قەیران و كێشەكانی عێراق رۆژ لەدوای رۆژ ئاڵۆز و مەترسیدارتر دەبن، رەوشی ناوخۆی حكومەتیش تا دێت لە سایەی بەڕێز مالكییەوەو دەست بەسەرداگرتنی زۆربەی پۆستەكانی ئەمنی و سەربازی و هەواڵگری بەشێوەیەكی راستەخۆ یان ناڕاستەوخۆ تێك دەچێت، ئەمە وێڕای ئەوەی كە زۆربەی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی وەزارەتەكان و دەستە سەربەخۆكان هەر لە دەستی خۆیدایە. سەبارەت بە رەوشی سیاسیش ئەوا دیارە پشێوی و گرژیییەكی بەرچاو بەخۆوە دەبینێت بە تایبەتیش لە ململانێی نێوان كوتلە پەرلەمانییەكاندا رەنگی داوەتەوە كە هیچ جۆرە رێكەوتنێكیان لێ بەدیناكرێت لەسەر كێشە چارەنووسساز و نیشتمانییەكان، لەپاڵ هەڵبەز و دابەزیی رەوشی ئابووری كە دیاردەی وەكو هەژاری و بێكاری بەدوادای خۆیدا هێنا.
لەو هەموو پاشەكشەو داڕووخانەی كە سەرجەم كایەكانی ژیانی عێراقییەكانی گرتۆتەوە لە پاڵ نەبوونی شارەزاو پسپۆری شیاو لە شوێنی شیاوی خۆیدا بوار بۆ مافیاو گەندەڵكاران رەخساوە تاكو بە ویست و مەرامی خۆیان بێنە نێو گۆڕەپانی ژیانی عێراقییەكان و شان بە شانی تیرۆریست و چەكداران كەوتوونەتە وێزەی هاووڵاتیانی سڤیل و لە سایەی ئەم بارودۆخەشدا رۆژانە بە دەیان كەس دەكوژرێن و سەقەت و كەمئەندام دەبن و زیانی ماددیی زۆریش بە سامان و كەلوپەل و خانووبەرەی هاووڵاتیان دەگات، ئەمە وێڕای تەنگ پێهەڵچنین بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزاكانی ئەم وڵاتە كە لەشێوەی پاكتاوكردن و كوشتنی نهێنیدا خۆی دەنوێنێت.
بۆیە ئەگەر حاڵی عێراق بەم شێوەیە مایەوە ئەوا زۆر بە سووك و ئاسانی كۆتایی پێنایەت و قوربانییەكی زۆری پێویستە، بەڵام هەروەك هەموو جارێك سەرنج لەوە دەدەین كاتێك ناخۆشی و تەنگەتاوی روو لە بەرپرسانی عێراق دەكات یەكسەر پەنا بۆ هەرێمی كوردستان دەبەن و لێرەوە بانگەشەی خەباتی خۆیان دەكەن! هاوكات گفتوگۆ لەسەر رێگەو شێوازەكانی چارەسەری كێشە نیشتمانییەكان دەكەن لەو روانگەوە كە ئەوان كوردستان بە سەنگی مەحەكی پاراستنی سەقامگیریی و ئاساییشی عێراق دەزانن.
ئا لێرەوە دەبینین دوژمنانی عێراقی فیدرال رووی تیرەكانیان ئاراستەی ئەم دەڤەرە خۆڕاگرە دەكەن واتا كوردستان، جارێك بە قسەو لێدوان راستییەكان دەشێوێنن و جارێكی دیكەش پەلاماری سەركردەو بەرپرسەكانیان دەدەن و بەم شێوازو رەفتارانەیان گەرەكیانە رووی راستەقینەو گەشەداری هەرێمی كوردستان لەكەداربكەن، بەڵام گەلی عێراق راستییەكان چاك دەزانێت تەنانەت سەركردەی خۆپیشاندانەكان و پەناگیرەكانیش چەندین مانگە داوای ئەوە دەكەن كە بێنە كوردستان و لێرە دەست بە گفتوگۆكردن بكەن بۆ بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان، چونكە ئەوان ئێرە بە شوێنی ئارامبەخش و سەقامگیر دەزانن، هەروەها رووبەری ئازادی لە كوردستان ئەوەندە فراوانە كە بیر بكەنەوە لە بەستنی كۆنگرەیەك لە شاری هەولێر و داواش بكەن كە كوردیش بەشدارییان بكات تاكو ئەم كۆنگرەیە رەنگی تایفەگەری و نەتەوەپەرستی وەرنەگرێت و فرەیی و بەیەكەوەژیانی راستەقینەی تێدا رەنگ بداتەوە. دیارە دیموكراسییەتیش لە عێراقدا تەواو جێگیر نابێت ئەگەر رەهەندی فرەیی و رێزگرتنی هەموو ویستێكی تێدا رەچاو نەكرێت، بۆیە بەر لە هەموو هەنگاوێك بەم ئاراستەیە پێویستە سیستەمی سیاسیی عێراق پێگەی كورد لەم هاوكێشەیەدا بە شانازییەوە دەست نیشان بكات، ئێستاش لەڕووی ئەمنییەوە ئەو بنەمایانە چین كە كوردستان و سەركردایەتییەكەی بە هاوبەشیی لەگەڵ لایەنە نیشتمانییەكانی عێراق پێویستە چالاكییەكانیان لەسەر بنیاد بنرێت؟ بە كورتی دەتوانین بڵێین كە لەم خاڵانەدا چڕدەبێتەوە:
- ئاڵوگۆڕكردنی شارەزایی و شێوازەكانی نەخشەدانانی بەرنامەكان.
- بەشداری پێكردنی كورد لە بەڕێوەبردنی دەزگا نیشتمانی و فیدرالییەكان.
- بەشداری پێكردنی هێزە كوردستانییەكان لە هەندێ ناوچەدا كە راستەوخۆ پێویستیان بە پشتگیریی هەیە، بۆ نموونە پارێزگای ئەنبار.
- بەشداریكردنی كاریگەرییانە لە پێكهاتەی هێزی پێكهێنراو لە ناوچەكانی ماددەی 140، تادەگاتە بەرزترین پۆستی سەربازی لە نێو ئەو پێكهاتەیەدا.
- بەڕێكردنی دەوریەی هاوبەش و سووڕانەوە لەو ناوچانەدا بە هەماهەنگی لەگەڵ هێزی كوردستاندا.
هەروەها دەتوانین بە كورتی باس لە بەشداریكردنی ناڕاستەوخۆ بكەین كە دەبێتە پاڵپشتێك بۆ دابین كردنی سەقامگیریی:
- پێكهێنانی ئەنجومەنگەلێكی نیشتمانی بۆ ئاسایش و نەوت و كارەبا و خزمەتگوزارییەكان و پەروەردەو مافی مرۆڤ.
- دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدرالی و كاراكردنی رۆڵی ئەنجومەنەكە لە بواری كاركردن بۆ هێنانەكایەی بنیادێك بۆ پاراستنی فرە نەتەوەیی و ئایینی.
- كاراكردنی رۆڵی رۆشنبیریی تایبەت بە ئاساییش و رۆڵی میللی بەپشت بەستن بە شارەزایی كوردستانی و بە هەماهەنگی لەگەڵ هەوڵی پراكتیكیانەی فیدرالی.
- سوود وەرگرتن لە ژمارەو داتاكانی كوردستان تایبەت بە رێژەی هەژاری و بێكاری و كاركردن بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم دوو دیاردانە.
ئەم رێكارە راستەوخۆو ناڕاستەوخۆیانە دەبنە هەنگاوێك بە ئاراستەی دابینكردنی ئاسایش و سەقامگیری لە وڵاتدا دوای ئەو بێسەروبەرییەی لە بواری ئەمنیدا سەری هەڵداوە، كە ئێستا دەكرێ بگوترێت عێراق لەسەر لێواری داڕووخان و لە ناوچووندایە كە رەنگە كارەساتی تراژیدی و مرۆیی بەدوای خۆیدا بهێنێت، پەرەسەندنی تیرۆرو تاوانەكانی كوشتن و لەناوبردن گەیشتۆتە ئاستێكی ترسناك بە شێوەیەك ئێستا ئەو تاوانانەی ئەنجام دەدرێن لە كوشتن و تەقاندنەوە كە رۆژانە بە دەیان كەس دەبنە قوربانی ئاماژەیەكی گەلێك مەترسیدارە و دەخرێتە چوارچێوەی جینۆساییدەوە كە عێراق پێشتر و بە درێژایی مێژووی خۆی لە سەردەمی رژێمی پێشوودا تۆماری كردووە، ئەم تاوانانە بەژمار نایەن، چونكە زنجیرەیەكی بەردەوامەو زۆر زەحمەتە هەروا بە ئاسانی كۆتاییان پێ بێت و گیانی مرۆڤی بێتاوانیش دەبێتە قوربانیی ئەو تاوانە دژە مرۆییانە، بۆیە لێرەدا دەبێ ئاماژە بۆ ئەوە بكرێت كە سیاسەتی پەیڕەوكراوی ئێستای عێراق ناتوانێت بەرەو ڕووی ئەو تاوانانە ببێتەوە، ئەمە پێویستی بە زاڵبوون هەیە بەسەر رەفتار و ئاستی بیركردنەوەی خودی حوكمڕانانی ئەم وڵاتە، هەروەها چارەسەرییەكەی لەوەدایە كە دان بەوەدا بنرێت هەرێمی كوردستان سەنگی مەحەكە بۆ ئاسایش و سەقامگیریی رەوشەكە، قبوڵنەكردنی یەكدی بەشێوەیەك فراوان بووە كە گەیشتە ئەو رادەیەی كە پەلبكێشێت بۆ پاكتاوكردنی رەگەزی و نەتەوەیی و ئایینی لە شارەكانی باشووری عێراق هەر لە سابئەی مەندائی تا دەگاتە كریستیان لە كلدان و ئاشووری و ئەرمەن، ئەوە وێڕای سەرهەڵدانی مەیلی شەڕخوازیی لەبەرامبەر گەڕەكە سوننەنشینەكان و شیعەنشینەكان لە رێگەی تاقمێكی چەكدار و میلیشیا كە ئیش و كاریان ئەنجامدانی تاوانی قێزەوەن و دوور لە هەستی نیشتمانپەروەرییە.
بەر لە پرسیاری جەوهەری ئەم بابەتە دەمەوێت روونی بكەمەوە كە ئەو خۆپیشاندان و ناڕەزاییانەی بەم دواییە چەندین شاری عێراقیان گرتەوە، هەوڵی زۆریان لە پشتە كە بە تایفی بكرێن، ئەویش لە میانی ئەو دروشم و گوتارانەی دەخوێنرێنەوە، هەرچەندە ئەوان بە ئاشتییانە ناوی دەبەن، بەڵام بینیمان چۆن لە حەویجە ئاراستەیەكی خوێناوی وەرگرت لەكاتێكدا زۆربەی داواكانیان شەرعی و رەوا بوون، باشە دەپرسین كێ ژیانی ئەو خۆپیشاندەرانە دەپارێزێت و بەدەم مافی ناڕەزایی دەربڕینی ئاشتیانەیانەوە دێت؟ ئایا ئەوانە هەر بەم شێوەیە لە گۆڕەپانەكانی پەناگیریدا بەجێدەهێڵرێن تا ببنە نێچیری دەستی ئەوانەی هەلی تایەفەگەری دەقۆزنەوەو پرسەكە بە لایەكی دیكەدا دەبەن؟ دواتریش دووچاری كوشتن و ئەشكەنجە دەبنەوە، بۆیە من پێموایە كێشەكە ئەوەنییە كە لە شوێنێكدا ئاسایش لاوازەو حكومەت توانای پارێزگاریكردنی نییە لە گیانی هاووڵاتیان، یاخود تاوانەكانی تەقینەوەو تیرۆر لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە جیاوازە، كێشەكە زۆر لەوە گەورەترە ئەویش رەگ و ریشەی لە ناخی بنیادی ئەم وڵاتە داكوتاوەو ریشەكێشكردنی ئەوەندە ئاسان نییە و تا بڵێی ئاڵۆزە چونكە پێویستی بەكۆدەنگیی نیشتمانی و نیازپاكی هەیە .
جا ئەگەر كێشەكە پەیوەست بێت بە بواری ئەمن و سەقامگیرییەوە، ئەوا چارەسەرەكە لە كوێدایە؟ خوێندنەوەیەكی خێرای رەوشەكە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە پێویستە حكومەتی فیدرال چاو بە میتۆدی دیموكراتیدا بخشێنێتەوەو كەلتووری بەیەكەوەژیانی دوور لە تایەفەگەری و رق و تۆڵەسەندنەوە بڵاوبكاتەوە، هاوكات رێز لە فرەیی نەتەوەیی و ئایینی بگرێت و دان بە بەرامبەردا بنێت و كەس و لایەن پەراوێز نەخات، وازیش لە تاكڕەوی لە دەسەڵات و بڕیارەكان بهێنێت و سەنگەر لە بیروبۆچوونی پێچەوانە نەگرێت، پەنا بۆ ناوبژیوانی راستەقینە ببات دیارە ئەو ناوبژیوانەش تەنیا سەركردایەتیی كوردستانییە، هەرێمی كوردستانیش سەنگی مەحەكی پاراستن و سەقامگیریی ئاساییشە، ئەو دەرئەنجامانەش دەیسەلمێنن كە رێگەی ئاشتی و تەبایی و پارێزگاریكردن لە سەرو ماڵی هاووڵاتیان تەنیا بە هەنگاوی دروستی دیالۆگ و لێكگەیشتن دێتەدی، بۆیە پشت بەستن بەو بیروبۆچوون و رێگەچارانەی كە سەركردایەتیی كوردستان بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە دەیخاتەڕوو تاكە دەروازەیە بۆ بازدان بەسەر هەموو ئەو كێشانەی بەرۆكی عێراقییەكانی گرتووە.

* سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە هۆڵەندا و توێژەری ئەكادیمی لە زانستە سیاسییەكاندا