ئابووریی سەربەخۆ، سیاسەتی دراوی و دارایی سەربەخۆیشی گەرەكەو تا ئابووریی كوردستان نەكەوێتە بن تەقڵ و شەقڵی عێراق و هەلومەرجی ناجێگیریی ئەو وڵاتە و خۆمان لە ئاسەوارە نەگتیڤەكانی ئەو دەوڵەتە فاشیلە بپارێزین.
بۆ ماوەی 13 ساڵ لە ناوەخۆی كوردستاندا، پارەی ئەسڵی (چاپی سویسری-هەڵبەت عێراقی) بەكار دەهات. لەراستیدا ئەو پارەیە ببووە دراوێكی كوردستانی، لە عێراقدا نەدەڕۆیی. لەكاتێكدا لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی بەغدای ئەودەمە، پارەی «وەك دەگوترا ئیستینساخ» بەكاردەهات كە لە رووی بەهاوە هەمان بەهای ئەوەی كوردستانی نەبوو...دیارە لەتەك پارەی ئەسڵیدا، دۆلاریش بەكاردەهات...هەموو خەڵكی كوردستان لە بیریانە، لە سەرەتای نۆهەتەكاندا، 100 دۆلاری ئەمریكی دەوروبەری 8000 دیناری ئەسڵی بوو، بەڵام لە سەروبەندی رووخانی رژێمی سەدامدا، 100 دۆلاری ئەمریكی هاتە سەر 300- 400 دیناری ئەسڵی. بەو مانایە، ئابووریی كوردستان و دراوەكەی هاتبۆوە سەرخۆ...ئەوە لەكاتێكدا ئابووریی عێراق داڕمابوو...

لە راپەڕینەوە تا 9/6/2014، ئەوە سێ جارە (5/3/1991- 21/3/1991، لە 9/4/2003، 9/6/2014) بۆ نزیكەی تەواوی باشووری كوردستان هەڵدەكەوێ كە ببتەوە یەك. جاری یەكەم لە راپەڕینی بەهاری 1991دا كورد نزیكەی تەواوی ناوچەكانی خۆی گرتەوە و داگیركەری لێ وەدەرنا، بەڵام پێی نەكرا پارێزگارییان لێ بكات، لێ لە بەشێكی هەرێمەكەی لە سایەی پرۆسەی «نەوای ئارام-Provide Comfort»دا تا 9/4/2003 چاك یان خراپ خۆی بەڕێوەبرد. قەوارەكەی ستاتۆیەكی دیفاكتۆی وەرگرت و بەكردەوە و بە كورتی قەوارەیەكی نیمچە سەربەخۆ بوو. لەلایەن هەندێ لە وڵاتان و رێكخراوە مرۆڤ دۆستەكان و تەنانەت UNیشەوە مامەڵەی لەتەكدا دەكرا. بەڵگەش بڕیاری 986ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە، 13%ی داهاتی بڕیاری «نەوت بە خۆراك» بە هەرێمی كوردستان دەدراو تا رادەیەك كوردستانی پێ بوژایەوە. ئەوە سەرباری داهاتی خاڵەكانی گومرگ كە حكومەت ئیدارەی خەڵكی كوردستانی پێ هەڵدەسوڕاند. وێڕای هەموو گرفت و كێشەو ئاستەنگێكی نێوخۆ و دەرەكی، وێڕای هەموو كەموكورتی و ناگزورییەك، دەركەوت (بۆ خۆشمان و بۆ غەیرە خۆشمان) كە حوكمڕانیی خۆ بەخۆی كورد، لە هەموو بوارەكاندا سەد قات لە حوكمڕانیی بێگانە باشترەو نموونەیەكی دیكەی حوكمڕانییە لە ناوچەكەدا. وەك دەزانرێ بۆ ماوەی 13 ساڵ لە ناوەخۆی كوردستاندا، پارەی ئەسڵی (چاپی سویسری-هەڵبەت عێراقی) بەكار دەهات. لەراستیدا ئەو پارەیە ببووە دراوێكی كوردستانی، لە عێراقدا نەدەڕۆیی. لەكاتێكدا لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی بەغدای ئەودەمە، پارەی «وەك دەگوترا ئیستینساخ» بەكاردەهات كە لە رووی بەهاوە هەمان بەهای ئەوەی كوردستانی نەبوو...دیارە لەتەك پارەی ئەسڵیدا، دۆلاریش بەكاردەهات...هەموو خەڵكی كوردستان لە بیریانە، لە سەرەتای نۆهەتەكاندا، 100 دۆلاری ئەمریكی دەوروبەری 8000 دیناری ئەسڵی بوو، بەڵام لە سەروبەندی رووخانی رژێمی سەدامدا، 100 دۆلاری ئەمریكی هاتە سەر 300- 400 دیناری ئەسڵی. بەو مانایە، ئابووریی كوردستان و دراوەكەی هاتبۆوە سەرخۆ...ئەوە لەكاتێكدا ئابووریی عێراق داڕمابوو...
لە دوای 9/4/2003ـەوە، دیسان تەواوی ئەو ناوچانەی كە لە رووی جیوگرافی و مێژووییەوە بە بەشێكی كوردستان حسێب دەكران، (بەدرەو جەسانی لێ دەرچێ) كەوتنەوە بندەستی كورد خۆی. لەو دەمەوە تا 9/6/2014 بەكردەوە حوكمڕانیی خۆجێی ئەو ناوچانە لەلایەن نوێنەرانی كوردەوە بەڕێوەبراوەو دەبرێ (لە بەڕێوەبەری ناحیەو قایمقامەوە بگرە تا پارێزگاری كەركوك) و لە رووی پاراستنیشەوە، ئەركەكە زێتر بە ئەستۆی پۆلیس و ئاسایش و پێشمەرگەوە بووە. دیارە بەدەستی خۆمان ئەو ناوچانەمان كردە ناوچەی كێشە لەسەر و بۆ چارەسەركردنیان بە قانوونی ئیداری دەوڵەت بۆ ماوەی راگواستنەوە (ماددەی 53 و ماددەی 58) و بە دەستووری عێراق (ماددەی 140)مان سپاردن.. لەو 11 ساڵ و دوو مانگەدا، جۆرێ لە «ئیزدواجیەت» لە بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانەدا هەبووە. بۆ نموونە بودجەیان یان ئەوەتا لەلایەن بەغداوە بۆ نێردراوە وەك (كەركوك) یان لەلایەن پارێزگاكانی (موسڵ و صەلاحەددین و دیالە)وە بە كورتی لە رووی ئیدارییەوە مەرجەعیان بەغدا بووە. راستە كەم و زۆر لەلایەن هەرێمی كوردستانیشەوە باروبوو كراون و ساڵانە لەناو بوجەی هەرێمی كوردستاندا پشكیان هەبووە. بۆیە وەك سەرنج دەدرێ لە رووی بەخۆداهاتن و كەوتنەوە سەرپێ لە ناوچەكانی دیكەی عێراق باشتر بوون، بەڵام لە خوار ناوچەكانی هەرێمەوەن. لە رووی ئەمن و ئەمانەتەوە بە بەراورد بە باقی ناوچەكانی دیكەی عێراق كەمتر كاری تیرۆریستیان تێدا ئەنجامدراوە، هەڵبەت (دوز و جەلەولاو سەعدیە)ی لێ دەرچێ. كێشەكانی ئەو ناوچانە لە ررووی ئەمنییەوە دوو سەرە بووە: لەلایەكەوە دەبوایە بەرەنگاری كاری گرووپە تیرۆریستەكانی (ئەنساری ئیسلام، ئەنساری سوننە، نەقشبەندی، داعش و...) بكرێ و لەلایەكی دیكەشەوە لەڕاست هێزەكانی عێراق (بە جەیش و پۆلیسی ئیتیحادی) دەستت لەسەر دڵ بێ و هەمیشە كێشەو بێشە لەنێوان هەردوو لادا هەبووە.. لە دوای 9/4/2003وە، لە هەرێمی كوردستان و تەواوی عێراقدا، دراو بۆوە یەك (دیناری ئەسڵی و چاپكراو و كۆپی) نەماو پۆل بریمەر یەكی خستەوە. كوردستان لەو یەكخستنەوەیەدا، زیانی پێكەوت...خەڵكێك كە (25) دیناری ئەسڵییان هەبوو، بۆیان نەگۆڕدرایەوە...ئاخر سیاسەتی دارایی و سیاسەتی دراو و بانكی ناوەندی بەپێی دەستوور لەناو دەسەڵاتە تایبەتییەكانی حكومەتی ئیتیحادی دا بوون و پرس و رایەكی ئەوتۆ بە كوردستان نەكراوە.
كورد لە ماوەی 11 ساڵ و دوو مانگدا (9/4/2003- 9/6/2014) چی لە مانەوە لەناو عێراقدا دەستكەوت؟ لە ناو دەستووری عێراقدا، دان بە هەرێمەكەی و دەسەڵاتە گشتییەكانی نرا و ستاتۆی ناوچەكەی، بووە ستاتۆیەكی سیاسیی قانوونی دانپیانراو وەك هەرێمێكی فیدراڵی. بەو مانایەی كە دەوڵەتی عێراق، لە دەوڵەتێكی سانتراڵیستی یونیتەرییەوە Unitary بووە دەوڵەتێكی ئاوێتەی ئیتیحادی، راستە سنووری ئەو یەكە فیدراڵییە دیاری نەكراوە، لەبەر بوونی هەندێ ناوچەی كێشە لەسەر، بەڵام بۆخۆی ئەوە دەسەلمێنێ كە كورد نیشتمانێكی هەیەو دەكارێ لە هەر هەلومەرجێكی لەباردا لەسەر ئەو خاكەی خۆی دەوڵەت دابمەزرێنێ وەكو زۆر وڵاتی دیكەی فیدراڵی كە هەڵوەشانەوە. دووەم، بەهۆی ئەو بەشە بودجەیەی كە بەگوێرەی رێككەوتن بە هەرێمی كوردستان دەبڕاو لە سایەی جێگیری و ئەمن و ئەمانەتدا، كوردستان بە چەند هەنگاو بەپێش عێراق كەوت. ئەو پەرەسەندنە لە هەموو بوارەكان و لە بژێو و گوزەرانی خەڵكدا رەنگی داوەتەوە. ئەگەر بەراورد بكرێ لەنێوان عێراق و كوردستان لە رووی رێژەی بێكاری، یان رێژەی ئەوانەی لە خوار هێڵی هەژاریەوەن، یان رێژەی نەخوێندەواری و خزمەتگوزاری تەندروستی و....وەك جیاوازیی نێوان دوو وڵات كە خاوەنی دوو سیستەمی سیاسیی –ئابووری بن دەردەكەوێ، وڵاتێكی روو لە گەشە و وڵاتێكی فاشیل...سێیەم، دەستووری عێراق، رێگەی بۆ هەرێمی كوردستان كردەوە كە لە بواری وزە (نەوت و گاز)دا چاوەڕوانی بەغدا نەكات و پێشكەوتنێكی بەرچاو بەدەست بهێنێ و بگاتە ئەوەی نەوت بفرۆشێ و بە ئاراستەی سەربەخۆیی ئابووریی هەنگاو بنێ (بەو مانایەی چاوی لەدەستی بەغدا نەبێ). چوارەم لە ماوەی ئەو 11 ساڵەی دواییدا، پێگەی هەرێمی كوردستان لەتەك وڵاتەكانی دراوسێ، لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گۆڕانی بەسەردا هاتووە. هەرێمی كوردستان لە 13-14 دەوڵەت نوێنەرایەتی هەیەو زێتر لە 25 وڵاتیش كونسڵگەری و نوێنەرایەتی و ئۆفیسیان لە كوردستاندا هەیەو وەك دەبینین هەولێر لەتەك بەغدا، بووەتە ناوەندێكی دیكەی بڕیاردان...پێنجەم، راستە حكومەتی بەغدا، غەدری لە ئێمە كردووەو بۆ ماوەی 7 ساڵە قرۆشێكی بە پێشمەرگە نەداوە، بەڵام هێزی پێشمەرگە وێڕای چەك و چۆل و تفاقی كەم، لە رووی دیسپلینەوە، لە رووی ورەوە، لە رووی چلۆنایەتیی و چەندایەتیشەوە، خەریكە دەبێتە یەك هێز كە بتوانێ دیفاع لە سنوورەكانی كوردستان بكات.. راستە لەو 11 ساڵ و دوو مانگەدا، پێوەندیی نێوان هەولێرو بەغدا، خواروو و ژووری تێكەوتووەو هەرگیز راستەڕێ نەبووە، حكومەتی ئیتیحادی هەوڵیداوە، ئاستەنگ بۆ پێشكەوتنی كوردستان دروست بكات، بەڵام ئەلهەقە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەرچاوی روون بووە، كە عێراق نابێتەوە عێراقە مەركەزییەكەی جاران و تاكە یەك رێگە لەبەردەم عێراقدا هەیە، كە بە (تەوافووق و بە شەراكەت) و (دابەشكردنی دەسەڵات و سەروەت و سامان) بەڕێوە ببردرێ. سەركردایەتی كورد ئەو چانسەیان بە نوێنەرانی پێكهاتەكانی دیكە دا كە ئەو رێگەیە تاقی بكەنەوە...ئینگلیزەكان لە دروستكردنی عێراقدا، كوردیان (بەو پێیەی زۆرینەی سوننەیە) كردە پارسەنگی عەرەبی سوننە لە بەرانبەر عەرەبی شیعەدا، بەڵام عەرەبی سوننە لە بەرانبەردا، تاڵاویان بە گەرووی كورددا كردو سیاسەتی جینۆسایدیان دەرهەق پەیڕەوكرد. لە دوای 2003یشەوە، ئەمریكاییەكان ئەوەیان بەلاوە گرنگ بوو كە عێراقێكی یەكگرتوو دروست بكەنەوەو بەلایانەوە مەبەست بوو كورد فیدراڵیزم تاقی بكاتەوە. بە هاوكاری كورد، عەرەبی شیعە حوكمڕانێتیی عێراقیان بۆ ساغ بۆوە. بەڵام شیعەكان، ئەو ستەملێكراوانەی جاران نەمان و بوونە حوكمڕان و لە زەمەنێكی جیادا، ویستیان سیاسەتێكی مەركەزی، سیاسەتی وەلانان و پەراوێزخستن پێڕەو بكەن، لە 9/6/2014دا بەرەكەیان چنیەوە.
لە 9/6ـەوە، بەشی هەرە زۆری ئەو ناوچانەی گەلی كوردستان بەهی خۆی دەزانێ، بەتەواوی كەوتنەوە دەست كورد (مەندەلی و بەدرەو جەسان و هەندێ ناوچەی تر تا زنجیرەی چیای حەمرین نەبن). ئێستا بە درێژایی 1050 كیلۆمەتر هێزی پێشمەرگەو زێرەڤانی و دژە تیرۆرو هێزی پشتیوانیان لێ دامەزراوە. بە كردەوە، دەبێ حكومەتی هەرێمی كوردستان زێتر لە جاران مشووری ئەو ناوچانە بخوات (لەرووی خزمەتگوزاری و ئەمن و ئەمانەت و پاراستنی فرە رەنگیی ئەو ناوچانە لە رووی ئیتنی و ئایین و مەزەبەوە).. دیار نییە شەڕی نێوان سوننەو شیعە كەی كۆتایی دێ. راستە جاروبار هێزەكانی داعش بەر دەرگەمان پێ دەگرن و ئێمەش وەڵامیان دەدەینەوە. پرسیار ئەوەیە، گریمان جەیشی عێراقی تكریت و موسڵ-یشی گرتەوە، ئەرێ بوارێك با كەمیش بێ بۆ بەیەكەوەژیان لەتەك (عەرەبدا- بە شیعەو سوننە) ماوەتەوە؟ ئەرێ راستە، دیسان داوای جێبەجێكردنی دەستوور بكەین؟ ئەرێ راستە دیسان باس لە حكومەتی شەراكەتی نیشتمانی و تەوافوق و نازانم چی و چی بكەین؟ بە بڕوای خۆم، كورد لە دووڕیانێكی مێژووییدایە: رێگەی جیابوونەوەی یەكجارەكی یان ژیان و هەڵكردن لەگەڵ ئەو ناجێگیری و شەڕی تایەفی و بەردەق- بەردەقی شیعەو سوننە و قوربانیدان لەپێناوی هیچدا. عێراق نە بە دیكتاتۆری بەڕێوە دەبردرێ و نە بە دیموكراسی و تەوافوق و شەراكەت...ئاخر ئەگەر دوو لایەن یان سێ لایەن یان زیاتر متمانەیان بەیەكتر نەبێ، شەراكەت و تەوافووق یانی چی؟ تاكە رێگە جیابوونەوەیە..
بۆ توركیا، دەوڵەتی باشووری كوردستان دەبێتە دەوڵەتێكی تامپۆن لەنێوان خۆی و ئەو ناوچە سوننەنشینانەی كە كۆڕ و كۆمەڵ و گرووپە توندڕەوەكانی وەك (داعش و نەقشبەندی و ئەنساری سوننە و جەیشی ئیسلامی و...) هێلانەیان تێداكردووەو گەرایان تێدا داناوە، ئەگەر بیەوێ لە بەڵای ئەو گرووپانە سەلامەت بێ، باشترە لە باشووردا، دراوسێكەی دەوڵەتی كوردستان بێ. بە كردەوەش ساغ بۆتەوە، كە كورد دراوسێیەكی ئەمین و بێ وەیە. ئەوە بێ لەوەی كە كوردستان وڵاتێكی دەوڵەمەند بە وزەیە. ئەو قسەیە بۆ ئێران-یش راستە، چونكە ئێران نابێتە دراوسێی هەرێمی عەرەبی سوننەنشین، لە باكووردا كورد دەبێتە دراوسێی و لە باشووریشدا عەرەبی شیعە.
دوا قسە ئەوەیە داخوا دەوڵەتی كوردستان پێویستی بەوە نییە، دراوی تایبەت بە خۆی هەبێ، یان مامەڵە بە دۆلار بكات.. ئەگەر بۆ ماوەیەكی كاتیش هەر بە پارەی ئێستە و بە دۆلار مامەڵە بكەین، هەلومەرجی تازە، لە هەموو رووێكەوە وا دەخوازێ ئێمە دراوی تایبەت بە خۆمان هەبێ، سیاسەتی دراوی خۆمان هەبێ، چونكە ئابووریی سەربەخۆ، سیاسەتی دراوی و دارایی سەربەخۆیشی گەرەكەو تا ئابووریی كوردستان نەكەوێتە بن تەقڵ و شەقڵی عێراق و هەلومەرجی ناجێگیریی ئەو وڵاتە و خۆمان لە ئاسەوارە نەگتیڤەكانی ئەو دەوڵەتە فاشیلە بپارێزین.. بە ئیجازەی كاك ئاسۆ مامزادە، وا لێرەدا نموونەیەكی ئەو دراوە نیشان دەدەین كە ساڵێ زێتر لەمەوبەر ئەو دیزاینانەی بۆ دراو و پارەی كوردی كردوون...