سەرەتا پێویستە جەخت لە پەیوەندیی جومگەكانی نێوان كۆمەڵگەو دەوڵەتان بكرێتەوە، بۆیە پرسی ئەمن و ئاساییش تایبەتە بە خودی دەوڵەتەكانەوە، راستە ئەم ئەركە لەلایەن دەزگاكانی دەوڵەتەوە جێبەجێ دەكرێت، بەڵام رۆڵی هاووڵاتیانیش لە بواری هۆشیاریی و هەماهەنگی لەوە كەمتر نییە، بۆیە زۆر جار دەبینین ئەو دەوڵەتانەی بەدەست كێشەی ئەمنییەوە دەناڵێنن، هەروەها رووبەڕووی دیاردەكانی تیرۆر و هەرەسهێنانی ئەمنی و سەرپێچییەكانی مافیاو باندە رێكخراوەكانی گەندەڵی و ململانێی هێزە سیاسییەكان دەبێتەوە ئەوانە ئەو كێشانە بۆ بەرژەوەندیی و مەرامی حزبی دەقۆزنەوە. ئەم دەوڵەتانە پێویستیان بە بەرنامەگەلێكی تۆكمە هەیە هەر لە میدیاو گوتاری پەروەردەیی و فێركردن و رۆشنبیری و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تا دەگاتە شارەزایی نیشتمانی و نێودەوڵەتی لە پاڵ تازەكردنەوەی دەزگاو دامەزراوەكان و پاڵپشتكردنیان بە زانیاری و داتای موخابەراتی و هەواڵگری و دەستەبەركردنی كارمەندی بەتوانای دەستپاك و چەك و پێداویستییەكانی دیكە.
دیارە ئەو هەموو توخمانەی ئاماژەمان پێكردن بە تەنیا ناتوانن ئامانجەكە بپێكن، بەڵكو پێویسیتیان بە سەركردایەتییەكی بە توانا هەیە كە بیر لە راپەڕاندنی ستراتیجی و تەكتیكیەكان بكاتەوە و پلانە سیاسییەكان بە ئاراستەی گشتی پەیڕەو بكات.
ئەوەی پەیوەیستیشە بە عێراقەوە هەروەك دەبینین كە بەڕێز مالیكی جڵەوی حوكمی حكومەتی فیدرالی گرتۆتەدەست و زۆربەی پۆستەكانی لە بەرگری و ناوخۆو ئاساییشی نیشتمانی لەدەست خۆی كۆكردۆتەوە لەگەڵ دانانی ژمارەیەك لە دەستو پێوەندەكانی كە گوێڕایەڵی فەرمان و بۆچوونەكانی دەكەن، هەر لەبەر ئەوەیە كە یەكەمین مەرجەكانی بەڕێوەبردنی وڵات بە شێوەی سەركردایەتییەكی تۆكمەو رێك و پێك پێشێل دەكرێت، چونكە لە هیچ یاساو عورفێكی ئیداریی نییە لە دنیا كە هەموو ئەو بەرپرسیارێتییە لە لای یەك كەس كۆببێتەوە و بێجگە لەو، ئەوانەی ریزی یەكەم و دووەمیش تەنیا ئامراز و جێبەجێكاری تاكە سەركردەو فرمانڕەوای عێراقن.
ئەم دەروازەیە بواری ئەوە دەخاتە بەردەست كە بە شێوەیەكی راست و دروست بیر لە ئامادەكردنی پلانگەلێكی كردەیی مەیدانی بكرێتەوە یان دانانی ستراتیژیگەلێكی تۆكمە كە بەر لە پیادەكردنی سیاسەتی تاكڕەوەی بگرێت، چونكە لە مێژوودا دەركەوتووە ئەوانەی پەنایان بۆ ئەم شێوازە بردووە هەمیشە تووشی شكست بوونە بە تایبەتیش لە بواری سەربازی و ئەمنیدا نموونەشمان بۆ ئەوەی لە نێوان نێڕون و رۆما هەروەها نێوان هیتلەرو بەرلین روویداوە، بۆیە ناكرێ ئەم ستەمكارو كاربەدەستە چەوسێنەرانە جارێكی دیكە دروست ببنەوەو هەوڵی لاسایی كردنەوەی ئەوانە بدەنەوە، بەڵام ئەگەر سەیرێكی حاڵی عێراقیش بكەین بە چاوی خۆمان ئەو ستەم و ماڵوێرانی و كاولكارییە دەبینین كە هەموویان لە ئەنجامی نەبوونی ستراتیژییەتێكی زانستی و لۆژیكی هاتوونەتە ئاراوە كە رۆژانە بەرۆكی هاووڵاتیانی عێراقی گرتووە، پلان و بەرنامەكانی فەرماندەیی گشتیی عێراق ئەوەیان روونكردۆتەوە كە گرفت و كێشەكە تەنیا پەیوەست نییە بەوەی كە حوكمڕانێك ئەو هەموو دەسەڵات و پۆستانەی لە دەستی خۆی كۆكردۆتەوە، بەڵكو كێشەكە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندایە كاتێ رووی لە روسیا كرد بۆ كڕینی فڕۆكەی مۆدیل كۆن كە تواناو ئەدای شەڕیان وەكو ئەو فڕۆكانە نین كە وڵاتانی دراوسێ هەیانە، تەنانەت ناتوانرێت بۆ شەڕكردن دژی تیرۆریستان بەكاربهێنرێن، بەڵام دەتوانرێت بۆ بەكارهێنانی دژی خەڵكێك لە پێكهاتەكانی ئەم وڵاتە ببێتە فاكتەری مەترسی و تۆقاندن لە كاتێكدا ئەگەر ناكۆكییەكان توندتر ببنەوە هەروەكو پێشتر بینیمان چۆن حكومەتی فیدرال هێزەكانی دیجلەی بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەرێمی كوردستان خستە ئامادەباشییەوە، هەروەها بەكارهێنانی سوپا بۆ دامركاندنەوەی خۆپیشاندانەكانی شارۆچكەی حەویجە و نموونەی دیكەش لەم بارەیەوە زۆرن.
بەڵام كوا پلانە ستراتیژییەكانی چەكداركردن؟ شێوازەكەیان چۆنە؟ لەسەر چ بیروباوەڕێكە؟ باشە بۆچی تائێستا نەتوانراوە ئەو ئەمانەتەی لای ئێرانە كە بریتییە لە چەندین فڕۆكە بۆ عێراق بگەڕێنرێتەوە كە رەنگە بایی نزیكەی دوو ملیار دۆلار دەبێت؟ ئەدی بۆچی (بەڕێز فەرماندەی گشتی)پاشگەز دەبێتەوەو ئەو جۆرە چەكانە دەكڕێت كە سوپای عێراق بەجێی هێشتوون؟ بۆچی لەو چەكە مەیدانیانەی لە روسیا داوانەكرد كە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا داوای دەكات كە چاك دەشزانێت ئەمریكا پێی نادات؟.
لێرەدا پرسێك سەرهەڵدەدات ئەویش ئەوەیە كە چۆن دەشێت داوای چەك لە دەوڵەتێك بكات لە كاتێكدا كە خۆی بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان نا راستەوخۆ لە رووی ئیقلیمیەوە هاوپەیمانی دەوڵەتێكە كە ئەو دوژمنیەتی، بە شێوەیەكی دیكە چۆن داوای چەكی پێشكەوتوو لە ئەمریكا دەكات لە كاتێكدا كە پەیوەندیی بەهێزی لەگەڵ ئێراندا هەیە و بە ئاشكراش رێگە دەدات كە چەك و تەقەمەنی لەڕێی ئەوەوە بگاتە رژێمی سوریا و حزبوڵا كە لە رووی نێودەوڵەتییەوە و لە یەكێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یاساغە.
هاوكات پرسیارێك دێتە پێشەوە كە چۆن شەڕ لەگەڵ تیرۆر دەكرێت لە كاتێكدا كە سیاسەتی گشتیی وڵات لەسەر بنەمای تاكڕەویی دەسەڵات بەڕێوە دەچێت هەروەها گوتاری تایفی سیاسی خۆی لە هاوكێشەكەدا دەبینێتەوە تەنانەت سیاسەتی تەسكی حزبایەتی زیاتر باڵی بەسەر ئەم بەڕێوەبردنەدا كێشاوە كە هەمیشە لە دەرفەت دەگەڕێت بۆ لێدانی هاوپەیمانەكانی و لەناوبردنیان بە هەموو شێوازێك!
هەر فاكتەرێك كە ببێتە مایەی ئاڵوگۆڕكردنی متمانە و دواتر گەیشتن بە دید و بۆچوونێك بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو پێویستە لەبەرچاو بگیرێت، چونكە نە سیاسەتی گشتی و نە بەرنامەی بەڕێوەبردن و سەركردایەتیی كردنی حكومەت بەبێ پەیوەندیی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی ئەستەمە هیچ چارەسەرێك بۆ بارودۆخی ئەمنی بەدوادابێت. بۆیە ناكرێ لە رێی توندوتیژی و دەستگیركردنی هەڕەمەكی كە پشت بە هیچ یاسا و بنەمایەك نابەستێت ئەم ئەركە جێبەجێ بكرێت.
ئەو رێگەبژاردانەی بۆ عێراق رەخساون بریتین لە قووڵایی راستەقینەی ئیقلیمی لە رووی جوگرافی و مێژوو و سیاسییەوە، بەڵام نەك بۆ بەكارهێنانی ئەو قوڵاییە لە میانی بەستنی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو رژێمانەی كە زیانی پێ دەگەیەنن، بەڵكو لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ كە لە كۆتاییدا دەخرێتە خزمەت بەرژەوەندیی عێراق و برەودان بە كاروانی بنیادنان و ئاوەدانكردنەوە بە پێچەوانەی ئەو هاوپەیمانێتییەی كە لەگەڵ رژێمێكی وەكو سوریادا ببەسترێت كە هەروەك بۆ هەموو دنیا دەركەوتووە چۆن دەستی بە خوێنی رۆڵەكانی سووربووەو رۆژانە ماڵوێرانی و كاولكاریی بەرۆكی ئەم وڵاتە زیاتر دەگرێت و گەلەكەشی ئاوارەو دەربەدەرو كارەساتبار دەبێت. هاوپەیمانی بەستن لەسەر بنەماكانی تایفی هیچ سەقامگیری و ئاسوودەیی بۆ ناوچەكە دابین ناكات بەقەد ئەوەی كە زیاتر دەبێتە هۆی رشتنی خوێن و بەهەدەردانی سامانی مرۆیی و ماددی و قۆناغێكی دوژمنكاری و ركابەریی و توندوتیژی دێنێتەكایەوە، ئەوەی لە بەڕێز مالیكی بینیمان و دەیبینین ئەو راستییە دەسەلمێنێت كە پەنای بردۆتە بەر هێزە ئیقلیمییەكان و سەرۆكایەتیی ئەمریكا تاكو پشتیوانی بكەن لە جارێكی دیكە وەرگرتنەوەی دەسەڵات، بەڵام ئەو بەڕێزە ئەوە نازانێت لەسەر ئاستی ناوخۆ چۆن دەبێت واز لە هەندێ شت بهێنێت و دەستبەرداری چەندین خاڵ بێت لە بەرژەوەندیی ئیدارەیەكی دەستووری بەر لەوەی هەر رێكەوتنێك لەگەڵ هێزو لایەنەكانی ناوخۆ مۆربكات، ئەو دەبێ چاك بزانێت كە گوێڕایەڵی كردن و لەبەرچاوگرتنی بەهاكانی دەنگەكانی هەڵبژاردن و هەڵوێستی نیشتمانپەروەرانەی لایەنە سیاسییەكان تاكە رێگەیە بۆ زیاتر تۆكمەكردنی هاوپەیمانێتی و دواتر پارێزگاری كردن لە قەوارەو پێگەی عێراق.
كەواتە پرسی ئەمن پێویستی بە گۆڕانكاریی جەوهەری هەیە لە سیاسەتی گشتیی تایفی بۆ نیشتمانی و گرتنەبەری پلانێكی بەهێز و تۆكمە بۆ دەربازبوون لە دەزگا حكومییەكان كە مۆركی ئایینیان پێوەیە بۆ بنیادنانی دەزگاكانی دەوڵەتی مەدەنی، شانبەشانی دۆزینەوەی چارەسەرێكی جەوهەری و بنەڕەتی بۆ دیاردەی گەندەڵی كە سەرتاپای جومگە ئیداری و دارایی و ئابوورییەكانی گرتۆتەوە، هەر لەم روانگەوە ئەگەر عێراق بیەوێت وڵات لەلایەن رۆڵە دڵسۆزەكانیەوە بەڕێوەبچێت، ئەوا پێویستە پلانێكی ئابووری بخرێتەگەڕ بۆ كەرتەكانی كشتوكاڵی و پیشەسازی ئەویش بەسوود وەرگرتن لە وەبەرهێنان و بەكارخستنی توانا مرۆییە بێكارەكان كە دەسەڵات و شارەزایی ئەوتۆیان هەیە ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەم عێراقە نوێیه بنیادبنێنەوە.
بنیادنانی پەیوەندیی دروستی هاوتەریبی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای بەیەكەوەژیان و ئاشتەوایی تاكە زەمانەتە بۆ دابین كردنی سەقامگیریی ئەمنی و پاراستنی سامان و دەستكەوتە نیشتمانییەكان، هاوكات درێژكردنی دەستی هاوكاری بۆ هەرێمی كوردستان لە رووی هەماهەنگیی ئەمنی فاكتەرێكی یاریدەدەرە بۆ حكومەتی عێراق تاكو بتوانێت بە سوودوەرگرتن لە توانا و كارامەیی ئاسایشی هەرێم چاوێك بە دامودەزگا ئەمنییەكانیدا بخشێنێتەوە، ئەگەر نا بڕواناكەم ئەم وڵاتە لە كەش و هەوایەكی سەقامگیری و دوور لە ئاشووب و بێ سەروبەریی خۆی بەڕێوەببات و ئەم گەلەش كە ساڵانێكی زۆرە بێجگە لە قوربانی و كارەسات و تراژیدیا هیچی نەدیوە، درێژە بە ژیانێكی پڕ لە ئەمن و ئاساییش و سەقامگیری دەروونی و كۆمەڵایەتی بدات.
* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان