لە ڕوانگەی سۆسیۆلۆگیاوە، ڕاگەیاندن دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە و شێوەی پڕۆسەیەكی بەردەوامی وەرگرتووە. ڕاگەیاندن هەر لە سەرەتای دروستبوونی كۆمەڵبوونە مرۆییەكانەوە هەمیشە چالاكییەكی گرنگی ئەندامەكانیان بووە بەمەبەستی جێبەجێكردن و بەجێهێنانی كۆمەڵێك لە ئەرك و پێداویستییەكانیان؛ بڕیار و ڕێنمایی و زانیارییەكان دەبوایە بگەینرێن و ڕابگەینرێن بۆ ئەوەی خەڵك ڕەچاو و پیادەیان بكەن. دواتریش لەمیانەی گەشەكردن و پێشكەوتنی كۆمەڵگادا ئەمیش، واتە ڕاگەیاندن، پێشكەوتووە، ئەرك و كاریگەرییەكانی زێدەبوون تا گەیشت بەوەی ببێ بە خاوەن دەزگای تایبەت بە خۆی- بە هەردوو شێوەكەی فەرمی و نافەرمی. جا لەم ڕووەوە كە ڕاگەیاندن گوزارشت لە پێداویستییەكانی ئەندامانی كۆمەڵگا دەكات و یەكێك لە دەزگا بنیادییەكانی كۆمەڵگا پێكدێنێ – ئەوا دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە؛ هەروەها ڕاگەیاندن كە لە میانەی قۆناغە مێژووییەكانی كۆمەڵگادا بەردەوام هەر هەبووە و ڕاگەیاندنیش كە بە سروشت چالاكی و كرداری مرۆڤە – ئەوا لەهەمان كات پڕۆسەیەكیشە.
جا كە ڕاگەیاندن دیاردە و پڕۆسەیەكی كۆمەڵایەتیی بێت دەبێ وەكو هەر دیاردە و پڕۆسەیەك توانای مانەوە و بەردەوامبوونی هەبێت.. بۆ ئەمەش كەواتە ڕاگەیاندن دەبێ دینامیكای خۆیی هەبێت – واتە هێز و توانا و توخمی ناوخۆیی دیاردەكە بۆ هەمیشە بە زیندوو مانەوەی.
دینامیكای ڕاگەیاندن
ئامانجەكانی ڕاگەیاندن، لە هەر كۆمەڵگایەكدا لە بنەڕەتدا بریتین لە هوشیاركردنەوە، ڕۆشنبیركردن، فێركردن و ڕازیكردنی كەسان و گروپە خەڵكی كە بنیادی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگا پێكدێنن و بەرهەمەكانی ئەو وەردەگرن كە بەشێوازی جۆراوجۆر بڵاویاندەكاتەوە. لەم ڕووەوە، ناوەرۆكی بابەتی ڕاگەیەنراو دەبێ هەمیشە فیكرەیەكی دیاریكراو لەخۆ بگرێ كە جێی بایەخ و گرنگیی وەرگر بێ.. ئەوەش وا دەكات كە خەڵك بەردەوام بەدوای بابەتەكانی ڕاگەیاندن بگەڕێ. جا ئەمەیە كە لەپاڵ هەندێ توخم و هۆكاری تر، شێوەی پڕۆسەیەكی دینامیكیی بە ڕاگەیاندن دەبەخشێ – توخم و هۆكارەكانی تریش ئەمانەن:
1. نێرەر، ئەو ڕاگەیاندكارەی بەرپرسە لە پڕۆسەكە
2. وەرگر، جەماوەر كە نێو جەرگەی پڕۆسەكەیە
3. باندۆر – بوارەكانی كاریگەریی بابەتی پەیام
4. شێوازی ڕاگەیاندن- نووسین، دەنگ، وێنە...
بەبێ هەر یەكێك لەم توخم و هۆكارانە، پڕۆسەی ڕاگەیاندن دینامیكای خۆی لەدەست دەچێ و ناتوانێ بەردەوامبێ. نموونەی بەرهەمی ڕاگەیاندنی وا زۆرن كە بڵاودەكرێنەوە (رۆژنامە، گۆڤار، پڕۆگرامی تیڤی و ڕادیۆ...) و دوای ماوەیەك نامێنن- ئەمە لەدەستدانی دینامیكایە لەبەر نەمانی ئەو توخم و هۆكارانەی سەرەوە.
باندۆر و بایەخی ڕاگەیاندن
پڕۆسەی ڕاگەیاندن لەنێوان دوو توخمی سەرەكیی ڕوودەدات: یەكەمیان نێرەر(مرسل)- پەیامنێر؛ دووەمیش وەرگر (مستقبل). ئامانجی ناردنی پەیامیش هەمیشە بریتییە لە داهێنانی كاریگەری و باندۆر (تأثیر) لەسەر ئەوەی وەریدەگرێ. جا چەندی شێوازەكانی ڕاگەیاندنیش پیشكەوتووتر بن بێگومان باندۆر و كاریگەرییان پتر دەبن.. كەواتە بایەخی ڕاگەیاندن لە ئاست و ڕادەی باندۆرەكەی دایە– ئەوەش بە دەوری خۆی دەگەڕێتەوە بۆ جۆر و ئاستی گەیاندنەكە لە لایەك، لەلایەكیتریشەوە بۆ ڕادەی ئامادەگیی وەرگر بۆ پەیامەكە.
بۆنموونە، پەیامی ڕازاوە و وێنەی بریقەدار سەرنجڕاكێشترە لەوەی تەنیا قسە و دەنگ بێت؛ یان وەرگر تاچەند مەبەستی وەرگرتنی ئەو پەیامەیە - واتە ئایا پەیامەكە گونجاوە لەگەڵ ئاڕاستە و هەڵوێستەكانیدا، یاخود وەرگر ئەو كاتە لەچ حاڵەتێك دایە: سەرقاڵە بە كاركردن، نەخۆشە، بە ڕێگاوەیە، دەستبەتاڵە، پشوو دەدات، خەوتووە(بەرنامەی منداڵان)... جا پەیامنێران دەبێ ڕەچاوی ئەوە بكەن كە پەیامەكەیان ئاڕاستەی كەسانی گونجاو و لەكاتی گونجاودا بكەن؛ ئەگینا باندۆری وەكو پێویست نابێ.
بوار و مەوداكانی باندۆری ڕاگەیاندن
1. ناوبانگ و بریقەدان بە كەسێك، لایەنێك یان بابەتێك كە بڵاویدەكاتەوە
2. پشتگیریی بەهاكۆمەڵایەتییەكان و بەهێزتركردنیان
3. بەهێزكردنی ئاڕاستەكانی مرۆڤ (ڕەفتار و خووڕەوشت)
4. سڕكردنی ڕای گشتی (بەتایبەتیش TV)
5. بەسەربردنی كاتی دەسبەتاڵی
6. سەرچاوەی سەرەكیی مەعریفە لای خەڵك لە بوارە گشتییەكان
7. ڕیكلام و پڕوپاگەندە
ئەركەكانی ڕاگەیاندن
پسپۆران ڕای جیاواز و جۆراوجۆریان هەیە لەسەر ئەرك و وەزیفەكانی ڕاگەیاندن، ئەوەش بێگومان لەبەر ئەو دەور و كاریگەرییە گەورەی كە ئەم دیاردەیە دەیگێڕێ لە هەموو بوار و لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیدا. دەبێ ئەوەش بڵێین كە زۆرجاران تێكەڵكردن ڕوودەدات لەنێوان ئەرك (وەزیفە) و كاریگەریی (باندۆر)ی ڕاگەیاندندا- ئەرك بریتییە لەو دەورە گشتییەی كە ڕاگەیاندن لە كۆمەڵگادا دەیبنێ؛ هەرچی كاریگەرییە ئەوا دەرهاویشتەی دەورەگشتییەكەیەتی لە بوارێكی دیاریكراودا- بۆ نموونە: هەواڵ گەیاندن ئەركێكی ڕاگەیاندنە، كەچی كارگەرییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەم هەواڵە چەندە پەیوەستە بە بایەخی وەرگرەكانەوە؛ یان، كە ڕاگەیاندن بواری ڕابواردن (ترفیە) دەڕەخسێنێ، وەكو یەكێك لە ئەركەكانی، ئەوا كاریگەریی دەروونی و كۆمەڵایەتیی چاك یان خراپی دەبێ بەسەر وەرگرانەوە.
وەكو گوتمان، ڕای جۆراوجۆری پسپۆران هەن سەبارەت بە چەندی و چۆنیی ئەركەكانی ڕاگەیاندن، بەڵام دەتوانین ئەركەكان، بەگشتی، بە چەند خاڵێك دەسنیشان بكەین:
1. ئەركی گەیاندنی هەواڵ
2. ئەركی ڕاوێژكاری، بانگكردنی پسپۆرانی بوارە جۆراوجۆرەكان
3. پاڵپشتی و بەهێزكردنی سستێم، ئایینی، سیاسی، كولتوور
4. چاودێریكردن
5. ڕەخساندنی بواری ڕابواردن
6. دروستكردنی ڕای گشتی
7. ڕیكلام و بانگەشەكردن
باندۆری دەرەكی لەسەر ڕاگەیاندن
ڕاگەیاندن، وەكو پێشتر گوتمان، دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە، ئەوەش واتە پەیوەندیی هەیە بەهەموو دیاردەكانی ترەوە، كارلێككردن و كارتێكردن و كاریگەریی نواندن لە نێوانیاندا ڕوودەدەن.. دەزگای ڕاگەیاندنیش (فەرمی و نافەرمی) لەژێر كاریگەریی ژینگەی دەوروبەریدا دەبێ لە هەموو ڕوویەكەوە: سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كولتووری و...
بۆیە دەبینین كە چالاكییەكانی ڕاگەیاندن و دەزگاكەی هەمیشە سنوورداركراون بەهۆی ئەو فشارانەی دەزگاكانی ترەوە (سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی...) دەیانخەنەسەری. ئەوەش لەبەر ئەو دەور و كاریگەرییەی كە ڕاگەیاندن هەیەتی لەسەر كۆمەڵگا بەگشتی.
كرۆكی مەسەلەكەش بریتییە لە هەوڵدان و خەبات و ململانێ لەپێناو بەدەسهێنانی زانیاریدا- ژیان بە زانیاری و بە مەعریفە بەڕێوەدەچێ.. بەتایبەتیش لە سەردەمی ئێستادا كە بە «چەرخی زانیاری» ناودەبرێ. جا هێز و دەور و كاریگەرییەكانی ڕاگەیاندن لەو زانیارییانە دایە كە بەردەوام بەدوایاندا دەگەڕێ، كۆیاندەكاتەوە و بڵاویاندەكاتەوە- كەچی زۆرێك لەو زانیارییانە لە پەرژەوەندیی هەندێ كەس و لایەن و دەزگاكاندا نین.
بۆیەش هەموو دەزگا و لایەنەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە وەكوچۆن ڕاگەیاندن دەبێ ئازادبێ لە بەدەسهێنان و بڵاوكردنەوەی زانیاریدا، ئاواش دەبێ هەندێ سنوور و كۆت و بەند هەبن لە ئاستێكدا ڕایگرن.. ئەوە بوو یاساكانی چاپكردن و ڕاگەیاندن لە زۆربەی وڵاتان دەرچوون و كاریان پێدەكرێ. كەچی ئەم یاسا و ڕێنماییانە بەڕادەیەكی زۆر كاردەكەنە سەر سروشتی پەیامەكانی ڕاگەیاندن و بڵاوكردنەوەیان.
باندۆری دەزگا و لایەن و هۆكارە دەرەكییەكان
1. دەوڵەت، واتە سستێمی سیاسی، لە هەر وڵاتێكدا بەرپرسە لە ڕێكخستن و چاككردن و پاراستنی ژیانی كۆمەڵایەتیی خەڵك.. بۆ ئەو مەبەستەش جۆرەها یاسا و ڕێسا دەردەكات كە هەموو بوارەكانی ژیان دەگرنەوە و بەهۆی ئەوەشەوە كە ڕاگەیاندنیش یەكێك لە چالاكییە گرنگ و كاریگەرەكانی خەڵكە لەو ڕەوشە كۆمەڵایەتییەدا بۆیە دەوڵەت یاسای تایبەت بە ڕێكخستنی ئەم بوارەش دەردەكات.. نە هەر ئەوە بەڵكو دەوڵەت خۆشی، پیش خەڵك، كاری ڕاگەیاندن دەكات و دەزگای ڕاگەیاندنی فەرمیی دادەمەزرێنێ (لە زۆربەی دەوڵەتان وەزارەتی ڕاگەیاندن هەیە).
هەركەسێكیش لە دەرەوەی دەزگای فەرمی بۆ ئەنجامدانی كاری ڕاگەیاندن: دەركردنی ڕۆژنامە، گۆڤار، بڵاوكراوە، دامەزراندنی چاپخانە یان ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن.. دەبێ ئەو كەسە ئیزن لە دەوڵەت وەرگرێ و بەپێی یاسا و ڕێساكان چالاكیی بكات. هەر دەوڵەتیشە، بەگوێرەی ئەو یاسایانەی دەریكردوون، مافی لێسەندنەوەی ئەو ئیزنەی هەیە لە خەڵك.
2. هۆكاری ئابووری؛ بەهۆی ئەو بودجەیەی دەوڵەت بۆ دەزگای ڕاگەیاندنی فەرمیی تەرخانیدەكات، دەبینین لەڕووی تەكنیكییەوە لە دەزگا نافەرمییەكان پێشكەوتووترە. هەرچی ئەمانەی دوایین، نافەرمییەكان، ئەوا لەم ڕووەوە سنووردارترن، بەڵام پڕجەماوەرترن لەبەر ئەوەی هەمیشە ئەو بابەتانە بڵاودەكەنەوە كە دەسەڵات خۆیانی لێ دەپارێزێ و پشتگوێیان دەخات.
هەر سەبارەت بە ڕاگەیاندنی نافەرمی، دەبێ ئەوەش بڵێین كە سپۆنسەرەكەی، جا تاكەكەسێك بێت یان لایەنێك، هەمیشە خاوەن بڕیار دەبێ لە جۆر و چەندێتیی بابەتەكان و داڕشتنی سیاسەتی گشتیی دەزگاكەی (زۆر جاران ناكۆكیی دەكەوێتە نێوان سپۆنسەر و بەڕێوەبەری دەزگاكە لەسەر بابەتەكانی بڵاوكراوە).
دەزگای ڕاگەیاندنی نافەرمی، كە وەكو فەرمییەكە بودجەیەكی شیاوی نییە، ناچار پەنا دەباتە بەر بڵاوكردنەوەی ڕیكڵام بۆ دەستەبەركردنی پاڵپشتێكی ئابووری بۆخۆی كە ئەمەش، لەڕووی ڕوخسارەوە، كاریگەریی نەرێنیی دەبێ لەسەر بڵاوكراوەكەدا (گۆڤار و ڕژنامەی پڕ ڕیكلام، پچراندنی بەرنامە و فلیمی تەلەڤزیۆنی لەبەر ڕیكلام...)
3. هۆكاری كۆمەڵایەتی و كولتووری
ڕەچاوكردنی بەهاكۆمەڵایەتییەكان هۆكارێكی گرنگ و سەرەكییە بۆ سەركەوتنی كاری ڕاگەیاندن، لەهەمان كاتیش فشار و قورساییەكی گەورەیە لەسەر ڕاگەیاندكاران.. گەلێ بابەتی گرنگ و هەنووكەیی هەن ڕاگەیاندن ناتوانێ توخنیان كەوێ – مەسەلەی ئافرەت، بابەتی ئایینی؛ هەروەهاش سەبارەت بە زەوق و مگێزی كۆمەڵایەتی كە دەبێ هەمیشە ڕەچاوبكرێ / خەڵكی شاری سلێمانی چێژ لە حەیرانی دەشتی هەولێر وەرناگرن...
بەهاكۆمەڵایەتییەكان كاریگەرن بەتایبەت بەرامبەر بە ڕاگەیاندكار یان پەیامنێری ئافرەت (لە كۆمەڵگایانی وەكو ئێمەدا).
4. هۆكاری سیاسی
هۆكاری سیاسیی ناوخۆی كاریگەر لەسەر ڕاگەیاندن، جگە لە ستراتیجیای دەوڵەت و یاسا و ڕێساكانی، هەروەها هەڵوێست و فشاری هێز و لایەنە سیاسییەكانی ناوخۆش دەگرێتەوە كە زۆرجاران پەیامنێران دەبن بە قوربانیی ململانێ و زۆرانبازیی حیزبە سیاسییەكان، یان چارەنووسی تەواوی دەزگایەكی ڕاگەیاندن دەكەوێتە مەترسییەوە. زیاد لەوەش، سیاسەتی دەرەكیی وڵاتیش بێ هەژموون نییە لەسەر ڕاگەیاندن – چالاكییەكانی ڕاگەیاندن دەبێت كۆك بێت لەگەڵ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان (لە یاساكانی زۆربەی وڵاتان جەخت لەسەر ئەمە كراوە).. جاری وابووە كە دەوڵەتێك ناڕەزایی دەربڕیوە بەرامبەر بە بڵاوكردنەوەی بابەتێك لە ڕۆژنامە یان كەناڵێكی تەلەڤزیۆنی لە دەولەتێكی تردا.
5. گروپەی فشاری ناوخۆیی
لە وڵاتێكدا گەلێ جاران دەزگایەكی ڕاگەیاندن دەكەوێتە بەر فشارەكانی ڕێكخراو و لایەنی سیاسی، یان ئایینی، نەتەوەیی.. بەهۆی ئەو بابەتانەی بڵاویان دەكاتەوە كە پەیوەندییان بەمانەوە هەیە.
وەكو بینیمان، ڕاگەیاندن وەكو دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی بەندە بە دیاردەكانی تری كۆمەڵگاوە و هەرگیز ناتوانێ بەدەر لە سستێمە كۆمەڵایەتییەكە كار بكات؛ لەگەڵ ئەوەشدا نزیكترین و توندترین پەیوەندیی هەیە بەدیاردەیەكی تری كۆمەڵایەتییەوە كە ئەویش گۆڕانی كۆمەڵایەتییە. لەلایەكەوە، ڕاگەیاندن بۆ ئەوەی بتوانێ بەردەوامبێ، ئەرك و باندۆری بەجێبهێنێ، دەبێ ڕەچاوی سستێمی كۆمەڵایەتی و بنیاد و بەهاكانی بكات؛ لەلایەكیتریشەوە دەبێ، بەتایبەتیش ڕاگەیاندنی نافەرمی، شیلگێڕانە ئەو بابەتانە بورووژێنێ كە لەلایەن سستێمەكەوە تابوویان لەسەرە یان پشتگوێخراون- كە ئەمەش لە دەرئەنجامدا سستێمەكە بەرەو گۆڕانكاریی دەبات.. جا لێرەوەیە ڕەوشی ئاڵۆز و سەختیی ئەركەكانی ڕاگەیاندن.

بۆ ئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
أ. د. عصم سلیمان الموسی – المدخل فی الأتصال الجماهیری – عمان 2003
ب. صالح خلیل أبوخلیل – الأتصال الجماهیری – عمان 1999
ج. جبارە عگیە جبارە – علم اجتماع الاعلام – الریاچ 1985
د. رچوان بادینی – تاریخ و سوسیولوجیا الصحافە العالمیە - أربیل 2010