەی كە وایكردووە وەبەرهێنان لە كەرتەكانی بەرهەمهێنانی پیشەسازی گەورەدا دروست بكات، ئەویش بەشێوەی بەش بەش و درێژخایەن لە ڕووی زەمەنیەوە، بۆ ئەمەش كۆمەڵێك كەسایەتی كاریگەر هەبوون لەسەر دیاریكردنی سیاسەتی دەزگای بانكی بەریتانی ڕۆڵیان هەبووە، بازاڕی دارایی لەندەن(بۆرسە) بەشێوەیەكی رێكوپێك لەبەرفراوانبووندا بووەو هاوئاست بووە بە پێشكەوتنی هونەریی وردە وردە وای لەبەریتانیا كرد باشترین شوێن بێت بۆ دەزگای بانكی لەپێناوی تەمویلكردنی درێژخایەندا، هەروەها بۆ داپۆشینی پێداویستیەكانی كەرتی كشتوكاڵی و پیشەسازی، ئەوەش لەڕێگای ئەو قەرزانەی كە بەشێوازێكی كەمی قازانج دەدرێن.
دووەم:دەزگای بانكی لە وڵاتانی تری ئەوروپاییدا:
ڕۆڵی دەزگای بانكی لە وڵاتانی تری ئەوروپاییدا سەبارەت بە ڕۆڵگێڕانی تەمویلكردن لەو ڕۆڵەی دەزگای بانكی بەریتانیا جیاوازبوو، ئەوەش بە پێی ڕەنگدانەوەی باری ئابووری و جیاوازی لە قۆناغەكانی گەشەكردن لە لایەك و هەروەها لە شێوازی كارپێكردنی سیستمی ئابووری لە لایەكی ترەوە، دەزگای بانكی ئەو دەوڵەتانە لەو ماوەیەدا بە شێوەیەكی ئەكتیڤ لە پرۆسەكانی پەرەپێدانی ئابووری بەشدارییان هەبوو، پرۆسەكانی بەرفراوانبوونی تەمویلكردنی درێژخایەن بۆ بواری پیشەسازی پێشكەوت، گەرچی درەنگتر لەوەی بەریتانیا دروست بوون، بەڵام چەندین كۆمپانیای موساهەمە بە بەشداری بانكە ئەوروپاییەكان كەوتنەگەڕ.
لە ناوەندی سەدەی نۆزدەیەمەوە لە فەرەنسا دوو دەزگای دارایی دروست بوو(CREDIT MOBILIER) ئەوەی ترشیان بە ناوی (CREDIT FONCIER)، یەكەمینیان وەك بانكی وەبەرهێنان بوو، كە دامەزراندنی هێڵی ئاسن و هەڵكەندنی كوڵخان و كارگەو بەندەرەكانی لەئەستۆ گرت، بەڵام دووەمیان پارەداركردنی كشتوكاڵی بە قەرزی درێژخایەن لە ئەستۆگرت دواتر پەرەی سەند تا گەیشت بەوەی قەرزی خانووبەرەو پیشەسازی بدات.
ئەركی چاودێری دەزگای بانكی
هەوڵدەدەین ئەم ئەركە ڕوونبكەینەوە كە دەزگای بانكی لەسەر دوو ئاست ڕۆڵی خۆی دەبینێ
یەكەم تایبەتە بە یەكەی بانكی(بانكی بازرگانی)، بەڵام دووەمیان تایبەتە بە دەسەڵاتی ناوەندی دراو(بانكی ناوەندی) سەبارەت بە ئاستی یەكەم تایبەتە بە یەكەی بانكی چالاكیەكانی لەسەر بنەمای بەدیهێنانی گەورەترین قازانج لەلایەك و بە هەند وەرگرتنی بڕەپارە لەلایەكی ترەوە، بەڵام ئاستی دووەم كە تایبەتە بە دەسەڵاتی ناوەندیی دراو لە میانی چاودێری بانكە بازرگانیەكان لەسەر بانكی ناوەندی.
دووەم:دەزگای بانكی و پەرەپێدانی ئابووری لە دەوڵەتانی گەشەسەندوودا دەوڵەتانی گەشەسەندوو چەندین سیمایان هەیە كە كاریگەرییان هەیە بۆ سەر شێوازی كاركردنی دەزگای بانكی كە بریتین لە:
1ـ بەشێكی گرنگی داهاتی نەتەوەیی لەبەرهەمهێنانی كەرەسە سەرەتاییەكان دێتەدی بە مەبەستی هەناردەكردنی دواتر ئاستی چالاكی ئابووری دەوەستێتەسەر بارودۆخی بازاڕەكانی هەناردەكردن لە دەوڵەتانی پیشەسازیدا.
2ـ نەبوونی بازاڕی پێشكەوتووی سیستماتیكی دارایی و دراویی.
3ـ تێنەگەیشتنی خەڵك لە ڕێوشوێنی بانكی.
4ـ نەقۆستنەوەی پاشكەوتی دەسەبەركراو بە شێوەیەكی كارا هەرچەندە كەمیش بێت كە ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ئاستی كەڵەكەبووی سەرمایە.
دەكرێت لایەنەكانی كاریگەریی ئەو سیمایانە بۆ سەر كاری دەزگای بانكی لە دەوڵەتانی گەشەسەندوودا لەمانەدا پوخت بكەینەوە:
1ـ دەزگای بانكی لە دەوڵەتانی گەشەسەندوو سیاسەتێكی تایبەت بگرێتەبەر بەقەرزو وەبەرهێنان بە ئاڕاستەی پەسەندكردنی قەرزی كورتخایەن، كە زۆرجار لە پارەداركردن و بە كۆگاكردنی كاڵای پێویست و كڕینی زەوی و زارو خانوبەرە بەكاردەهێنرێت، نەك قەرزدانی درێژخایەن یان مامناوەندی خایەن كە پەیوەستە بە چالاكی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پیشەسازی
2ـ گرتنەبەری سیاسەتێكی تایبەت لە ڕووی پاراستنی یەدەگێكی گەورە كە دەبێتە هۆی ئەوەی داهاتەكانی بەشێوەی كار بەكارنەهێنێ بۆ پەرەپێدانی ئابووری، بەڵام دەربارەی سیاسەتی یەدەگ كە دەزگای بانكی پێڕەوی دەكات دوو مەسەلەی گرنگ لە خۆ دەگرێت.
1ـ بانكەكان یەدەگێكی دراوی زۆر هەڵدەگرن و ڕێژەیەك لە سپاردن بەرز دەكەنەوە.
2ـ نەچەسپاندنی ئەو سپاردنانەو جیاوازی لە قەوارەكانی لە كاتێك بۆ كاتێكی تر.
هۆی ئەمانەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بازاڕێكی پەرەسەندووی دراوی و دارایی پێشكەوتوومان نییە كە ڕێگا بدات بەوەی شێوازی پارەدان بۆ ماوەی كورت بەكاربهێنرێت، زۆر جار ئەمە وەك یەدەگێكی لاوەكی بەكار دەهێنرێت كە یارمەتیدەرە بۆ بانكەكان تا ئەو یەدەگە بەرزەی هەیانە كەم نەكات.
سەرەڕای ئەمەش بەستنەوەی ئەو پارانەی كە لە بانك دانراون بە حاڵەتی تەرازوو پێدان كە ئەگەری هەیە بكەوێتە بەر گۆڕانكاریی توندەوە كە دەبێتە هۆی ئەوەی بەرەو پاراستنی یەدەگی گەورەی بەردەستی بەرێت، بۆ وەلاوەنانی نزمبوونەوەی كتوپڕ لە دراوی بیانیدا.