لە ساڵی 2008ـەوە، پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان(KRG) لەگەڵ توركیادا بەردەوام بەرەوپێشچووە. تەنانەت پێشتریش وەبەرهێنان و بازرگانی توركی لە هەرێمی كوردستاندا گەیشتە راددەیەكی سەرسوڕهێنەر، بە چەشنێك پەیوەندیە ئابووریەكانی كوردستانی بە وڵاتانی دیكەوە كەمكردەوە. هەروەها بەرژەوەندیەكانی توركیا لە كوردستانی عێراقدا، بووە هۆی كەمكردنەوەی بایەخدانەكانی بە بەشەكانی دیكەی عێراق، بە شێوەیەك رێژەی بەشداری و بازرگانی توركیا لە عێراقدا لە سەدا 70 بەر كوردستان و لە سەدا 30 بەر بەشە عەرەبیەكەی عێراق كەوت. لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2013دا، رێككەوتنێكی گەورەی وزە لە نێوان ئەنقەرە و هەولێردا راگەیەنرا- كە پێدەچێت زەمینە بۆ هەناردەكردنی- بەم نزیكانەی- نەوت و غازی كوردستان بۆ توركیا خۆش بكات، تەنانەت بەبێ رەزامەندی بەغداش.
لەگەڵ ئەوەشدا، روون نییە، ئایا هەرێمی كورستان (KRG) بە تەواوەتی رووگەی پشبەستنی خۆی لە بەغداوە بۆ پشتبەستن بە ئەنقەرە دەگۆڕێت. ئەوەی زیاتر ئەگەری لێدەكرێت، ئەوەیە پەیوەندی سەربەخۆی ئەنقەرە و هەولێر- لە پەیوەندیدا بە نەوت و غازەوە- وەك كارتێكی گوشار بۆ سەر حكومەتەكەی مالیكی بەكاربهێنن بۆ ئەوەی دواجار ملبدات و دەست لە هەوڵەكانی ئیحتیكاركردنی سیاسەتی نەوت و غاز لە سەرتاسەری عێراقدا هەڵگرێت. بە دڵنیاییەوە، دەستووری 2005ی عێراق (ماددەی 112) ئەو مافە بە هەرێم و پارێزگاكان دەدات كە دەسەڵاتێكی گرنگیان هەبێت بەسەر كێڵگەكانی نەوت و غازەوە، و تەنانەت دەسەڵاتی تەواویان پێدەدات بەسەر ئەو كێڵگانەی لەو سەروەختەدا بەرهەمهێنەر نەبوون كە دەستوور نەچوبۆوە واری جێەجێكردنەوە. مالیكی زۆر بە خێرایی خۆی لە دۆخێكدا بینیوە كە رێككەوتنە سەربەخۆكانی كوردستان و چەند پارێزگایەك، ناچاری دەكەن پابەندبێت بە دەستوورەوە و یاسای نیشتمانی نەوت و غاز واژۆ بكات كە بەلای كوردستانەوە قبوڵكراوبێت، ئەگەرنا هیچ رۆڵێكی ئەوتۆی بۆ نامێنێتەوە كەلەم پیشەسازیەدا بیبینێت.
سەركردەكانی هەرێمی كوردستان(KRG) باوەڕیان وایە باشترە دەسەڵاتەكانی بەغدا دەست لە هەندێ لە دەسەڵاتی خۆیان هەڵگرن و بێنە ناو پرۆسەكەوە، بەڵام بە شێوەیەك نا كە كوردستان دەست لە هەموو دەسەڵاتەكانی بەسەر نەوت و غازی هەرێمەكەیەوە هەڵبگرێت. ئەوان ئامادەی هاوكاریكردنن لەگەڵ بەغدا لە پرسی هەناردەكردنی نەوت و غازەوە و هەمیشە ئامادەیی خۆشیان دەربڕیوە بۆ دابەشكردنی تێكڕای داهاتەكانی نەوت و غاز لەگەڵ بەغدادا. كوردەكان ئەمەیان پێباشترە، لەبەر ئەوەی ئەگەر نەگەنە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا، ئەوا دەبێت بە تەواوەتی پشت بە توركیا ببەستن بۆ هەناردەكردنی نەوت و غاز و داهاتە بەدەستهاتووەكانیان. هەولێر كارێكی باشتر دەكات ئەگەر رێیی نێوان بەغدا و ئەنقەرە بەرنەدات و ئەگەر پێویست بوو لە دژی یەكتر بەكاریان بهێنێت، بەو شێوەیەش ئەوەندەی دەكرێت سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت.
ئەوەی وایكردووە نادڵنیاییەكی زیاتر بێتەئاراوە، ئەو فەزیحەتی گەندەڵیەیە كە توركیای هەژاندووە- دوای ئەوەی لە 17ی كانوونی یەكەمدا ئاشكرابوو- كە بۆتە هەڕەشەیەكی جددی لەسەر لاوازكردنی پێگەی سەرۆك وەزیران، ئەردۆغان. تا ئێستا چەند وەزیرێك دەستیان لە كاركێشاوەتەوە، و تەنانەت قسە و باسی ئەوە دەكرێت كوڕەكەی ئەردۆغانیش تێوەگلابێت لە فەزیحەتە گەندەڵیەكەدا. یەكێك لە وەزیرە دەست لە كاركێشاوەكان تەلەفۆنێكی- چاوەڕواننەكراوی- بۆ بەڕێز ئەردۆغان كرد و داوای لێكرد ئەویش دەست لە كاربكێشێتەوە، كە بووە شۆكێكی راستەقینە بۆ دامەزراوەی سیاسی توركیا. لەبەر ئەوەی لە ساڵی 2014دا زنجیرەیەك هەڵبژاردنی یەكلاكەرەوە لە توركیا ئەنجام دەدرێن، ئەوا پێشبینی وەزرێكی سیاسی قورس دەكرێت، لەبەر ئەوەی بەڕێز ئەردۆغان و حكومەتەكەی دوچاری قەیران هاتوون و تەركیزیان لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و هەوڵی ئیحتیواكردنی زیانەكانی فەزیحەتەكەیە.
ئەمە چۆن كاریگەری لەسەر پەیوەندیەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستانی (KRG)عێراقدا دەبێت؟ ئایا حكومەتی توركیا لە كاتی دوچاربوونی بە قەیراندا پشت لە هەرێمی كوردستان(KRG) دەكات، و بەتایبەتی ئایا دەستبەرداری هاوكاریە روو لە زیادەكانی بواری وزەی نێوان هەردوولا دەبێت؟ ئێمە دەزانین كە پارتی موعارەزەی سەرەكی جەهەپە (پارتی كۆماری خەڵك) و پارتی كاری نەتەوەیی(مەهەپە)- كە پارتێكی ئەوپەڕی راستە- پشتگیری سیاسەتەكانی- پەیوەست بە وزەی- نێوان ئەنقەرە و هەولێر ناكەن ئەگەر بەغدا بكرێتە دەرەوە لە هاوكێشەكە. ئایا كێشە سیاسییە ناوخۆییە جددیەكان، دەبنەهۆی ئەوەی چیتر پارتەكەی بەڕێز ئەردۆغان- پارتی داد و گەشەپێدان- كارلەسەر بەرەوپێشبردنی ئەم سیاسەتە نەكەن؟
ڕەنگە كارێكی وا نەكەن. لە كاتێكدا بۆی هەیە ئەم قەیرانەی ئێستا لە توركیادا پەیوەندیەكانی ئەنقەرە لەگەڵ دەوڵەتە رۆژئاواییەكاندا خراپ بكات، بەتایبەتی كە بەڕێز ئەردۆغان بە راشكاوی باسی لە تیۆری پیلانگێڕی دەكات و ئۆباڵەكە دەخاتە ئەستۆی واشنتۆن و ئەوروپا بۆ ئەم پیلانی گەندەڵیە، ئەوا نابێت پەیوەندیەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا(KRG) زیانی پێبگات. بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین كە بۆچی حكومەتەكەی ئاك پارتی پشت لە هەرێمی كوردستان(KRG) ناكات، ئەوا دەبێت سەرەتا لە گەورەترین ئەو هۆكارانە بڕوانین كە –لە بنەڕەتدا-وایانكرد ئەنقەرە لە كوردەكانی عێراق نزیك ببێتەوە: ئەوانیش هۆكارە ئابووریەكانن، واتە تینویەتی توركیا بۆ سەرچاوەی زیاتری وزە، هەروەها بێتوانایی ئەنقەرەیە لە چارەسەركردنی كێشەی كوردی وڵاتەكەی.
لە پەیوەندیدا بە ئابووریەوە، و لە ساڵی 2003ـەوە، سەركردەكانی هەرێمی كوردستان(KRG) ژیرانە ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان خستۆتەگەڕ بۆ راكێشانی بزنس و وەبەرهێنانی توركی بۆ هەرێمەكەیان. دە ساڵ دواتر، دەرئەنجامە سەرسوڕهێنەرەكە بریتییە لە پەیوەندیەكی ئابوروی قووڵ و گەشەكردو، لە نێویاندا دروستبوونی چینێك لە نوخبەی خاوەنكارەكانی توركیا كە بەرژەوەندیەكی زۆریان هەیە لە بوونی پەیوەندیگەلێكی باش لە نێوان توركیا و كوردستانی عێراق و بوژاندنەوەی ئابووری باشوری رۆژهەڵاتی توركیا، كە ناوچەیەكی هەژارە و نزیكە لە سنوری كوردستانی عێراقەوە. لەبەر ئەوەی كارتی سەرەكی دەستی حكومەتەكەی ئاك پارتی بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنەكاندا بەكاری بهێنێت سەركەوتنی ئابووری توركیا بووە لە سایەی سەركردایەتی ئەودا، هەروەها بە رەچاوكردنی ئەوەی زۆرێك لە دەنگدەرانی ئاك پارتی توركیا لە توركیا لە رووی ئیتنیەوە كوردن، ئەوا زەحمەتە وێنای ئەوە بكەین بەم نزیكانە هاوكاری ئابووری نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان بە كۆتایی رابووەستێت.
لە رووی وزەوە، توركیا پێویستی بە وزە هەیە، بەتایبەتی غاز، هەروەها نەوتیش بۆ ئەوەی بەردەوامی بە گەشەكردنە ئابووریەكەی بدات. نزیكەی لە سەدا 19ی هاوردەی غازی توركیا و لە سەدا 51ی نەوتی هاوردەكراوی توركیا لە ئێرانەوە دێن. لە كاتێكدا لە سەدا 58ی غاز و لە سەدا 12ی نەوتی هاوردەكراوی لە روسیاوە بۆ دێت، لە سەدا 17ـەكەی دیكە لە عێراقەوە هاوردە دەكات. ئێمەش دەزانین، بەم دواییە پەیوەندیەكانی نێوان تەهران و مۆسكۆ و بەغدا چۆن بوونە، بەتایبەتی لەگەڵ سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆی سوریادا. لەوەش زیاتر، غازی هاوردەكراو بە دەگمەن بەشی چەند مانگێكی ساڵەكە دەكەن، و بەبێ راكێشانی بۆری زیاتر ناتوانرێت بڕی هاوردەكردنیان زیاتر بكرێت. لەم كاتەدا، كوردستانی عێراق نەوت و غاز بە توركیا دەدات، كە بە نرخێكی هەرزانتر لەو نرخەی روسیا یان ئێران پێی دەفرۆشێت. ئەگەر كوردەكانی عێراق نەوت و غاز نەفرۆشن و كۆنتڕۆڵی ئەم كەرتە بكەوێتە دەستی بەغدا، ئەوا توركیا لەبەردەم بژرادەیەكی سادەدا دەبێت- یان هەوڵی دروستكردنی پەیوەندیەكی سەربەخۆی نەوت و غاز بدات لەگەڵ كوردەكانی عێراقدا، یان هەر پشت بە روسیا و ئێران ببەستێت و تەنانەت نەتوانێت گەشەی ئابووری زیاتر لەناو توركیادا بهێنێتەدی. بە دڵنیاییەوە ئەوە بە هیچ شێوەیەك بژاردەیەكی باش نییە، بەتایبەتی بە رەچاوكردنی ئەو راستیەی كە پێناچێت بەم نزیكانە سەرچاوەكانی دیكەی غاز بدۆزرێتەوە، یان ئەگەر بشدۆزرێنەوە بە خێرایی بەدەست ناهێنرێن.
لە كۆتاییدا، ئەوە كوردەكانی عێراق بوون كە هاوكاریان كرد و میانگیریان كرد بۆ هێنانەدی -ڕێككەوتنی ئاگربەست و كشانەوە- لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە)دا. ئەگەر بەڕێز ئەردۆغان بتوانێت ئەم قەیرانە سیاسیەی ئێستا تێپەڕێنیت، ئەوا بە دڵنیاییەوە ئەو هێوری و ئارامیە بەكاردەهێنێت كە پەیوەستن بە هێرشەكانی پەكەكە لە توركیادا. دەستپێكردنەوەی شەڕی گەریلایی پەكەكە لە رووی سیاسیەوە باجی خۆی دەبێت بۆ ئەردۆغان، چونكە ئەو كاتە ركابەرەكانی لە پەرلەمان بانگەشەی ئەوە دەكەن هەڵەی كرد كاتێك گفتوگۆی لەگەڵ «تیرۆریستان» و سەركردە زیندانیكراوەكەی لە دورگەی ئیمرالی كرد. لەبەر ئەوە ئەنقەرە پێویستی بە یارمەتی بەردەوامی سەركردەكانی هەرێمی كوردستان(KRG) دەبێت بۆ ئیحتیواكردنی پەكەكە لە توركیا و تەنانەت رێكخراوەكانی- سەر بە پەكەكە- لە سوریای دراوسێدا.
بەلەبەرچاوگرتنی هەموو ئەوانە، ئەوا زەحمەتە وێنای ئەوە بكەین شتێك لە نێو خۆی توركیادا رووبدات كە پەیوەندیەكانی توركیا بە كوردستانی عێراقەوە تێكبدات لە مەودای كورتدا. تاوەكو ئەو پەیوەندیانە درێژخایەنتر بن، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە زیاتر قووڵ ببنەوە.

* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری