هەندێ دیرۆكنووس، خۆناسینی نەتەوەیی كوردان، وەك نەتەوەیەكی بەجیا هەڵكەوتوو كە كار بۆ دامەزرانی قەوارەیەكی سیاسی خۆی بكا، دەگەڕێننەوە بۆ ساڵی 1880ی سەروەختی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری. رەنگە ئەو خۆناسینە قسە زۆر هەڵبگرێ، بەڵام ئەگەر بەندەكانی پەیماننامەی سیڤەر (1920) لەپێشە خۆمان دابنێین، ئەوا هێزە دەستڕۆیشتووە بیانییەكانی ئەو دەمیش تا رادەیەك كوردیان وەك «میللەت»ێكی جیا ناسیبێ یان ویستویانە بیناسن. لەمڕوەوە، ئەو پەیماننامەی سیڤەرە، وەكو دۆكیومێنتێكی نێودەوڵەتی، بایەخێكی سیاسی و قانوونی هەیە، وێڕای كە دواتر پەیماننامەی لۆزان (1923) هەڵوەشاندەوە. لەدوای ئەوەوە، كوردی هەر پارچەیەك بە حوكمی سنوور، هەر یەكەیان بۆ خۆی كاری كردووە و تا بە ئەمڕۆش دەگات هەر وایە. ئەو رایە لە هاریكاریی یان چوونی بارزانیی نەمر بۆ كوردستانی ئەودیو و بەشداریكردنی لە راگەیاندنی كۆماری مەهاباد كەم ناكاتەوە، بەڵام دوو تەجرەبەی تر هەیە كە كورد ویستویە قەوارەی سیاسیی نەتەوەیی خۆی هەبێ یەكەمیان لە كوردستانی عێراق ئەویش تەجرەبەی مەلیك مەحموود بووە (شێخی نەمر) كە هەم كاتی و هەم لە رووی جیوگرافی بەرتەسك و سنووردار بووە و هەموو ناوچەو دەڤەرەكانی باشووری كوردستانی نەگرتبۆوە. دووەمیان تەجرەبەی قازی محەمەد (پێشەوا) بووە لە مەهاباد (1946) ئەو ژی هەم كاتی (كەمتر لە ساڵێك) و بەشێكی ناوچەكانی كوردستانی ئێران (رۆژهەڵاتی كوردستان) گرتبۆوە و زێتر لەسایەی داگیركاریی سوپای سووری ئەودەمەی یەكێتیی سۆڤیەت بووەو هەوڵێكی خۆ بەخۆی كورد و هیچ رێككەوتنێكی ناوخۆیی (لەتەك حكوومەتی ئێران) یان نێودەوڵەتی لەسەر نەبووە. هەرچەندە تا ئێستەش ئەوە نەبڕاوەتەوە كە داخوا كۆماری كوردستان، كۆمارێكی خودموختار بووە لە چوارچێوە ئێران یان كۆمارێكی سەربەخۆ بووە. بەڵام وەكو دوو تەجرەبە لەمڕووەوە گرنگن كە ئامانج دامەزراندنی قەوارەی سیاسیی سەربەخۆی نەتەوەیی بووە.
لە 1946ەوە تا 1958، ئەگەر ئەو ماوە كەمەی «موصەدەق لە ئێرانێ»ی لێ دەرچێ، دنیای كوردی كشومات بووە. «كودەتا» یان «شۆڕش»ی 1958ی عەبدولكەریم قاسم دەرگاو دەرفەتێكی لەبەر كورد، ئەگەر بۆ ماوەیەكی كەمیش بێ لەبەردەم كوردی عێراق كردەوەو بارزانیی نەمرو هەڤاڵەكانی لە ئاوارەیی گەڕانەوەو بزاڤێكی سیاسیی كوردی سەرانسەری نەك لۆكاڵ لە تەواوی كوردستانی عێراقدا بە كردەوەو لەسەر ئاستی میللی هاتە گۆڕێ. راستە پارتی لە ساڵی 1946ەوە هاتبووە دامەزراندن و تا رادەیەك رێكخستنیشی لە سەرجەم كوردستانی عێراقدا هەبووە، بەڵام لە دوای 1958ەوە ئەو دەرفەتە بۆ كورد هاتە پێش لەسەر ئاستی میللیش بزووتنەوەیەكی سیاسیی كوردی پێ بگا یان بەلانی كەمەوە خەڵك بەخۆدابێتەوەو پارتی وا بناسێ بەتایبەتی دوای هاتنەوەی بارزانی لە سۆڤیەت. ئەو پێگە میللییە سیاسییە نەبوایە، بارزانی خۆی لە مەیدان نەبوایە، بەرە بەرە ستەم و زۆر توند نەبوایە، رەنگە شۆڕشی ئەیلوول لە 1961 هەڵنەگیرسایە و ئەگەر بەرپاش بووایە، ئەوا نەدەشیا بۆ ماوەی 9 ساڵان بەردەوام ببێ.
گومان لەوەدا نییە كە شۆڕشی ئەیلوول دەورێكی گرنگی هەبووە لە بەتین و تاو خستنی پرۆسەی خۆناسینی نەتەوەیی كورددا، ئاخر بزووتنەوەیەكی چەكداریی لۆكاڵ نەبووەو پاشان دروشمێكی مەركەزیی هەبووە (دیموكراسی بۆ عێراق و حوكمی زاتی بۆ كوردستان). لەم دروشمەدا، دوو شت دەخوێنرێتەوە یەكەمیان ئەوەیە كە سەركردایەتيی سیاسیی كورد پێی وابووە كە دەكرێ كێشەی كورد لە چوارچێوەو سنووری دەوڵەتی عێراقدا بێتە چارەسەركردن و ئاستی داواكارییەكەش (ئۆتۆنۆمی) بووە. رەنگە بەرزكردنەوەی ئەو دروشمە بۆ خوێندنەوەی رەوشی نێودەوڵەتیی ئەو وەختە هاتبێ بەتایبەت كە نموونەی (ناوچەو هەرێمی ئۆتۆنۆم) لە دنیادا هەبووە. دووەم ئەو داوایە بە (دیموكراسیی بۆ عێراق) بەسترابۆوە، بەو مانایەی حوكمێكی دیكتاتۆری لە عێراقدا ناتوانێ ئۆتۆنۆمی بە كورد بدات...لەڕاستیشدا و تا رادەیەك ئەو دوو خواستە: (دیموكراسیی بۆ تەواوی عێراق) و (ئۆتۆنۆمی یان ئێستە فیدراڵیی كە پێیەك لە ئۆتۆنۆمی لە پێشترە) بەندیوارییەكی بەهێزیان لەنێواندا هەیە. سەیركەن كە خولیای خۆسەپاندن و تاكڕەوی لە بەغدایی بەگوڕتر دەبێ، دیموكراسیی لە عێراق دەكەوێتە بەر هەڕەشەو گوشاریش بۆ هەرێمی كوردستان دێنێ. رەنگە ئەو پرسیارەش سەرهەڵبداو بگوترێ، جا بۆ دەبێ گەلی كوردستان باجی دیموكراسیی لە عێراق بدات و بۆ بیر لە خواستی دیكە نەكرێتەوە؟ ئێمە لە بزووتنەوەی ریفراندەمی كوردستان كە دوای 2003ەوە هاتە دامەزراندن، ئەو نیگەرانی و پرسیارە رەوایانەمان هەبوو، وا وەڵامەكان وەردەگرینەوە.
دەگەڕێمەوە سەر (11)ی ئاداری 1970 كە بە رێككەوتن لەنێوان سەركردایەتیی شۆڕش بە رابەری بارزانیی نەمر و حكوومەتی ئەوسای عێراق، بەیاننامەیەك دەرچوو كە لانی كەمی داخوازییەكانی ئەو وەختەی كوردایەتی گرتبووە خۆی بەو مانایەی كە دوای 4 ساڵ لە رێككەوتن و ئاساییبوونەوەی رەوش قانوونی حوكمی زاتی دەربچێ و جێبەجێ بكرێ. ئەو بەیاننامەیە، یەكەم: دوای وتوێژ و رێككەوتن لەنێوان هەردوولای پێكناكۆك بووە كە تەرەفێكی حكوومەتی عێراق بووەو «مەجلیسی قیادەی سەورە» و تەرەفەكەی تری سەركردایەتیی سیاسیی كورد و شۆڕشی ئەیلوول بووە و دووەم دان بەوەدا نراوە كە كورد وەك نەتەوە لە عێراقدا كێشەیەكی هەیە و ئەو كێشەیەش وەكو كێشەیەكی ناوخۆیی لە چوارچێوەی عێراق و بەشێوەی (حوكمی زاتی) دێتە چارەسەركردن و پاشان ئەوە لە دەستووری كاتی 1970دا رەنگی دایەوە.
كەواتە ئەو بەیاننامەیە، وەكو دۆكیومێنتێكی قانوونیی «ناوخۆیی» و سیاسی نەك هەر بۆ كوردی عێراق بەڵكە بۆ بەشەكانی دیكەش بایەخی خۆی هەیە وەكو شێوەیەكی نیوەناچلی چارەسەری كێشەی نەتەوەیی. بۆ راستیی ئەم قسەیەش لە دوای 1975ەوە، ئەو رێككەوتننامەیە بووە بنەما بۆ دانوستانەكانی دواتر بەتایبەتی لە دوای 1991ەوە. راستە فیدراڵیزم ئاستێكی باڵاترە و لەسەر بنەمای دەستوور (دەستووریش قانوونێكی ناوەكییە) رێكدەخرێ و ئۆتۆنۆمیش بە قانوون رێكدەخرێ، بەڵام لە فیدراڵیزمدا (سیادە)ی ناوخۆ دابەش دەكرێ لە ئۆتۆنۆمیدا وا نییەو وڵات (unitary) یە نەك ئاوێتە. بەداخەوە لە عێراق هێشتا هەر بەو چاوە سەیری كورد و هەرێمەكەی دەكرێ. واتە هێشتا لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە كردەوە لە 1970یان تێ نەپەڕاندووە. بەڵام كورد لە 2005ەوە دۆكیومێنتێكی رەسمیی (دەستووری 2005ی عێراق)ی لەبەردەستەو بەم یان بەو شێوەیە جۆرێ لە (یەكێتیی ئارەزوومەندانە)ی تێدا چەسپێنراوە كە دیارە ئەوەش بە یەك تەرەف ناكرێ، واتە ئەگەر تەرەفی دیكەی غەیرە كورد دەست بەو پرەنسیپەوە نەگرێ، كورد ناچارە بیر لە فۆرمۆڵەی تر بكاتەوە.