یەكێك لە كاریگەرترین و پڕبایەخترین هێزەكان كە پێگەیەكی سەنتڕاڵیی بۆ ساڵی 2014 لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا داگیر كردبوو، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بوو.
بە مەترسیدارییەوە چاودێری سەرهەڵدان و گەشەكردنی رێكخراوەكە كراوە، تاوەكو لە كۆتاییدا ژمارەیەكی زۆری وڵات و نەتەوەكان لە ناوچەكەو دەرەوەی ناوچەكەشدا پرۆسەی لە ناوبردنی ئەم رێكخراوەیان بە پێویستییەكی هەنووكەیی زانیوە؛ بەڵام چۆن ئەم كارە بكرێت؟
یەكێك لەو ستراتیژیەتانەی كە مشتومڕی لەبارەوە دەكرێت، بریتییە لە گرتنەبەری رێگەچارەی سەربازی كە وەك پێویست هێزی زەمینی ئەمریكا لە خۆبگرێت و لەلایەن هێزەكانی هەرێمی كوردستانەوەو بە دیاریكراوی لە لایەن هێزی (پێشمەرگە) و سوپای عێراق و خێڵە سوننییە مەشق پێكراوەكانەوە پشتیوانییان لێ بكرێت، دەكرێت بەشداریكردنی توركیا گوڕوتینی زیاتر بەم لایەنە لۆكاڵییانە بدات.
گرتنەبەری ئەم «رێگەچارەیەش» پێویستی بە قەناعەت پێهێنانی دەوڵەتی توركیا هەیە، كە مەرجی پێشوەختەی داناوە وەك سەپاندنی ناوچەی دژە فڕین و رووخاندنی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد لە سووریا، ئەم دوو داواكارییەش لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانێتیە نێودەوڵەتییەكەوە- كە دژی داعش پێكهێندراوە- رەتكراونەتەوە.
فاكتەرێكی دیكە بریتییە لە قەناعەت پێهێنانی سوننەكان كە لە دوای رووخانی دەسەڵاتەكەی (سەددام حوسێن)ـەوە لە چەقی دەسەڵات لە عێراقدا دوورخراونەتەوە و هەروەها سوننەكانی سووریا كە نزیكن لە ئیخوانی ئیسلامیەوە، بۆ ئەمانیش لەلایەن بەهێزترین لایەنە لۆكاڵەكانەوە مایەی بێزاری بووە، كۆمەڵە شرۆڤەكارێك كە پشتیوانن بۆ رێگەچارەی سەربازی لەو باوەڕەدان كە بۆردومانی ئاسمانیی چڕ و پڕ تا ئەندازەی لە ناوبردن، سەرچاوە مرۆیی و ئابوورییەكانی داعش لاواز دەكەن. بەڵام سەرەڕای نزیكەی 1200 گورزی ئاسمانی كە لە دژی ئامانجە جۆراوجۆرەكانی داعش ئەنجام دراون، چ لەلایەن فڕۆكەی بە فڕۆكەوان، یان بێ فڕۆكەوانەوە كە لە مانگی ئابی 2014 تا ئێستا جێبەجێكراون، بەڵام هێشتا وەك پێویست كاریگەرییەكانیان هەڵنەسەنگێندراوە، ئەوە روونە كە داعش بە شێوەیەكی كوشندە نەكەوتۆتە ژێر كاریگەرییەكانی بۆردومانەكانەوە.
ئەوەی بە بەشداریپێكردنی سوننەكانەوە پەیوەستە، ئەو شرۆڤەكارانە ئاشنان بە هەلومەرجە هەرێمایەتییەكە و لەو بارەیەوە دەڵێن: نزیكەی 20 ملیۆن سوننە لە سووریا و عێراقدا هەن. ئەوان خوازیارن دەسەڵات بە دەستی خۆیانەوە بێت. هەر ئەوەش هۆكاری ئەوەیە كە بە شێوەیەكی گشتی چالاكانە یاخود بە پەنهانی و ژێراوژێر پشتیوانی داعش دەكەن. ئەوان نە باڵادەستی ئەمریكا و نە باڵادەستی شیعەكان و نە دەستڕۆیشتوویی كوردیان لە ژیانی خۆیاندا ناوێت. مەحاڵە بەم رێگەیە بتواندرێت پەیوەندی سوننەكان بە داعشەوە بپچڕێندرێت.
ئەگەر بژاری سەربازی لە رێی هاوپەیمانێتیەوە شكست بێنێت، ئەوا ئەلتەرناتیڤی ئەمە پابەندبوونە و بریتی دەبێت لە هەناردەكردنی هێزی زەمینیی زیاتر و زیاتری ئەمریكا، كە بەمەش ناكۆكییەكان لە سووریا و عێراقدا ئاڵۆزتر دەبن، هەروەها ئەو چارەسەرەی پێشنیاری رێگەچارەی بەشداریپێكردنی سوننەكان دەكات لە دژی داعش، گریمانەی دیكەی بۆ دێتەپێش ئەویش پشتیوانیی بژاریی جیاكردنەوەی فایلی سووریا لە فایلی عێراقە.
بە لای زۆر كەسەوە دەستپێشخەریی سەربازی لە سووریادا بە شێوەیەك لە شێوەكان لە شەڕەكەی ئەو وڵاتەدا تیۆری تێوەگلان دێنێتە پێشەوە، ئەمەش دوو ئاستە. یەكێكیان بریتییە لە شەڕكردن لە دژی رژێمە دیكتاتۆرییەكەی ئەسەد، ئەوی دیكەیان بریتییە لە شەڕكردن لە دژی داعش.
هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە تا ئێستا سوپای ئازاد لە سووریا سەركەوتوو نەبووە. كەواتە، پێویستە عێراق ببێتە ناوەندی تێكشكاندنی داعش كە لە كۆتاییشدا هۆكار بێت بۆ ئەوەی هەمان شت لە سووریا دووبارە بكرێتەوە.
هێشتا هەر ئەم رێگە چارەیەش پشت بە گورزی ئاسمانی كاریگەر دەبەستێت بە مەبەستی رێگەگرتن لە كۆبوونەوەی هێزەكانی داعش لە ناوچەگەلێكی دیاریكراو، بۆ ئەوەی نەتوانن بە ژمارەیەكی زۆری چەكدار و كەلوپەلەوە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە بڕۆن، بەتایبەت لە نێوان عێراق و سووریادا. داعش بەوە ناسراوە كە دوو ئامانج بەدەست بێنێت: بەرفراوانكردنی خاك و تۆكمەكردن و كۆنتڕۆڵكردنی خۆی بەسەر ئەو خاكانەی دەستیان بەسەردا دەگرێت. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە لەو ناوچانەدا كە زۆرینەیان سوننەنشینن دەوڵەتی راگەیاندووە.
لە كاتێكدا گورزە ئاسمانییەكانی ئەمریكا بوونەتە هۆی ئەوەی داعش نەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بەسەر ناوچە سوننەنشینەكاندا بەرفراوانتر بكات، بەڵام ئەم گورزانە رێگری نەكردووە لە تۆكمەكردنی دەسەڵاتەكەی داعش، ئەویش لەبەرهۆیەكی سادە، چونكە ئەم رێكخراوە هەم لە سووریا و هەم لە عێراقیش سوود لە ناڕەزایەتی بەربڵاوی سوننەكان وەردەگرێت، ئەو ناڕەزایەتییەی كە بەهۆی ئەنجامدانی هەڵسوكەوتی ناڕەوا لە دژیان و سەركوتكردنیان لەلایەن حكومەتی شیعەكانەوە لە هەردوو وڵاتەكەدا دروست بووە. پێویستە سوننەكان دڵنیا بكرێنەوە لەوەی شیعەكان كۆنتڕۆڵ ناگرنەوە دەست، ئەویش بە رێگەی ئەوەی سوننەكان ئۆتۆنۆمییان بۆ دەستەبەر بكرێت و خۆیان بەرگری لە خۆیان بكەن، وەك پێشمەرجێك لەبەرامبەر هاوكاریكردنیان لە دژی داعش. دەكرێت ستراتیژیەتێكی لەم چەشنە بۆ پارێزگاكانی نەینەوا و ئەنبار لە عێراقدا پیادە بكرێت، كە تا رادەیەك نموونەی بەرهەڵستییان لە دژی داعش پیشان داوە، بەڵام دڵڕەقانە سەركوتكراون، ئەوەش بەهۆی حكومەتی بەدگومانی شیعەی بەغداوە، كە هەموو دارایی و پشتیوانییەكی لێ بڕیون.
بۆ ئەوەی سوننەكان بچنە نێو هاوپەیمانێتیەكەی دژ بە داعش، ئەوا دەبێت قەناعەتیان پێ بهێندرێت لەبارەی دابەشكردنی دەسەڵاتەوە لە نێوان بەغدا و خێڵە سوننەكان تا بوار بدات بە ئۆتۆنۆمییەكی هاوشێوەی هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت سوننەكان كۆنتڕۆڵی سیاسەت و هێزە ئەمنییەكانی خۆیان بكەن، هەروەك ئەوەی لە كوردستاندا بەدی دەكرێت. بەڵام دەبێت قەناعەت بە شیعەكانیش- كە بوونەتە مایەی رق لێبوونەوە- بهێندرێت، لەبارەی ئەم ئامانجەوە. ئەمەش پێویستی بە دیپلۆماسیەتێكی گونجاوی ئەمریكایی دەبێت، كە هەم قەناعەت بە هێزە لۆكاڵییەكان و هەم بە هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەكیانیشی بهێنێت. ئەمەش كاتی زیاتری دەوێت و ئایندەی سووریا بە فەرامۆشكراوی دەهێڵێتەوە تا ئەو كاتەی داعش لە عێراقدا تێكدەشكێندرێت.


* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا