ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان: خەتەری هەنوكەیی و خەتەری ئایندەیی
ئاسۆ كه‌ریم
تا ئێستە بە پۆزەتیڤ باس لە رێككەوتنەكەی 1/12/2014ی نێوان هەولێر و بەغدا دەكرێ و بە سەرەتایەك بۆ دۆزینەوەی پێ بەپێی كێشەكانی دیكە دادەنرێت. بە قسان ئەم رێككەوتنە لە ساڵی نوێوە كاری پێ دەكرێ. ئەو رێككەوتنە لەنێوان حكوومەتی ئیتیحادی و حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا كراوە، لێ گرنگ ئەوە كە «بڕگە رێككەوتن لەسەركراوەكان» لە پڕۆژە قانوونی «موازنە»ی گشتیی ساڵی 2015ی عێراقدا جێگیر بكرێن و دواتر لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا دەنگیان پێ بدرێ و بە كردەوەش بهێنە جێبەجێكردن. راستە هیوا لەسەر ئەو رێككەوتنە هەڵچنراوە، لێ دڕدۆنگی لەناو رای گشتیی كوردستاندا نەڕەویوەتەوە.
دیارە ئەو بڕگانەی رێككەوتنیان لەسەر كراوە، تەنێ پێوەندییان بە بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان «17%» و مووچەی پێشمەرگەوە هەیە وەكو مافێكی خەڵكی كوردستان. هیچ مافێك بێ ئیلتیزامی بەرانبەر نییە. ئیلتیزامیش خراوەتە ئەستۆی حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە رۆژانە «250» هەزار بەرمیل نەوت بۆ حیسابی حكوومەتی ئیتیحادی لە رێگەی «سۆمۆ»وە بنێرێتە دەرێ، هەروا رۆژانە «300» هەزار بەرمیل نەوتی كەركووك-یش لە رێگەی بۆڕییە نەوتییەكانی هەرێمەوە بەڕێ بكرێ.
بەو مانایە، ئەم رێككەوتنە كاتەكییە و تەنێ پێوەندیی بە بەشە بوجەی ئەمساڵەوە هەیەو لە باشترین باردا ئەگەر بێتە جێبەجێكردن، رەنگە بۆ ماوەی ساڵێك درێژە بكێشێ و بە قازانجی بەغداو هەولێریشە ئەم رێككەوتنە وەكو خۆی بێتەجێبەجێكردن، چونكە یارمەتیدەر دەبێ لە سووككردنی باری گرانیی ئەو قەیرانە داراییەی كە نزیكەی ساڵێكە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بۆتەوەو لە حكوومەتی ئیتیحادیشدا نیشانەكانی ئەو تەنگژەیە دەركەوتوون. راستە لەتەك ئەو «ناچارییە» یان «پێویستییە» داراییەدا، خەتەری داعش بەكردەوە هەردوو لای خستۆتە یەك بەرەوە، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتیی ئەمریكاش هەر ئەوەی لە هەولێر و بەغدا خواستووە، لێ ئاریشە و كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، زۆر لەم رێككەوتنە و بڕگەكانی، رەگئاژۆ و بەرفرەو لەمێژینەترن، بەتایبەتی پرسی كەركووك و ئەو ناوچانەی كە لەنێوان هەولێرو بەغدادا كێشەیان لەسەرەو متمانە لەنێوان پێكهاتەكاندا لەق بووەو دەرفەتی بەیەكەوەژیان كەم بۆتەوە، جادەی عێراقی دەزانێ كورد دەسبەرداری مافی چارەی خۆنووسین «بەدەوڵەتبوون» نابێ و چاوەڕێی دەرفەتێكی لەبار دەكات پرسی كوردستانیبوون و عێراقیبوونی خۆی یەكلا بكاتەوەو لەو دووفاقیی ئینتیمایە دەربازی ببێ. لێ رەنگە ئەو ساتی یەكلاكردنەوەیە، بەرفەرمانی هەلومەرج بێت.
سەغڵەتییەكی دیكەی گەلی كوردستان ئەوەیە لەگەڵ كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچە عەرەبنشینەكانی ژێر دەسەڵاتی داعش و كەمبوونەوەی خەتەری داعش بەتایبەتی لە سنووری (كەركووك و دوز)دا، گرژی و رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ میلیشاكان و حكوومەتی ئیتیحادیدا رووبدات. بە رای زۆر لە چاودێران، كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچە عەرەبنشینەكان لەلایەن «سوپای عێراق»ـەوە بەتایبەتی لە هەردوو پارێزگای موسڵ و كەركووك بەبێ هەماهەنگی و بەشداریی پێشمەرگەو عەرەبی سوننە، كارێكی كردەنی نییە. كەواتە كارتێك بەدەست كوردەوەیە. هێشتا هێزێكی سوننە پێكنەهێنراوەو پێكیشبهێنرێ ماوەیەكی دەوێ تا مەشق و راهێنانی پێ دەكرێ و سازو ئامادە دەبێ. لە سەرێكی دیكەوە گومان لەوەدا نییە چەند ئەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی داعشدا بمێننەوە، قەبارەی كارەسات و كاولكاری و قوربانییەكان زۆرترو هەڵكەندنی داعش لەو شوێنانە زەحمەتتر دەبێت و خەتەرێكی جددی لە بناگوێی كورددا دەمێنێتەوەو رۆژانە زیان و زەرەرمان پێ دەگەیەنێ. لەم سۆنگەیەوە هەقە بەشداریی كورد لەتەك سوپای عێراق و بەناو «حەشدی شەعبی» و «هێزە چاوەڕوانكراوكەی سوننان»دا، بە رێككەوتنی پێشوەختە لەسەر پرسی ماددەی 140 ببەسترێتەوە. چونكە رێكنەكەوتن لەسەر ساغكردنەوەی پرسی ماددە 140 و ئیدارەدانی ئەو ناوچانە تا سازدانی ریفراندۆم، وەكو بۆمبێكی میقاتكراو وایە.
خاڵێكی تری گرنگ، كە لەوانەیە بۆچوونی جیا و ناتەبای لەنێوان هەولێر و بەغدا لێبكەوێتەوە، ئەوەیە كە داخوا بێ لەو 250 هەزار بەرمیل نەوتەی كە قەولە رۆژنە هەرێمی كوردستان لە رێگەی سۆمۆوە رەوانەی دەرێی بكا، ئایا هەرێمی كوردستان بێ لە دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوت بۆ بەكاربردنی ناوخۆ، مافی هەناردەكردنی هیچ بڕێكی دیكەی نەوتی هەیە، یان نا؟ كێ هەقی كۆمپانیاكانی نەوت دەدا، ئایا قانوونی «موازنە»ی ساڵی 2015 چارەسەری ئەو پرسە دەكات؟ ئەرێ دواكەوتنی ناردنی پڕۆژە بودجەی ساڵی 2015ی عێراق بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران و دواتر پەسندكردنی، شك و گومانی دیكە لەگەڵە خۆیدا دەهێنێ یان نا؟ یان رەوتاری هەردوو تەرەفی رێككەوتنەكە لە دوای 1/1/2015ەوە مەحەك دەبێت؟
ئەگەر كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچە كوردنشینەكانی وەك شەنگاڵ، یان ئەو ناوچانەی كە لە باری جیوگرافی و مێژووییەوە بە بەشێكی كوردستان دەزانرێن وەك باشیك و بەرتلەو...وێڕای قوربانیی زۆرو زەوەند، ئەركێكی رزگاریخوازیی نەتەوەیی بێت و پاساو بەدەست كوردەوە بێت، داخوا بەشداریكردنی پێشمەرگە لە ئەستاندنەوەی ناوچەكانی وەك شاری موسڵ و حەویجە چ ناوێكی لێ دەنرێت ئەگەر پێشوەختە رێككەوتنمان لەگەڵ بەغدا لەسەر ماددەی 140 نەبڕاندبێتەوە؟ بمانەوێ و نەمانەوێ ئەگەر ئەو پرسە نەبڕێندرێتەوە، گرژی و بەریەككەوتن روودەدا!
كەواتە ئاسایشی نەتەوەیی باشووری كوردستان راستەڕێ و بێ مەترسیی نییە. بە مەزەندەی من، دوو خەتەری دەرەكیی بینراوی لەسەرە (بێ لە ئەگەرەكانی خەتەری ناوخۆ بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی): خەتەری هەوەڵ و لەپێشینە خەتەری داعش و خەتەری دووەم بەریەككەوتنە لەگەڵ حكوومەتی ئیتیحادیدا لەسەر ناسنامەی كەركووك و ناوچەو دەڤەرەكانی ماددەی 140. ئەو دوو خەتەرە، بێ رەهەندو پشتەوانەی هەرێمایەتی (بەتایبەتی توركیا و ئێران) نین.
بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو دوو خەتەرە كە یەكەمیان هەنووكەییەو لە ئارادایەو بەرۆكی پێ گرتووین پلان و نەخشەی خۆی گەرەكە و خەتەری دووەمیان ئەگەرەو ئایندەییە. كەواتە ئەوەی دواییان خوێندنەوەی وردو زانستانەی دەوێ بە پلان و نەخشەیەكی دیكە.
گەلی كوردستان چەندە لەناوە خۆیدا كۆك و تەییارو سازەو شیان و توانی بەرگەگرتنی ئەو دوو خەتەرەی هەیە. بەرەی ناوخۆ و ئیرادەی بەرەنگاربوونەوە و توانا ماددی و مرۆییەكانی كوردستان چەندە تێری ئەوە دەكەن؟ لە بەرەنگاربوونەوەی خەتەری یەكەمدا (داعش)، هەرێمی كوردستان راستە زەرەرو زیانی زۆری پێكەوتووە، قوربانیی زۆری داوەو دەدا، بەڵام لەناوەخۆیدا تا رادەیەكی ئێكجار باش كۆك بووەو بەرگەی گرتووەو خۆی گرتەوەو وردە-وردەش ناوچەكانی خۆی وەردەگرێتەوە. لەم بەرەنگارییەدا، باشووری كوردستان سوودی لە رەهەندی نەتەوەیی (كوردی بە مانا بەرفراوانەكەی) وەرگرتووەو لە بواری نێودەوڵەتیشیدا، لە رووی ماددی و مەعنەوییەوە پشتگیری كراوە و لەگەڵ حكوومەتی ئیتیحادیشدا هەماهەنگی و جۆرێ لە هاوكاری هەبووەو هەیە. قسە ئەوەیە داخوا دەرەنجامەكانی ئەو بەرەنگاربوونەوەیە (پاش تێكشكاندنی داعش) چ لە سەر ئاستی كوردستانی باشوور و كوردستانی رۆژئاوا، پۆزەتیڤ و كارا دەبن لە بەرەوپێشبردنی كێشەی كوردو بەچ ئاقارێك؟ چونكە وێڕای پێشكەوتنەكانی بەرەی شەڕ لە رەبیعەو زومارەوە تا جەلەولا، بەرخۆدانی كۆبانێ ئەو دەرسەی بەر گوێ خستینەوە كە میللەتێك هەرچەندە توانا ماددی و مرۆییەكانی كەم بن، ئەگەر بڕوای بە عەدالەتی دۆزەكەی هەبێ و رۆح و ئیرادەی بەرەنگاربوونەوەی تێدا بێت، ئەگەر سەركردایەتی و بنكردایەتی یەكبوون و بۆشاییان لەنێواندا نەبێت، مەحاڵە ببەزێت. ئەوە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرە كە كوردی كردووە بە (بكەر) نەك خۆ بە هەقخوراوزان و قوربانیی نیشاندان. چونكە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر باس لە ئێستەو ئایندە دەكات و خۆبەقوربانیی نیشاندان-یش باس لە رابردوو. كورد لەو قۆناخە راگوزەرەدایە و بە تێپەڕاندنی ئەو قۆناخە ئایا نەتەوە (بەمانای بەدەوڵەتبوون) دروست دەبێت؟
بەگشتی كوردی باشوور لەوە گەیشتوون، هیچ ئەلتەرناتیڤێك جێگەی خۆبەڕێوەبردن self-governance ناگرێتەوە، تا رادەیەكی باشیش رۆح و ئیرادەی بەرەنگاری و دیفاع لەو خۆبەڕێوەبەرییەی خۆی هەیە. توانا ماددی و مرۆییەكانیش كەم نین ئەگەر باش ساز بدرێنەوە. تا رادەیەكیش كورد هاوسۆزی و پشتەوانیی دەرەكی هەیەو خەریكە پێداویستییەكانی بەرەنگاربوونەوە كامڵ و ساز دەبن. ئەی چ كەلێن و تەگەرەیەك هەن كە رێگر بن ئەو ئیرادەیە تەواو بەرجەستە ببێ؟
وەك دەزانرێ هەردوو فاكتەری ناوخۆ و دەرەكی لە هەر بزاڤێكدا رۆڵ دەبینن. وەك لە بەرەنگاربوونەوەی خەتری داعشدا دەركەوت، فاكتەری ناوخۆ لە مەیداندا رۆڵی یەكلاكەرەوە دەبینێ. ئەوە ساغ بۆتەوە كە دەبێت خۆت هەبیت، تا دۆستان و هاوبەرژەوەندان بتبینن و هاوسۆزت بن و پشتەوانیت لێ بكەن.
1. لە كوردستاندا، زێتر لە 40 حزب و كۆڕ و كۆمەڵی سیاسیی پەرلەمانی و غەیرە پەرلەمانی هەن. گرفت لەو فرەحزبییەدا نییە. گرفت «روئیا»ی حزبە باڵادەستەكانە بۆ خەتەرەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی! گرفت «روئیا»یە بۆ ئێستەو ئایندەی پەرەسەندنی رووداوەكان! گرفت ئەوە نییە كام حزب ئیدارەی دهۆك دەكات، یان هەولێر بە دەست كێوەیەو لە سلێمانی چۆنە، ئەگەر ئەو ئیدارە خۆجێیانە چوارچێوەیەك هەبێ كۆیان بكاتەوەو هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان هەست بە دڵنیایی بكەن!
2. راستە چەند لیوایەكی هاوبەشمان هەیە و لەلایەن سەرۆكی هەرێم و وەزارەتی پێشمەرگەوە سەرپەرشتی دەكرێن، لێ لەو لیوایانە زێتر پێشمەرگەی یەكەكانی 70 و 80مان هەس و چەكێكی كەم بەدەست ئەم حزب و ئەو حزبەوە نییە.
3. راستە دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستانمان هەیە، لێ لایەنە پێكهێنەرەكانی ئەو دەزگایە یەكگرتوو نین و بەرچاوترین نموونەش لە كەركووك دا خۆی دەنوێنێ.
4. بمانەوێ و نەمانەوێ تەوەربەندێكی هەرێمایەتی لەسەر بنەمای تایەفی (شیعەگەری و سوننەگەری) لە ناوچەكەدا هەیە، لایەن و حزبە باڵادەستەكانی كوردستان خۆیان لە كوێی ئەو تەوەربەندییە دەبیننەوە، راستە خەتەری داعش، كەمێك كوردی لەتێوگلان لەو تەوەربەندییە بەخەبەر هێناوەتەوە لێ گرنگ ئەوەیە كورد بەشێك نەبێ لەو تەوەربەندییەو لە ململانێیەكانی، لێ مخابن تارمایی ئەو تەوەربەندییە لە كوردستاندا دەبیندرێ!
بەداخەوە من هەست ناكەم ئەو چوارچێوەیە یەكگرتووەمان هەبێت: رەنگە یەكێ وەڵام بداتەوە و بێژێ ئەی ئەوە نییە دامەزراوەی شەرعیمان هەس: سەرۆكایەتیی هەرێم، پەرلەمان، حكوومەت و بە قانوون رێكخراون و كاری خۆیان دەكەن. بەڵام ئەوە هەقیقەتێكە كە هێشتا لەم هەرێمەی ئێمەدا قانوون تەواو سەروەر نییە. ئەگەر دەستوورێكمان هەبایەو هەمووان پێی رازی بوونایە، رەنگە فەرقێكی دەكرد. راستە لە دوای 2005-ەوە ئەو دامەزراوە یەكگرتووانەمان هەن، ئەگەر ئێمە وڵات و سیستمێكی حوكمڕانیی دیموكرات و جێگیرمان هەبوایە، ئەوا ئەو دامەزراوانە هەمەكارەو سەروەر و مەرجەع دەبوون و ئیرادەی نەتەوەیان دەردەخست و وەڵامی تەحەدییاتە دەرەكییەكان باشتر دەدرایەوە یان دەدرێتەوە. مخابن تا ئێستە پارسەنگیی هێز لە هەرێمدا تەحەكوم بە زۆر شتەوە دەكات، چونكە هێشتا فاكتەرەكانی هێز زێتر بەدەست حزبەكانەوەیە نەك دامەزراوە سەروەرەكان. دواكەوتنی دابەشكردنی پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی بۆ ماوەی زێتر لە 7 مانگ دەربڕی ئەو هەقیقەتە تاڵەی سەرەوەیە. چۆن ئەم قۆناخە تێدەپەڕێنین و بەهەق دامەزراوە رەسمییەكان دەبنە خاوەن بڕیار؟ دەڵێین: چارەسەر چاكسازییە! لە كوێوە و چۆن و كەی، ئەوانە پێویستیان بە باس و خواسێكی سەربەخۆ هەیە.
