ئاشكرایە كە لەبەر ئەوەی شەڕەنگێزانی سوننە ناتوانن ئەو ناوچانەی داگیردەكرێن بۆ ماوەیەكی درێژخایەن دەستی بەسەردا بگرن، بە شێوازێكی دڕندانە هەرچی زیندەوەر بكەوێتە بەر دەستیان و سوودی بۆیان نەبێت، لەناوی دەبەن و ئەوانەی هاو سۆز و بۆچوونیان نەبن، دوای دەستدرێژی بۆ سەر ئەو ئافرەتانەی كە لە لایەن چەپەڵێكی وەك خۆیانەوە لێیان دەكڕێت، پێیان دەفرۆشن. ئەوانەی شارەزایی مێژوویان هەبێت، دەزانن كە ئەم دیاردەیە یەكەم جار نییە رووی دابێت و تەنانەت كوردستانەكەی خۆمان لەم كارەساتانەی بەسەردا هاتووە و خاك و باپیرانمان دەستاودەستی چەپەڵان كراون.
هەر لە كۆتایی جەنگەكانی یەك و دووی جيهاندا بە كۆتایی هاتنی دەوڵەتی عوسمانی، كەڵبەی دیانەتمان لەسەر شل بوو بە هاوكاری بەریتانیا و فەرەنسا وڵاتێكیان لێ دروست كردین و ناویان نا عێراق. بە خەونی بەریتانییەكان، سێ لە خێزانی (ئال سعود)یان كرد بە مەلیكی هەریەك لە ئەردەن و سوریا و عێراق، بە هیوای ئەوەی كە نموونەیەكی بەریتانیای مەزن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنن، بە بێ ئەوەی هیچ گوێ بدەنە پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە تازانە و شایستەیی پێكەوەژیان تێیاندا هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت. بۆ نموونە، مەلیك فەیسەڵ كە پشكی عێراق بوو، هەر خۆی باش دەیزانی كە ئەو عێراقە وڵات نییە و نابێت بە وڵات. ئەمەش ئەو رستەیەیە كە لە زاری مەلیك فەیسەڵ خۆیەوە لە لاپەڕەكانی مێژوودا نووسراونەتەوە:
«اقول وقلبي ملان اسی....انه فی اعتقادی لا یوجد فی العراق شعب عراقی بعد، بل توجد تكتلات بشریة خیالیة، خالیە من ای فكرە وطنیة، متشعبة بتقالید واباطیل دینیة، لا تجمع بینهم جامعة.....»
لەگەڵ ئەوەشدا بوون بە مەلیك بۆ خودی فەیسەڵی سعودی و ئەو پێگەو دەسەڵات و ئەوەی كە بە دوایاندا دێت، زۆر لە پێشتر و گەورەتر بوون لەوەی كە ئەو عێراقە ببێت بە عێراقە چاوەڕوانكراوەكەیان. ئەوەی گرنگ بوو بە لای ئاغاكەی عێراقیشەوە، ئەوە بوو كە بەرمیلە نەوتەكان بە بەردەوامی بچنە بازاڕەكانەوە و بەریتانیا تێچووی داگیركردنی عێراقی لێ وەربگرێتەوە، جگە لەو پێگە جوگرافی و پۆڵیتیكییەی كە وەك ئێستا، ئەوساش لەهەمان ئاستدا لایان گرنگ بوو.
بە لەدایكبوونی عێراق لە ژێر فەرمانی بەریتانیادا، ئەوەی كە فەیسەڵ توانی بیكات، كڵاوێكی تایبەت بوو كە دەبوو گشت ئەو نێرینە عێراقییانەی كە پێگەی كۆمەڵایەتی و حكوومییان هەبێت، وەك پێناسەیەكی گشتگیر لە سەری بكەن و ئەو كڵاوەش لەگەڵ كوودەتای قاسم و عارفەكان كۆتایی هات و ئەوانیش كۆتاییان بە سیستمی شاهانە هێناو عێراق وردە وردە لە ژێر باڵی بەریتانیا دەرچوو. ئەوانیش هەستیان كرد كە كڵاوەكەی فەیسەڵ كاریگەر نەبوو لە یەك نزیك كردنەوەی لایەنە نامۆكان كە بە زۆرداری لە تەوقی عێراقدا گیردران، دەستیان بە راگواستن و بە عەرەب كردنی ناوچە كوردستانییەكان كرد و هەرلەوەوە هەستی نەتەوایەتی كوردی هێندەی تر پەرەی سەند و كەوتە بواری بەرەنگار بوونەوەی سوپای عێراقییەوە.
هەر بە لەبارچوونی عێراقەكەی بەریتانیاوە و بەدوایدا تەپڵی عورووبەی ناسر و لۆبی جوولەكەكان لە سەرانسەری جیهان و بەتایبەت لە ئەمریكا، گرنگیدانی ئەمریكا بە عێراق پەرەی سەند و جموجووڵی دەست پێ كرد. یەكێك لە سەرچاوە گرنگەكان كە بە وردی باسی ئەو جموجووڵەی كردووە، تێزی بڕوانامەیەكی ماستەرە كە ولیام زەمان لە ساڵی ٢٠٠٦ دا پێشكەشی یەكێك لە زانكۆكانی ئەمریكای كردووە كە تێیدا بە وردی و بە بەڵگەوە باسی پێگەیاندنی كەسایەتی سەددام دەكات كە چۆن هەنگاو بە هەنگاو (سی ئای ئەی) ی ئەمریكی پێی گەیاندووە و هەنگاوەكانی كە لە ژێر فەرمانی ئەواندا ناویەتی لە پێناوی بە زۆر دروستكردنەوەی عێراقدا ئاماژەی پێ كراوە. لە هەمان كاتدا، سۆزی بە عەرەب كردنی عێراق و گۆڕینی سیمای جۆگرافی و كۆمەڵایەتی كوردستان و وێرانكردنی گوندە كوردستانییەكان و بە ئەنفال كردن و راگواستنی گشتی و گۆڕە بە كۆمەڵەكانی كوردان، سەددامیان لە چاوی عەرەبدا (بە سوننە و شیعەوە) گەیاندە ئاسمان و مێژووەكەیان بە گەورەترین سەركردەی نەتەوەیی عەرەبیی بۆ ئەم سەدەیە ئەژماری دەكات. ئەمەش نامۆ نییە لەگەڵ سەركردەكانی پێشووی عەرەب لە دەستپێكی پەرەسەندنیانەوە لە دوورگەی عەرەبییەوە بۆ ئەمڕۆی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
عێراقەكەی ئەمریكا لە تەمەنە درێژە خوێناوییەكەیدا ساڵ بە ساڵ دڕندەتر بوو لە ناو سنوورەكەیدا و لەگەڵ دەوروبەرەكەشیدا قاچی ئێرانی گرت و هەتا زۆربەی دەوڵەتە عەرەبییەكانیشی لەگەڵ خۆیدا مایەپووچ نەكرد، هیلاك نەبوو بۆ راستكردنەوەی مایەپووچییەكەی، هەروەها بە سیناریۆیەكی سەمەرە پەلاماری كوێتی دا، بەوەش دەماری ئاغاكانی گرژ كردەوە و بڕیاری گێڕانەوەیان دا بۆ ناو عێراق و كوێتیان لە كەڵبەی عێراقەكەیان رزگار كرد. لەگەڵ گشت ئەو سەمەرانەدا و لەگەڵ ئەو قورساییەی كە تابووری پێنجەمیش دوابەدوای رەوە ملیۆنییەكەی كوردستان لەسەر هاوپەیمانانی شەڕی كەنداو دروستی كرد، ئەمریكا تەنها مەبەستی بوو كە ئەو گورگەی بەدەستی خۆی دروستی كردبوو و بازاڕی لە ئاستی ناوچەكەو جیهاندا نەمابوو، بە یەكێكی بگۆڕێت كە یەك پارچەیی سنووری عێراقەكەیان بپارێزن. تەنانەت راپەڕینەكەی كوردستانییان و راونانی دەسەڵاتی عەرەبی لەو بەشەی كوردستانی باشوور كە ئێستا بە هەرێم ناسراوە و لای بڕیاردەرانی ئەمریكا چاوەڕواننەكراو بوو، هەوڵ درا كە بۆ پاراستنی عێراقی یەكپارچە بەكار بهێنرێت، هەتا بتوانن قورسایی پۆلیتیكی لەسەر كەم بكەنەوە و سنووری هاوبەشی كوردستانیش بەكار بهێنن بۆ بەزاندنی ئەو ئابڵوقەیەی كە لەسەر عێراق دانرابوو بەرانبەر كارە كیمیاوی و نەوەوییەكانی كە لەژێر پەردەوە سەددام پەرەی پێ دابوون.
رووداوەكانی ١١ی سێپتێمبەر لە ئەمریكا بە ئاشكرا گۆڕانكاری لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كردو پشتگیری سیستمە دیكتاتۆرییەكانی سست كرد و تۆنی دیموكراسی و سیستمی گشتگیری بەرز بووەوە، بەبێ ئەوەی گرنگی بدرێت بە لێكداپچڕانی زیاتری ئەو كۆمەڵگەیەی كە مەلیك فەیسەڵ پڕ بە پێستەكەی لە بیستەكاندا پێناسەی كردبوو. هەر لە ژێر ئەو سێبەرەشدا هیچكام لەو حكومەتانەی كە لە بەغدا پێكهاتن، نەیانتوانی پابەندی ئەو دەستوورە بن كە بە نزیك گشتگیری پەسەند كرا و تەنها لایەنی كوردی بە پێچەوانەی گوژمەكانی بەغداوە كاری لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی كردو تا رادەیەكی دیار سەركەوتوو بوو لە بنیادنانی ناوچەیەكی ئارام لەگەڵ خۆی و جیهانی دەرەوەو توركیاو ئێرانیش كە هەردوولایان بە درێژی مێژوو حوكمڕانیی كوردانیان بە مەترسییەكی گەورە دادەنا لەسەر خۆیان و دژایەتییان دەكرد، باوەشیان بۆ هەرێم كردەوە.
گشت ئەو سەقامگیری و پێشكەوتنەی هەرێم بەرانبەری بەرەو دواوە چوونی بەشەكانی كەی عێراق لە ئەنجامی ململانێی سوننەو شیعە و سیاسەتە چەوتەكانی بەغدا هێندەی دی پێكهاتەكانی لە یەك دوورخستەوە و تەنانەت لەسەر ئاستی بڕیاردەراندا، هیچ پاساوێك نەما كە بەكار نەهێنرێت بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی دارایی هەرێم و بودجەكەی كە دەبوو بەپێی دەستوور لە ١٧% بێت، بە كردار كرابووە نزیكەی لە ١٠% و هەر لە دەستپێكەوە ئابڵۆقەی تەواویان بەسەر هێزی پێشمەرگەی كوردستاندا سەپاند و لە ئەنجامی ململانێی پەسەند نەكردنی بودجەی فیدڕاڵیدا بە بڕیارێكی ئاغای مالیكی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداوە راگیرا.
ئەم بێ متمانەییە و ئامادە نەبوونی بەغدا بۆ پابەندبوون بە بەندەكانی دەستووری عێراق و رێكەوتنەكانی گشت لایەنەكان بۆ بە ئەنجامدانی ماددەی ١٤٠ بە بەردەوامی كاركردنی حكومەتی فیدڕاڵ لەسەر زیادكردنی پێگەی عەرەبی بەگشتی و بەتایبەتی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، هەروەها ئابڵوقەی دارایی لەسەر هێزی پێشمەرگە و كۆمپانیا نەوتییەكان پاڵی بە كوردستانەوە نا كە بەرەو سەربەخۆیی دارایی هەنگاو بنێت و بۆریە نەوتەكانی راستەوخۆ بۆ توركیا دامەزران.
بەغدا هەر بە بڕینی مووچەو بودجەی هەرێمەوە نەوەستا، بەتایبەتی كە بۆی دەركەوت كوردستان بە بەردەوامی ملكەچی ئاغایەتی بەغدا نابێت، بە پلانی گەورەتر كەوتنە گەڕ بۆ شێواندنی بارودۆخی هەرێم كە تێیدا وەك هەندێك لە میدیاكان باسی لێ دەكەن، بۆ ئەوەی بەشی سوننە كە زیاد لە ١٠٠٠كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ هەرێمدا هەیە، بە باشی رۆڵی خۆی ببینێت، بە فەرمانی مالیكی، بڕی ٥٠٠ملیۆن دۆلار گوێزرایەوە بۆ بانكی موسڵ بۆ ئەوەی ئەوانەی بەناوی (داعش)ـەوە و لە ژێر سێبەری ئەودا كارەچەپەڵەكەیان ئەنجام دەدەن، لە پارە پەكیان نەكەوێت و دواتریش دەستیان بە سەر باشترینی ئەو چەكانەدا گرت كە ئەمریكییەكان بۆیان بەجێ هێشتوون.
ئەوانەی كە بە داعش لە میدیاكاندا ناو دەبرێن، پێكدێن لە:
نەقشبەندییەكان و شۆڕشگێڕان كە كۆنەبەعسین و موجاهدین و سوپای ئیسلامی و سوپای محەمەد و كەتائیبی مستەفا و كەتائیبی پورە ئەلعەشرین و ئەنسار ئیسلام كە سەلەفین و ئەم لایەنانەش هەر یەكەی رووانگەیەكی جیاوازی هەیە، جگە لەوەی كە خوازیارن بەشدار بن لە تاڵانكاری و وێرانكردن و لەناوبردنی ئەزموونە سەركەوتووەكەی هەرێم كە نەیارانی تۆقاندووە. داپۆشینی ناوی سوننە لەم كارەشدا رێگەخۆشكەر بووە و ئاسانكاری كردووە بۆ هێزە دەرەكییەكان كە بتوانن پشتگیری كۆمەڵگەی ئەوروپی و چەند وڵاتێكی عەرەبیش بە دەست بهێنن بۆ سەركوتكردنی بزووتنەوە دڕندەكە و پاراستنی عێراقەكەیان.
خەونەكەی ئەمریكا
ئەگەر وڵاتانی رۆژئاوا بە پێشڕەوی ئەمریكا و بەریتانیا هەر لە بنەڕەتەوە كاریان بۆ ئەوە كردبێت كە ناوچەیەكی سەقامگیر دابمەزرێنن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئەو بنەمایانەی كە خۆیان وڵاتیان لەسەر بنیاد ناوە و ململانێیەكان تەنها لەسەر پێشبڕكێی بە باشتركردنی سیستمی حوكمڕانی و ژیانی كۆمەڵگەكەیان بێت، هەر چۆن (ئێلیزابێت)ی بەریتانیا دوای زیاد لە سەدان ساڵ بە ئارەزوومەندانە بە شاهەنشای زیاد لە پەنجا وڵات ماوەتەوە، سنوور بەزاندن و خواستی سەربەخۆیی خولیای زۆرینە نابێت. تازەترین نموونەی ئەم ئەزموونەش ریفراندۆمەكەی سكۆتلەندا بوو كە بە رەزامەندی بەریتانیا بە ئەنجام درا و سكۆتلەندییەكان بە زۆرینەی دەنگ و بە ئارەزوومەندانە خواستی مانەوەیان وەك بەشێك لە بەریتانیای مەزن دەربڕی. یەكێتی ئەورووپی نموونەیەكی كەیە كە وڵاتانی وەك توركیا هەوڵ دەدەن كە وەربگیرێن تێیدا، نەك بە شەڕ داگیر بكرێن و بە زۆرەملی لە سنووری یەكێتییە گەورەكەدا بهێڵرێنەوە، هەر وەك ئەو زۆرەملییەی كە كوردی بەستۆتەوە بە عێراق و ئێران و توركیاو سوریاوە. با سەركردەكانی ئەو عێراقەی كە بە خواستی ئەمریكا دانراون، پشتگیریی فەرمیی گشتپرسییەكەی كوردستان بكەن كە بەنیازە ئەنجام بدرێت و بە ئارەزوومەندانە كوردستانییەكان بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان بدەن، بە مانەوە، یان جیابوونەوەیان لەم عێراقە كە زۆرینەی تێیدا نەحەساوەتەوە.
ئایا دەبێت ئەمریكا بە تەمای ئەوەبێت كە بەڕێوەبەرانی عێراق وەك بەڕێوەبەرانی وێستمنستر لە لەندەن هاوڕا بن؟ دەبێت ئەمریكا نەزانێت كە بە بەراورد لەگەڵ ئەو سەدان ساڵانەی كە كۆمەڵگەكانی رۆژئاوا ئەزموونی رێز لە یەك گرتن و هاوسۆزی و پێكەوەكاركردنیان دەوڵەمەند كردووە، بەڵام كۆمەڵگەكانی ئەم ناوچەیە ئەزموونی خۆیان دەوڵەمەند كردووە بە ئەنفال و خاپووركردن و تاڵانكردنی هەزارەها گوند و سڕینەوەی پێناسەی هەر لایەنێك كە خۆیان نەبن؟ دەبێت نەزانن كە سوننە و شیعەی دوێنی سوننە و شیعەی ئەمڕۆ نین و هی سبەینێش نابن؟ دەبێت نەزانن كە ئەو عێراقە یەكپارچەیەی كە خەونی پێوە دەبینن، هەر بە خەونی دەمێنێتەوە؟
ئەگەر هاوپەیمانان بەنیازی بەرپاكردنی دواڕۆژێكی رووناك بن بۆ ئەم ناوچەیە، دەبێت سیستمێك بچەسپێنن كە هەرگیز هیچ لایەنێك نەتوانێت ئابڵۆقەی ئابووری و كۆمەڵایەتی بەسەر هیچ لایەنێكی كەیان بسەپێنێت، ئەوەش بە دامەزراندنی كۆنفیدڕاڵییەك دەكرێ كە پاش جێگیركردنی سنوورەكانی بەینیان، بودجەی لایەنەكانی سوننە و شیعە و كورد بە فەرمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی بسەپێنرێت، بە پێچەوانەوە، نەك هەر ئەمریكا بەڵكو زۆرینەی سەرشەقامی گشت ناوچەكە دەزانن كە ئەم جارەش ئەمریكا عێراقی لەبار دەچێت و بە رەنج بە خەساری دەمێنێتەوە.
چی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوان دەكرێت؟
لە هەمان كاتدا ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت كە بێ شك سەربەخۆیی ئابووری كلیلی رزگاربوونی كوردستانەو كلیلی سەقامگیریشە لە ناوچەكەدا و دروستیی ئەو سیاسەتە دەیسەلمێنێت كە لەم دەیانەی دواییدا حكومەتی هەرێمی كوردستان گرتوویەتەبەر بۆ ئەو مەبەستە. پێویستە حكومەتەكەمان بەردەوام بێت لە كاركردن بۆ پووچەڵكردنەوەی ئەو پلانانەی كە بەغدا كاریان لەسەر دەكات بۆ سەپاندنی ئاغایەتیەكەی خۆی بەسەر هەرێمدا. هەر لەم بارەیەوە پێویستە هەرێم لەگەڵ دۆستەكانیدا كار بكات لەسەر بەرەو پێش بردنی ئەو هەنگاوانەی كە پیاوە ماقووڵانی فەرەنسا ناویانە و داوا لە حكومەتی فەرەنسا دەكەن كە كار بكات بۆ بەرپاكردنی یاسایەك لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە هەتا بە یاسایەكی نێودەوڵەتی بەغدا پابەند بكرێت بە پێدانی لە ١٧%ی بەشە بودجەی هەرێم و چیدیكە ئارەزوومەندانە بڕیاردەرانی بەغدا نەتوانن دەستی تێوەردەن. لە گشت ئەوانەش گرنگتر ئەوەیە كە حكومەت و پەرلەمانی هەرێمی كوردستان لەخۆبوردانە كار لەسەر دەستووری هەرێمی كوردستان بكەن كە لە ناوەڕۆكیدا هێزی بەرگری هەرێمی كوردستان یەكگرتوو بێت و تەنها لە ژێر فەرمانگەی وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بن.
پێویستە بڕیاردەرانی هەرێم بەوە رەزامەند بن كە كوردستان بە گشت پێكهاتەكانیەوە جوانەو تەنها سیاسەتی گشتگیری پێشكەوتن و مانەوەی نیشتمانەكەمان دەسەپێنێت و سیاسەتەكانی «خۆم نەبم و خۆم نەیكەم و بۆ خۆم نەبێت، با نەبێت»، دژی پرەنسیپەكانی «یان كوردستان یان نەمانە»و تەنها ماڵوێرانی هەمووانی لەدوا دەبێت. هەر لەو گۆشەیەوە پێویستە هەرێم بە بێ مەرج پشتگیری كوردانی سوریا بكات و لەگەل دۆستەكانیدا كار بكات لەسەر سەپاندنی ناوچەیەكی دژەفڕین كە سەرانسەری باكووری سوریا بگرێتەخۆی و كار بكرێت بە گێڕانەوەی ئاوارەكانی ئەو ناوچانە لە توركیا و كوردستانی باشوورەوە بۆ سەر ماڵی خۆیان و بە دۆستانە و بەبێ بەرانبەری سیاسی و ئابووری یارمەتی بەڕێوەبەرانی كانتۆنەكان بدرێت، بۆ سەپاندنی سەقامگیری و بووژانەوەی ئابووری تێیاندا. ئەمەش لە دواڕۆژێكی نزیكدا وەك قسە نەستەقەكان دەڵێن سەبەتەیەكی كەمان بۆ پەیدا دەكات كە هێلكەكانمانی تێ بكەین و دەروویەكی كەمان بۆ سەر دەریای ناوەڕاست بۆ بكرێتەوە.
پێویستە كۆمەڵگە و پەرلەمانی هەرێمی كوردستان پشتگیر و هاوسۆزی دامودەزگاكان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بن لە بەرەنگاربوونەوەی گشت ئەو پلانانەی كە لە هەر لایەنێكەوە دژیان دەگێڕدرێت و چاودێری دڵسۆزی بەڕێوەبەرایەتیی گشتگیریان بن، هەتا هەرێم بتوانێت لەم كاتە ناسكانەدا هەنگاوی بەرچاو بنێت بەرەو سیستمێكی كۆمەڵایەتی و ئابووری گشتگیر، كە تەنها زامنە بۆ كوردستانێكی ئاوەدان و پێشكەوتووی بەردەوام.
با چاوەڕوانی چەندین كارەساتی كەی وەك هەڵەبجە و شنگال نەبین بۆ لە یەك نزیكبوونەوەی كوردستانییان و یەكبوونیان لە كێشە چارەنووسسازەكاندا.
پەراوێزەكان:
William J Zeman (2006) U.S. COVERT INTERVENTION IN IRAQ 1958-1963:
THE ORIGINS OF U.S. SUPPORTED REGIME CHANGE IN MODERN IRAQ. Master of Arts Thesis Presented to the Faculty of California State Polytechnic University، Pomona
http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2014/9/state8474.htm? Viewed on 11th of September.