یەكێك لە ئەستوونەكان كە لە دێرزەمانەوە كۆمەڵگەی كوردستانیی لەسەر پێكهاتووە بەروبوومی كشتوكاڵی و ماڵاتدارین. ئەمانە تەنها مانای نیسكۆ نۆك و بامێ و تەماتە نییە كە بە سادەیی دەكرێت كوردستانییان بڵێن با هەر لە دراوسێكانمانەوە بۆمان بێن و خۆمانیان پێوە سەرقاڵ نەكەین. با لەبیرمان بێت كە چەندەها ساڵ سەددام نەیتوانی گورزی كوشندە لە بزووتنەوەی رزگاریی كوردستانی بدات، هەتا گوندەكانمانی وێران نەكرد و دەماری خوێنی لە ژیانی گوندنشینەكان نەبڕی و كۆمەڵگەكەی لە وەبەرهێنەوە كرد بە وەكاربەر. كەلتووری كوردستانی بەم تەوەرەوە بەستراوە و پاراستن و گەشەپێدانی لە ئەستۆی گشت لایەنەكاندا دەبێت و هەر بەو ڕێگەیەش دەكرێت بەسەر مۆتەكەی هەژاریدا زاڵ بین.



دوێنێ:
بە ئاوارەیی و بە میوانی لە ماڵی خومان و بە كیمیاباران و بە ئەنفال و ئایەتەكانی و بە گۆڕەبەكۆمەڵەكان و بە گەلێك لەو زاراوە قێزەونانەی كە دەبوا لەو چەرخانەشدا نەبوونایە، ئاشنا بووین و ئەوەی دەرباز بوو، دەرباز بوو، ئەویتر بوونە مەشخەڵی ڕووناكیی ئەمڕۆ و ئایندە و چیا سەربڵندەكانمان تەنها ئامێزگیرمان بوون و هەر ئەوان دۆست و پارێزەرمان بوون. لەو ساتانەدا، نەك وەبەرهێنەری ڕاستەقینە، بەڵكو بۆ ماوەیەكی زۆر تەنانەت پسپۆڕانیش كە لە وڵاتە بیانییەكان كارمەند بوون، بۆیان نەبوو بە سەردانیش بەرەو كوردستان بێن. نە هاواری منداڵە بێ دایك و باوكەكان و نە یاسا نێودەوڵەتییەكان و نە مافی مرۆڤایەتی و نە هیچ لەو دروشمە بریقەدارانە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی نەجووڵاند تا لە نەهامەتییەكانی كوردستانیان بە هیچ شێوەیەك كەم بكاتەوە. بەبەردەوامی نەوتەكەشمان دەكرا بە قوڕقوشم و گۆگرد وغازی خەردەل و بەسەرماندا دەكران.
ئەمڕۆ:
هەر وەك ناسراوە بە یاسایەكی دۆست بە وەبەرهێنەر، ئەوەی زیاتر دیارە تائێستا یاسای وەبەرهێنان زۆربەی كارەكانی لەسەر بواری نیشتەجێبوون كردووە. سەرباری كەموكووڕیەكانی، لەم ساتانەدا كوردستان پێویستی بەو پرۆژانە هەبوو كە سەرمایەداران ڕابكێشێتە گۆڕەپانی كار و كارمەندێكی زۆر بخاتەگەڕ و لەبەرانبەردا دەستكەوتێكی زۆر و خێرایان بۆ دەستەبەر بكات. ئەو بنیادنانی ژێرخانەش كە ئێستا لەناودایە و باس دەكرێت لەوەی كە لە جیاتی ئەوەی كێشەی نیشتەجێبوون چارەسەر بكەین، ملیۆنێرمان دروستكرد، دەكرێت ئەوەش بە باجێكی ڕاكێشانی وەبەرهێنەران ئەژمار بكرێت كە دەبوو بدرێت.
ئەمڕۆ بە كارامایی و سەرباری گشت بەربەست و لێكدانەوە و تێگەیشتنی نیوەناچڵ لە لایەنەكانەوە كۆمەڵگەی كوردستانی توانی بە سەركەوتووانە زاڵ بێت بەسەر ئەو پلانانەی كە لە ڕێگای بڕینی بودجە و مووچەی فەرمانبەران و تێبەردانی داعشە دڕندەكانەوە قەیران بەرپا بكات و هەرێمی كوردستان توانی هەنگاوی بەرز و بەجێ بنێت و بەرەو سەربەخۆیی ئابووری بڕوات.
ئەمڕۆ ئەو چەك و ئامێرانەی كە سەددام و دامودەزگاكانی بەكاریان دەهێنا بۆ پشتگوێخستنی خواستە ڕەواكانی گەلەكەمان و پاراستنی سیستمە چەپەڵەكەی بەغداد، گشتیان لەوەدان بێنە دەستی خۆمانەوە و وشەی پێشمەرگە لە میدیاكانی جیهاندا بە سەربەرزییەوە دەبیسترێت و ئەوانیش بەشانازییەوە بەرەنگاری ئەنفالكەرەكانی ئەمڕۆ بوونەتەوە و لەجیاتی مرۆڤپەروەریی جیهان لە جەلەولا و شەنگال و كۆبانی دەجەنگن.
سبەی:
هەر وەك دەڵێن، بنیادنانی نیشتمانی كارێكی سەختە و یەكڕیزی و كۆمەككاری و پلان و لەخۆبوردەییەكی بەرزی پێویستە و ئەمانەش گشتیان ئەگەر كاریان بۆ نەكەین، نەوەكانمان بە باشی باسمان ناكەن. بەتایبەتی لەم بەینەدا وەك ڕووداوەكان ئاماژەی پێ دەكەن، لەوە دەچێت گۆڕانكاری بنەڕەتیی ئابووری لە جیهاندا بەڕێوەبێت بە زیادبوونی بەرهەمی نەوتی ئەمریكا و دابەزینی نرخەكەی بۆ نزیكەی سێیەكی نرخی جارانی و دەستەوستانی گەلێك لە گشت ئەو وڵاتە بەرهەمهێنەرە نەوتییانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ناویشیاندا هەرێمە ساواكەمان كە بەگشتی پشتیان بە نەوت بەستووە. دەكرێت بە گشت ئەو وڵاتانە بوترێت كە نەوت بەكاریان دەهێنێت. هەر لەم ڕوانگەیەوە، بڕیاردەرانمان ئێستا لە دووڕیانێكدان كە دەكرێت، یان كەشتیەكەمان بە خۆیانەوە سەرەوخوار بكەن، یان بە كارامانە كۆمەڵگەكەمان بەرەو ئاسوودەیی و پێشكەوتن و مانەوە بەرن.
پێداویستییەكانی داهاتوومان كە لەسەرووی هەموویانەوە لە خۆبوردەیی تاكی كوردستانی و یەكڕیزی كومەڵگەكەمانە بەتایبەت لە بوارە چارەنووسسازەكاندا، بەڵام بە هاوتەریب لەگەڵ ئەوانەدا، زۆر گرنگە كە حكومەتەكەمان كار لەسەر ئەم تەوەرانەی خوارەوە بكات:
گرنگیدان بە دابینكردنی داتاو زانیاری لەسەر گشت لایەن و تەوەرەكان:
هەر چەندە دەستەی ئاماری هەرێم بە هاوكاری دەزگای ناوەندی ئامار لە بەغداد كارێكی زۆری ئەنجام داوە لە كۆكردنەوەو شیكردنەوەی ئەو داتا و زانیارییانەی كە پەیوەندییان بە تاكەكانەوە هەیە، لە بوارەكانی خوێندن و تەندروستی و هێزی كار و نیشتەجێبوون، ئەمانە خواستەكانی وەبەرهێنەران بە ئەنجام نادەن. وەبەرهێنەران پێویستییان بە زانیاری باوەڕپێكراوە لەسەر گشت پێداویستییەكانی بازاڕەكانی هەرێم و كۆمەڵگەی كوردستانییە لە ئامێر و كەلوپەلی بەكاربەران بۆ ناو ماڵ و پەروەردە و تەندروستی و كشتوكاڵی و گشت ئەوانی كە. چەند ساڵێك لەمەوبەر هەوڵی بەجێ درا هەتا سیستمێك بەناوی “دایك” دابمەزرێت كە داتاو زانیاری گشت بوارەكان بگرێتەخۆی، بەڵام لە فرەخاوەنداریدا لەناوچوو. ڕاپۆرتێكی تێروتەسەلم لەسەر ئەم بوارە نووسیوە و چاوەڕوان دەكرێت كە ژووری بازرگانی لە داهاتوویەكی نزیكدا بڵاوی بكاتەوە.
هەمواركردنەوەی یاسای وەبەرهێنان بەتایبەت بۆ پێناسەی وەبەرهێنان و پشتگیری وەبەرهێنەران:
ئەگەر وەبەرهێنان چەند ساڵێك لەمەوبەر مانایەكی هەبووبێت، ئەمڕۆ و سبەینێ وەبەرهێنان مانایەكی كەی دەبێت كە لەگەڵ بارودۆخ و پێداویستییەكانی هەرێم بگونجێت. لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە بەهەمان شێوازی دوێنێی دۆستی وەبەرهێنەران بێت. ئەمەش بە شێوازێك دەبێت كە پشتگیری یاسایی و دارایی و لۆجیستی ئەو لایەنانە بكرێت كە بەپێی چەند پێوەرێكی دیاریكراو پڕۆژەكانیان بژاردە دەكرێن. لە ڕاپۆرتێكدا كە لە ئابووری سیاسی ژمارە ٣٩ (٢٠١٤) بڵاوم كردەوە، نموونەیەكی زۆر تێروتەسەلم لەم بوارەدا نیشان داوە.
كاركردن لەگەڵ ئەو وڵات و لایەنانەی كە بەنیازی وەبەرهێنان ڕوو لە هەرێم دەكەن:
حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوی بەجێی ناوە لە پێوەندییەكانیدا لەگەڵ وڵاتانی دوور و دراوسێ. ئەم پێوەندییە تازانەی كە لەگەڵ وڵاتی چیندا بەستراون هەنگاوی بەرزن لەم بوارەدا. پێویستە بە بەرنامە كار بكرێت لەسەر بەگەڕ خستنی ئەو پەیوەندییانە و لە واژووی دوولایەن و كردنەوەی ئۆفیسەوە لە دوو پایتەختەكەوە وەربگێڕدرێت بۆ دەستنیشانكردن و نزیككردنەوەی لایەنەكان بۆ پێكەوە كاركردنیان لەسەر دامەزراندنی پڕۆژەی وەبەرهێنان لەو بوارانەدا كە تایبەتمەندی و توانا و پێداویستی بازاڕەكان تێیاندا یەك دەگرنەوە.
كێشەكانی باج بەرانبەر جۆرایەتی:
لەم ساتانەدا لە زۆربەی لایەنەكان و میدیاكاندا باسی زیندووكردنەوە و زیادكردنی باج دەكرێت. ئەم هەنگاوانە ناكرێت هەر بە سەرزارەكی هەڵسەنگاندن و بڕیاری لەسەر بدرێت چوونكە هەر وەك لە قسە نەستەقەكاندا هاتووە بە مایەپووچی لە قەڵەم دەدرێت (أذا افلس التاجر، رجع الی دفاتره القدیمة) و زیاتر زەرەرمەند دەبێت بە هەڵسانەوە و بووژانەوەی ئابووری لەم بارودۆخەی هەرێمدا. ئەوەی شایستەیە بەپێچەوانەوە پێویستیمان بە یاسایەك هەیە كە تەنانەت كۆمپانیا زەبەلاحەكانیش لەخۆبگرێت، ئەوەیە كە ئەو بڕە قازانجەی كۆمپانیاكان لە توێژینەوە و پەرەپێداندا سەرفی دەكەن، باج نەیانگرێتەوە. لەلایەكی كەوە، باج دانان لەسەر كاڵا هاوردەكان دیسانەوە لەم ساتەدا تەنها كۆكردنەوەو زیادكردنی داهات نییە، بەڵكو دەكرێت ببێتە ئەنجامی لەدەستدانی پێگەی سیاسی لەگەڵ دراوسێكانماندا. ئەوەی كە گشت لایەنەكان دەكرێت بە خۆشحاڵییەوە ڕەزامەندی لەسەر بدەن، جۆرایەتی كاڵا هاوردەكانە كە دەكرێت و پێویستە لە بەرجەستەكردنی سیستمێكی كۆنتڕۆڵی جۆری كارا كە لەوە ناچێت هێشتا سەركەوتووبووبین تێیدا، كۆنتڕۆڵی ئاستی كاڵا هاوردەكان بكرێت بە تەریب لەگەڵ پشتگیری كاڵا ناوخۆییەكان. بە هەبوونی زانیاریی بەجێ لەسەر ئەو كاڵایانەی كە بڕێكی زۆریان لێ هاوردە دەكرێت، هەوڵی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و سەركەوتن تێیدا زیاد دەبێت و بە تێپەڕبوونی كاتێكی كەم، خۆتێری تێیاندا دابین دەبێت.
بنیادنانی ژێرخانێكی بەرفراوان لە بەرهەمە پێترۆ كیمیاوییەكاندا:
لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت و بەو شێوازەی كە گەلێك لە وڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشتیان بە داهاتەكەی بەستووە، هەر وەك لە میدیاكاندا پێشبینی كراوە، بەردەوامیمان تەنها نەهامەتی لەدوا دەبێت. گرنگیدان بە بەرهەم و كۆمپانیا كیمیا نەوتییەكان Petro-Chemical Industries دەبێت یەكێك بێت لە هەنگاوە خێراكان كە پێویستە كاری لەسەر بكرێت.
گرنگیدان بە ئامێرو كۆمپانیا كشتوكاڵیەكان:
یەكێك لە ئەستوونەكان كە لە دێرزەمانەوە كۆمەڵگەی كوردستانیی لەسەر پێكهاتووە بەروبوومی كشتوكاڵی و ماڵاتدارین. ئەمانە تەنها مانای نیسك و نۆك و بامیە و تەماتە نییە كە بە سادەیی دەكرێت كوردستانییان بڵێن با هەر لە دراوسێكانمانەوە بۆمان بێن و خۆمانیان پێوە سەرقاڵ نەكەین. با لەبیرمان بێت كە چەندەها ساڵ سەددام نەیتوانی گورزی كوشندە لە بزووتنەوەی رزگاریی كوردستانی بدات، هەتا گوندەكانمانی وێران نەكرد و دەماری خوێنی لە ژیانی گوندنشینەكان نەبڕی و كۆمەڵگەكەی لە وەبەرهێنەوە كرد بە وەكاربەر. كەلتووری كوردستانی بەم تەوەرەوە بەستراوە و پاراستن و گەشەپێدانی لە ئەستۆی گشت لایەنەكاندا دەبێت و هەر بەو ڕێگەیەش دەكرێت بەسەر مۆتەكەی هەژاریدا زاڵ بین.
ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێ بكرێت، دەبێت گرنگیدان بە دابینكردنی ئامێرە شایستەكان بە نرخی شایستە و ڕاهێنانی جووتیاران لە چاودێری و پێچانەوەی بەروبوومەكانیان و دۆزینەوە و دابینكردنی بازاڕ بۆ بەرهەمەكانیان بگرێتەخۆی.
گرنگیدان بە بەهرەداران و كۆمپانیا بچووكەكان:
یەكێك لەو تەوەرانەی كە بەریتانیای كرد بە بەریتانیای مەزن و ڕۆڵی سەرەكی بینی لە دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی، بەرپاكردنی یاسایەكی ئابووری گشتگیر بوو لەگەڵ گرنگیدان بە بەهرەداران. لەو سیستمەدا هاووڵاتیان بە بێ جیاوازی توانییان تواناكانیان بخەنەگەڕ و سوود لە تواناكانیان وەربگرن و چەندین كۆمپانیای تازە و بەرهەمی تازە وەك مەكینەی هەڵمی هاتنە كایەوە كە بەریتانیایان خستە سەر ڕەوڕەوەیەك كە تائێستاش وڵاتەكەی لە پێشەنگی وڵاتاندا هێشتۆتەوە و بڕیار نەك لەسەر چارەنووسی خۆی، بەڵكو لە زۆر ساتدا چارەنووسی وڵاتانی تریش دەدات. هەر وەك پێشینانیشمان فەرموویانە: “هەر دەوەنەو دەبێت بە دار”، گرنگە سیاسەتێكی تێروتەسەلمان هەبێت كە بێ جیاوازی بیرۆكەی بەهرەداران بپارێزێت و بۆیان بڕەخسێنێت كە بیرۆكەكانیان لە كۆمپانیای بچووكدا بەئەنجام بدەن و سەركەوتووبن لە بەبازاڕگەیاندنی بەرهەمەكانیان.
پەروەردە و خوێندنی باڵا و پەیمانگە تەكنیكیەكان:
توانا مرۆییەكان بەدڵنیاییەوە كۆڵەكەی بنەڕەتین لە هەر بنیادنانێكی نیشتمانیدا و دەكرێت بە پێشەنگی سامانەكان ئەژمار بكرێن. لەگەڵ ئەوەشدا كە ماوەیەكی دیارە هەرێمەكەمان ئاسوودەییەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە و گرنگییەكی باش دراوە بە دەزگا زانستییەكانمان و بودجەیەكی دیاریان هەیە، ئاستی زانكۆكانمان بە بەراورد لەگەڵ زانكۆ جیهانیەكاندا لە خوارووی ٦٠٠٠ـەوەن. تازەكاری نیمچە ئەستەمە و تەنانەت ڕۆڵیان لە كۆمەڵگەدا هەڵسەنگاندنی بۆ ئەنجام نەدراوە. پێویستە بوێرانە كار لەسەر ئەم بوارانە بكرێت. پێویستە هەردوو وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا پێكەوە تەریب بدرێن بۆ پەروەردەكردنی نەوەیەك كە دۆستی توێژینەوەی زانستی بێت لە پێناو پێداویستیەكانی كۆمەڵگەكەمان و جیهاندا و گشت دیانەت و مەزهەب و لایەنەكان لەسەر ئاستی سوودبەخشییان بۆ تاك و كۆمەڵگە هەڵسەنگاندنیان بۆ بكرێت. كۆمەڵگەیەك كە سوود لە مێژوومان ببینێت و داهاتوویەكی هاوچەرخ و پڕشنگدار بنیاد بنێت. دوێنێی لەبیر بێت و ئاسۆی سبەینێ بە ڕوونی ببینێت، با نەوتەكەمان بەكار بهێنین لە گشت تەوەرەكانی بنیادنانی نیشتمانیدا بۆ دواڕۆژێكی ئاسوودە و بەختەوەر و بەردەوام.
* راوێژكار لە وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەریمی كوردستان