پڕۆژە ئۆرگیناڵەكەی پرۆفیسۆر ولیام رایكەر (Riker) كە ساڵی 1962 بە ناونیشانی(تیۆری هاوپەیمانی سیاسی The Theory of Political Coalition)بڵاوی كردەوە، بە پێشەنگی ئەو لێكۆڵینەوە زانستیانە دادەنرێت كە لە بارەی رەفتاری هاوپەیمانێتی Coalition نووسرابێت، پێشبینیەكانی ناو ئەو پرۆژەكارەی تا رۆژی ئەمڕۆشمان بە بنەمایەكی گرنگ دەزانرێت بۆ ئەو توێژینەوە هاوچەرخانەی سەبارەت بە بابەتی هاوپەیمانێتی دەدوێن، پرۆفیسۆر رایكەر بە روونی ئاماژەی داوە بەو شرۆڤە تەسكبینانەی لە هەمبەر ئامانجی حزبە سیاسییەكان بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی دەخرێنەڕوو(بە نموونەش ئەوانەش سوود و قازانجەكانیان بەستراوەتەوە بە بایەخدان یان بە پاراستنی وەزیفەیی the spoils of office) لە راستیدا هاوپەیمانێتی پێویستە لەسەر بناغەی كەمترین دەسكەوتی وەدەستهاتووی جەمسەر و لایەنەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكەو هەروەها لە پێناوی زۆرترین قازانج بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی دروست بێت.
لە رووی تەقلیدەوە لێكۆڵینەوە زانستیەكانی سیاسەت كە لە بارەی هاوپەیمانێتی تا ئێستا نووسراون جەخت لە هاوپەیمانێتیەكانی پاش هەڵبژاردن دەكەنەوە لە نێوان پارتە سیاسییەكاندا(post election coalition between parties) بەڵام لە لێكۆڵینەوە هاوچەرخەكاندا كۆمەڵێك تیۆری دیكە هەن كە دەربارەی هاوپەیمانێتی شتگەلێكی تر دەڵێن و دەشكرێت ئەو شتانە پۆلبەندییان بكەین بەم شێوەیەی خوارەوە:
1ــ ئەو تیۆرانەی كە جەختی تەواوی خۆیان دەكەنەوە لەسەر ئەو هێز و لایەنانەی پێوەری قەبارە (size criterion) لە بژاردەكانیاندا بۆ ئەلتەرناتیڤە پێشنیازكراوەكان بەكاردێنن.
2ــ تیۆرەكانی كە پێیانوایە لایەنەكان هەوڵ دەدەن لە قەبارەی ئیدیۆلۆژی یان سیاسییانەی هاوپەیمانێتیەكە كەم دەكەنەوە..
لە زۆربەی لێكۆڵینەوە سیاسییەكانی تایبەت بە هاوپەیمانێتیدا پرسیارگەلێك لە بەرانبەر ئەم تیۆرانە خراونەتەڕوو(بە نموونە پرسیار لەوەی بۆچی لایەنێك لە لایەنەكان پێوەرێكی دیاریكراو بە باشتر دەزانێت و پێوەری تر هەڵنابژێرێت).
كۆی ئەم لێكۆڵینەوانە دەریانخست كە بەهای پێشبینی كردن(the predictive value) بۆ ئەو تیۆرانە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جیاوازی تێدا هەیە، ئەم بابەتەش بۆ خۆی دەبێتە هۆی خستنەڕووی پرسیارگەلێكی نوێ لەوانەش:
چی وا لە وڵاتێكی دیاریكراو دەكات بەشێوەیەكی جیاوازتر لە وڵاتانی تر بیر لە بابەتی هاوپەیمانێتی بكاتەوە؟
ئەو خەسڵەتانە چین كە وا لە هەندێ لایەن دەكات رەفتارێكی جیاواز لە رەفتاری لایەنەكانی تر بگرێتە خۆی؟
لێرەوە دەتوانین بڵێین رەفتاری هاوپەیمانێتی سیاسییەكان پشت بەستووە بە هەندێ بۆچوون، ئەمەش وا دیاری دەخات كە سیاسییەكان لە هەوڵی ئەوەدان قەبارەی: بودجەو دەسەڵات و رێزگرتن و سوودو قازانجەكانی تری كە لە وەزیفە سیاسییەكانیانەوە هەڵدەقوڵێت فراوانتر و زیاتر بكەن..
بەڵام بە پێی ئەم بۆچوونەشیان چەندین كۆسپ و تەگەرە دێتە بەردەمیان لەوانەش لەمپەڕی هەڵبژاردنەكەیە، چونكە بە لای سیاسییەكانەوە لە پێناوی مانەوەیاندا لە دەسەڵات هەوڵی بێ وچان هەیە بۆ كێبڕكێ كردن لە پێناوی وەدەستهێنانی پشتگیرییەكی بەرفراوانی نوێنەران و كاندیدكراوانیان و هەروەها زیاتركردنی پشكی حزبەكەیان لە دەرئەنجامەكانی كە لە دەنگدان كەوتۆتەوە..
پرۆفیسۆر داونس لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا كە لە ژێر ناوونیشانی(تیۆری ئابوورییانەی دیموكراتیەت Economic Theory of Democracy ) كە لە ساڵی 1957بڵاوكراوەتەوە جەختی كردۆتەوە لەسەر ئەوەی كە حزبەكان تا ئاستێكی دیاریكراو هەردوو خەسڵەتی (دەست بەیەكەوەگرتن consistent) و (متمانەبەخۆكردن reliable)یان لە خۆیاندا كۆكردووە، بە تایبەت بۆ ئەو مەسەلانەی پێوەندییان هەیە بە بەڵێنەكانی هەڵبژاردنەكانەوەو بە تایبەتیتریش ئەگەر بیانەوێت سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكاندا وەدەست بهێنن..
بەڵام لە بارودۆخێكی تردا، ئامانجی هەڵبژاردن كاریگەربوونی كەمترە لەو كاتانەدا كە سیاسییەكان بەو واتایەی حزب خۆی بێ ئەوەی مەترسییەكی جیددی بۆ بێتە پێشەوە لە بابەتی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانەوە رەفتارێكی ئەوتۆ بگرنە بەر، كە بە شێوەیەكی راستەوخۆ ئامانجەكانیان بێنێتە دی، لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژیەتی هاوپەیمانێتی پشت دەبەستێت بە سیستمی هەڵبژاردنەوە..
هەندێ جار هاوپەیمانێتی وەسف دەكرێت وەك (تەنیا رێگەچارەa unique event) بەڵام ئەم وەسفكردنەش (بەدیهی self-evident)نییە، هاوكات (نالۆژیكی inconsequential) یش نییە، بەوەدا كە پێكهێنانی حكومەت زۆربەی جار دەبێتە كارێكی (وەكییەكی و دووپات بوەوە recurrent) رەفتاری گەمەكارانیش لە ناو رێچكەی گەمەكەدا جیاوازی دەبێت لە رەفتاری گەمەكارانی تری ناو خودی گەمە، لە ناو رێچكەی گەمەكەدا گەمەكارە عەقڵانیەكان هەندێ ستراژییەت بەكاردەهێنن بۆ بەرفراوانكردنی پاڵنەرەكانیان بەو مەبەستانەی هەیانە كە پێویستە لە ناو گەمە گەورەكەدا هەبێت، ئەوەش وەك ئەلتەرناتیڤ لە بری ئەو پاڵنەرانەی هەیانە بۆ هەر گەمەیەك بە تەنیاو جیاواز لەوانی تر، لەو چوارچێوەیەدا جار هەیە لەدەستدانی دەرفەتی بردنەوەیەكی كەمخایەن لە پێناوی دەستكەوتنی سوودو قازانجێكی گەورەتردا بۆ داهاتوو كارێكی عەقڵانییە(بە نموونە حزبی A لە بەرژەوەندی خۆیدا دەبینێتەوە كە حزبێ لە حزبەكان بخاتە دەرەوەی هاوكێشەی هاوبەشایەتی كورتمەودای هاوپەیمانێتیەكەوە، لە كاتێكدا ئەم ستراتیژیەتە رەنگە بە پێچەوانەوە بەسەریدا خراپ بشكێتەوەو لە داهاتووی دووردا كاتێك حزبەكانی تر حزبی A لە هاوكێشە هاوپەیمانێتیەكانیان دەربهێنن، بژاردەی ئەم ستراتیژییەتە دوورمەودایە پابەندە بە زۆر شتی پڕ لە ئاڵۆز و گرفتی ژینگەیی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە بە تایبەتی ژینگەی حزبایەتییەوە)
بەربەستی بنەڕەتی كە رووبەڕووی حزبە سیاسییەكان دەبێتەوە بریتییە لە بەربەستی(گۆڕانكارییەكانی هەڵبژاردن electoral volatility)) هێزی هەڵبژاردن وەك پرۆفیسۆر دی سوان De Swan بۆی دەچێت فاكتەری بەهێزترینیانە لە مەسەلەی گەمەی هاوپەیمانێتیدا، ئەم گۆڕانكارییانەی هەڵبژاردن لە داهاتوودا دەبنە قازانجێكی نادیاریكراو و بێ سنوور، وا لە حزبە سیاسییەكانیش دەكات كە ناچاربن ستراتیژیەتی كورت مەودا بگرێتە بەر بۆ وەدیهاتنی بارێكی شیاو بە جێباوەڕبوون لە چوارچێوەی ئەو بارودۆخەشدا دوو تیۆر هەن لە هەوڵی چارەسەری بارێكی وەهادان:
تیۆری بنەمای قەبارەیی:ئەم تیۆرە پێی وایە بنەڕەتی گەمەی هاوپەیمانێتی پێوەندیدارە بە ژمارەی پۆستە وەزارییەكانەوە ئەوەش بە لایەوە نرخێكی جێگیرە بۆ هاوپەیمانێتی، بە پێی ئەم بنەمایە هەر حزبێك كورسییەكی زیاتری وەدەستهێنابێت بووەتە هۆی كەمكردنەوەی كورسییەكانی حزبەكانی تر، وای دابنێین ئامانجی حزبەكان وەدەست كەوتنی زۆرترین پۆستە لە پێكهاتەی حكومەتی هاوپەیمانێتیدا، دەرئەنجام پێكهاتەی هاوپەیمانێتی لە قەبارەیەكی بچكۆلەتردا خۆی دەنوێنێت، كاتێك ئامانجی حزب خۆی بەدەستهێنانی زۆرترین پۆستی وەزاری بێت ئەم پاڵنەرە بۆ حزب دەبێت پاڵنەرێكی سەرنجڕاكێشەر لەسەر حسابی ئامانجەكانی تری دەكەوێت، بە تایبەتی ئەو ئامانجانەی پێوەندیدارن بە بەرژەوەندیی گشتی هاوبەشەوە، لەمەوە دەردەكەوێت كە پاڵنەری هەڵبژاردن رۆڵی گرنگی خۆی لەوەدا دەگێڕێت كە سیاسییەكان لە هەموو وردەكارییەكدا بە هەندوەرگرتنێكی سیاسی پشتگوێ بخەن و جەخت بكەنەوە لەسەر ئامانجە تایبەتییە پێوەندارەكانی كە دەیانگەیەنێتە سوودو قازانجی زیاتر لە رێی وەدەستهێنانی پۆستی زیاتری وەزارییەوە لە زۆرترین ئاست و قەبارەی گەورەتردا، بەڵام كاتێك ئاڕاستەكانی پاڵێوراوان سیمایەكی لۆكاڵییانە وەردەگرێت، ئەمە دەبێتە هۆی دروست بوونی هەلومەرجێك كە بەربەست بۆ هەڵبژاردنەكە دابنێتەوە، لەم دۆخەشدا هەر حزبێك هەوڵ دەدات كاریگەری بخاتە سەر خوڵقاندنی كەشێك بۆ ئاڕاستەكردنی دەنگدەران لە بەرژەوەندیی خۆیدا، ئەوەش لە رێی وروژاندنی كێبڕكێ بۆ ئەوەی بیخاتە خزمەتی بەرنامەكەی خۆیەوە..
لەم حاڵەتەشدا پێویستی بوون بە دەستبەیەكەوەگرتن و متمانەپێكردن بەرز دەبێتەوەو ئەم پێویستی بوونەش كاریگەری دروست دەكات بۆ ئارەزوو یان ئیرادەی حزبەكان بۆ خۆخستنەپاڵ هاوپەیمانێتیەكی دیاریكراو، بە پێی ئەم هەلومەرجەش هاوپەیمانێتی حزبەكان بۆ خۆی دەبێتە هاوپەیمانێتییەك لە نێوان هەمەچەشنەیی سیاسیی زەحمەت و ئاڵۆزكاودا، بەڵام لە هاوپەیمانێتییەكدا كە جەخت دەكرێتەوە لەسەر ئامانجگەلێكی دیاریكراو بۆ خۆی دەبێت هاوپەیمانێتییەكی ئاسانە بۆ خۆگونجانی سیاسیی نێوان هەموو لایەنەكانی ناو هاوپەیمانێتی، ئەم شێوازەی ناو هاوپەیمانێتی لە پێناوی ئاڕاستەكردنی حزبدایە بۆ چارەسەرە مامناوەندییەكانی پاش هەڵبژاردن(post-election compromising) ئەمەش بە واتای ئاڕاستەكردنی زەبرێكی كوشندە لە مەسەلەی متمانەی نێوان حزبەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكە، لەو كاتەدا حزبەكان دەگەڕێن بە شوێن حزبی وادا كە هەمان ئامانج كۆیان بكاتەوە لەگەڵ خۆیاندا..
دووەم: تیۆری بواری سیاسی(policy-rang) ئەم تیۆرییە لە سەنگی بابەتی پارادۆكسە ئیدیۆلۆژییەكانی هاوپەیمانێتی كەم دەكاتەوە واتا هەوڵ بۆ دەستەبەركردنی رەفتارێكی هاوپەیمانێتی لە چوارچێوەی سیستمی هەڵبژاردنەكان دەدات كە گۆڕانكاری هەڵبژاردنی زۆری تێدا رووبدات، واتا ئەم شێوازەی هاوپەیمانێتی لە باری ناسەقامگیری سیاسییەوە دەكەوێتەوە، بەڵام ئاخۆ ئەو هەڵبژاردنانە چین كە لە دۆخی سەقامگیر دەكەونەوە؟
دۆخێكی سەقامگرتوو(ئەو حاڵەتانەیە كە گۆڕانكاریی كەمتر لە هەڵبژاردنەكاندا تێدا روودەدەن ئەگەری حسابكردنی تێچوون و قازانجی ستراتیژییانەی هاوپەیمانێتی زیاتر دەكات كە رەنگە بۆ ماوەی دوورو درێژتر درێژە بكێشێت و بڕوات، ئەم ستراتیژیانە دەكرێت لە مەودایەكی دووردا ئەوەمان نیشان بدات كە واتای هاریكاریی نێوان حزبە گەورەكان بەشێوەیەك دەكەوێتەوە رەنگە حزبە بچوكەكانیش پەلكێشی ناو هاوپەیمانێتیەكەیان بكات..
لەو بارەیەوە پرۆفیسۆر لیبهارت لە كتێبەكەیدا بە ناوی دیموكراتیەت لە وڵاتانی پلۆرالیزمیدا(Democracy in Plural Societies) جەختی خستۆتە سەر ئەوەی كە پابەند نەبوونی حزبەكان بە هاوپەیمانێتیی گەورەوە بۆ خۆی كارێكی عەقڵانییە لە وڵاتێكدا كە پێكەوەژیان و هاوكۆكی و كەلتووری سیاسەتێكی پراگماتیكی تێدا بزرە.
سەركردە عاقڵمەندە سیاسییەكان ئەوانەیان كە دڵخۆشن بە سەقامگیربوونی سیستمی سیاسی وڵاتەكانیان، هەوڵ بۆ هاوپەیمانێتیی گەورە دەدەن، ئارەزوو كردن بۆ سەقامگیری پاڵنەرێكە، رەنگە هاوگونجاو نەبێت لەگەڵ هەندێ ئاڕاستەی تیۆرییانەی زانستی سیاسەت كە تێیدا مەرجی داناوە بۆ سیاسییەكان تا لە هەوڵی وەدەستكەوتنی پۆست و پلەو سوودو قازانجی زیاتردا بن لە بەرانبەر وەرگرتنی پۆستی بڵندا، بۆیە دەپرسین ئایا قازانجی شەخسی بۆ ئەو سیاسییانە لە ئارادایە كە بەستراونەتەوە بە هاوپەیمانێتیی گەورەوە؛ بەڵێ قازانجی شەخسی هەیە، بەڵام رێككەوتن لەسەر هاوپەیمانێتی دوور مەودا لە نێوان حزبە گەورەكاندا رەنگە دوو سوودو قازانجی لێ بكەوێتەوە:
ئەو كۆمەڵە پۆست و ئیمتیازاتانەی بەهۆی هاوپەیمانێتییەكەوە دروست دەبن زیاترە لەوانەی بە هۆی هاوپەیمانێتیی كورت مەودا دروست دەبن.
جەخت كردنەوە لەسەر بایەخی قازانج بۆ داهاتوو، دووركەوتنەوەیە لە ململانێی نێوان حزبەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكە دواتر پرسیارێكی زۆر گرنگ دەمێنێتەوە، چ هاوپەیمانێتیەكی گەورە سازبكرێت، ئەو حزبانە كامانەن كە بە حزبی گەورە ناو دەبرێن و چۆن پۆستە وەزارییەكان دابەش دەكەن لە لایەن خۆیانەوە، نوێنەرایەتیی رێژەیی بنەمای كارپێكراوی ئەم حاڵەتەیە، لەو بارەوە پرۆفیسۆر لیبهارت جەخت دەكاتەوە لەسەر بنەمای نوێنەرایەتی كە بنەمایەكی بێلایەنە بۆ دابەشكردنی پۆستە وەزارییەكان هەمان بنەما دەبێتە هۆی جووڵاندنی گرفتەكانی ناو چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی بڕیاردان، ئەوەش گەوهەری بنەڕەتیانەی هاوپەیمانێتییە بە پێی بۆچوونی رایكەر پێویستە سیاسییەكان هاوپەیمانێتی براوەكان دامەزرێنن هاوكات پێی وایە سیاسەتمەدارانی عاقڵمەند لە هەوڵی پێكهێنانی هاوپەیمانێتیی گەورەدان لە پێناوی قازانجەكاندا، كەواتە باشتر وایە بپرسین ئاستی كەمی هاوپەیمانێتی چییە، بابڵێین هەڵبژاردنەكان لە دەوڵەتی A ئەنجام دراون و ژمارەیس حزبە كێبەركێكارەكان بریتین لە 10 حزب كە بە لیستە جیاوازەكانیانەوە لە كێبەركێیەكدان بۆ وەرگرتنی 233 كورسی پەرلەمانی و دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن بەم شێوەیە بووە:
ژمارەی حزبە سیاسییەكان و ژمارەی كورسییەكانی كە بە دەستیان هێناوە:

ژمارە
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

كورسی
10
70
60
50
10
15
5
6
3
4



لە حاڵەتێكی وەهادا ئەگەری زۆر هەیە بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی لەسەر بناغەی وەدەستهێنانی 118 كورسی پێكبێت، كە زۆرینە پێكبهێنێت بەم شێوەیە خوارەوە
دوو حزب 2 +3 = 130 كورسی
دووحزب 2 +4 = 120 كورسی
حزبەكان 2 +3 +4 =180 كورسی
حزبەكان 3 +4 +6 = 125كورسی
ئەم دابەشكردنەش پشتبەستووە بە هێزی حزبەكان كە قەبارەی گەورەتر بۆ هاوپەیمانێتیی خۆیان دەخوازن.
بەڵام لە زۆربەی شرۆڤە تیۆرییەكانی هاوپەیمانێتیدا بایەخی تەواوەتی نەدراوەتە ئەوەی كە پاش پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتی چی روودەدات، یان ئەوئەگەرە عەقڵانیانە چین كە كاردەكەنە سەر پرۆسەی پێكهاتنەكە و چۆنیەتی دانوستانە هاوپەیمانێتیەكان بە تەواوی شرۆڤە نەكراون لەسەر بنەمای جێگرەوەی باوەڕپێكراو، چونكە هەموو هەوڵی سیاسییەكان پیادەكردنی سیاسەتە بە پێی پێداویستیە سەرەكییەكانی سیاسەتیان كە بە گونجاوتری دادەنێن
ئەگەر لەم بارەیەوە هەرێمی كوردستان بە نموونە وەربگرین، بە تایبەتی لە دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی 21ی ئەیلوولەوە
كە بەم شێوەیە بووە:
پارتی دیموكراتی كوردستان: 38 كورسی
بزووتنەوەی گۆڕان: 24 كورسی
یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان: 18 كورسی
یەكگرتووی ئیسلامی: 10 كورسی
كۆمەڵی ئیسلامی: 6
بزووتنەوەی ئیسلامی: 1
حزبی شیوعی كوردستانی: 1
حزبی سۆشیالیستی كوردستانی: 1
توركمان: 5
لیستی رافیدەین: 2
بەرەی سریانی ئاشووری: 2
ئەگەر تیۆرەكەی رایكەر لەسەر ئەم دەرئەنجامانە بچەسپێنین، ئەگەری زۆری دروست بوونی هاوپەیمانێتی لە نێوان حزبە گەورەكاندا لە كەمترین ئاستیدا(بەو پێیەی كە بە 56كورسییەوە زۆرینەیەكی ئاسان پێكدەهێنێت) بەم شێوەیە دەكەوێتەوە
پارتی38 + بزوتنەوەی گۆڕان 24 = 62
یان پارتی 38 + یەكێتی 18 = 56 ئەمەیان واتە هاوپەیمانێتییەكی شلۆقە و لە لێواری كەوتندایە، چونكە هەر گۆڕانكاری و هەڵوێست وەرگرتنی ئەندامێك بە دژ یان هەر گرووپێك لە دژەباودا بە واتای رووخاندنی هەموو هاوپەیمانێتیەكەیە بە یەكجاری
یان پارتی 38 + گۆڕان 24 + یەكێتی 18 = 80 بە رەچاوكردنی ئەو راستییەی كە كۆمەڵێك دژوازی لە نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و یەكێتی لە ئارادا هەن كە فاكتەرێكی هەڕەشەئامێزن و هەر ساتەوەختێك بێت دەبێتە هۆی هەرەس پێهێنانی هاوپەیمانێتییەكە بە یەكجارەكی..
یان هاوپەیمانێتیەكیی فرەلایەن بنكەو هێز ئەوەش ئاستی ئەداو كارامەیی حكومەت دادەبەزێنێت بەرەو نزمترین ئاستەكانی، لەبەرئەوەی لایەنەكان لە هەوڵدا دەبن.
پێداویستییە بەراییەكانی خۆیان ئەنجام بدەن لەسەر حیسابی بەرژەوەندییە باڵاكە..