باش
تۆمارە مێژووییەكان شایەتی بوونی قۆناغێكی زێڕینن لە شارستانیەتییەكانی میزۆپۆتامیا و لەبارەی ئەوەی چۆن ئەو ناوچەیە لە ماوەی سەدەكانی رابردوودا بەشداریكردووە لە – بنیاتنانی- جیهاندا. زۆرێك لە شارستانییەتە دێرینەكان لەو ناوچانەدا گەشەیان كرد و بەرەوپێشچوونیشیان كاریگەری گەورەی هەبوو لەسەر جیهان، كە لە سەرتاسەری جیهاندا و تا رۆژگاری ئێستاش درێژەیان هەیە. ئەم بەشداریكردنە مەزنانەش وایكرد بێ ركابەر نازناوی لانكەی شارستانیەت وەربگرن. یەكەم هەوڵی دامەزراندنی سیستمی دادپەروەری و یەكەم یاسا، كە بە یاسای حامورابی ناسراوە( 1792-1750ی پێش زایین) لەم ناوچەیەدا لەدایك بوون. هەروەك لە داستانی گلگامێشدا كە نزیكەی ساڵی 2000ی پێش زایین نووسراون، یەكەم هەوڵی مرۆڤ بۆ خۆپاراستن لە كارەسات و لافاو لێرەدا تۆماركران. دۆزینەوەی «سفر» وەك ژمارە و « ئەلجێبرا» وەك وێنەیەكی لاتینی ئەل-جەبر كە یەكەم جار لە كتێبێكدا لەلایەن خواریزمیەوە نزیكەی 825ی پێش زایین لە بەغدا بەكارهێنرا، هەموو ئەمانە تەنیا چەند شایەتیەكی كەمن لەم بارەیەوە.
تێڕوانینێكی ورد لەسەر ئەم شارستانییەتانە ئەوە پیشان دەدات كە لە چوارچێوەی خاكی خۆیاندا ژیان و بەرپرسیار بوون لە كاروبارەكانی خۆیان و تەنیا لە چەند فۆرمێكدا مانەوە تاوەكو كۆتایی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، لە كاتێكدا ناوچەكە لە چوارچێوەی ئەو ئیمبراتۆریەتەدا لە رووی سیاسییەوە وەك ئیمارەتگلێك دابەش ببو، كە هەر یەكەیان لەلایەن خانەدانێكی مەحەلیەوە حكومڕانی دەكران. كلیلی ئەم سەركەوتنانە لە پێدانی دەرفەت بە تاكەكەسە بەهرەمەند و بە تواناكاندا دەبینرا، پێدانی دەرفەت بۆ ئەوەی داواكاریەكانی خۆیان لە سایەی سیستمێكی سیاسی نامەركەزیدا بەدی بهێنن، كە لەسەر ئاستی مەحەلی توانادار بوون، ئەمەش زەمینەی خۆشكرد بۆ گەشەكردن و نوێگەری كە وایكرد جیهان پێی بڵێت لانكەی شارستانیەت.
خراپ
دوای جەنگە جیهانیەكان و هەرەسهێنانی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، هێزە هاوپەیمانەكان، لە دابەشكردنی زەویە داگیركراوەكاندا، هەر لایەكیان كۆنتڕۆڵی بەشێكیان كرد و لەسەر مێزی قاوەخواردنەوە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان داڕشتەوە، بێ ئەوەی پرس و را بە دانیشتوانەكە بكەن. لە دەرئەنجامدا، چەند دەوڵەتێك دروست بوون، لە نێویاندا عێراق. دەركەوتنی نەوت لە كەركوك وای لە بەریتانیا كرد بایەخ بە ویلایەتی موسڵ بدات (كە كەركویشی دەگرتەوە) و لكاندی بۆ ئەوەی عێراقی ئێستای پێ پێكبهێنێت، بێ ئەوەی ئاكامە كۆمەڵایەتیەكانی لەبەرچاو بگرێت. تۆوی نائارامی و ناكۆكی ناوخۆیی چێنرا لە سەرتاسەری ناوچەكەدا، بۆ ئەوەی بەردەوامی پێبدەن، هەموویان رێككەوتنێكی گەورەیان كرد كە هەر دەستێوەردانێك لە كاروبارە ناوخۆییەكانی ئەم سنورە دانراوانە بە نایاسایی لە قەڵەمدرا. ئەمەش پەساپۆرتێكی بە دیكتاتۆرە بوكەڵەكان دا، بۆ ئەوەی بە ئارەزو و ئیرادەی خۆیان دانیشتوانی خۆیان سەركوت بكەن، كە زۆر جار پاڵنەرەكانی سیاسەتی دەرەوە بوون و ئەمەش داواكاری پڕچەككردنی زیادكرد كە زۆرجار بەهۆی فرەییە كۆمەڵایەتی و دیموگرافیەكانەوە توندتر بوون. بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان، نەتەوە سەركەوتووەكان یەكیان گرت و نەتەوە یەكگرتووەكانیان دروستكرد و باڵادەستیان بەخۆیان بەخشی بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی جیهان بڕیار بدەن و مافی ڤیتۆیان بەخۆیاندا كە هەر بڕیارێكی بە كۆمەڵ رەتبكەنەوە كە دژ بە بەرژەوەندیەكانیان بێت. لە نێو پرسەكانی دیكەدا، مافی ڤیتۆ بووە هۆی كاولكاری بۆ خۆیان و بێدەسەڵاتبوون وەك پارێزەری لاوازەكان و كردیە پیاوی نەخۆشی جیهان. تەنانەت لە بوارەكانی ئیدارەی قەیرانەكان و دابینكردنی خزمەتگوزاری، بەرنامەی نەوت بەرامبەر خۆراك لە عێراق نموونەیەكی باشە. (بەرنامەكە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بواری بە گەندەڵیدا، كە بڕەكەی بە ملیارەها دۆلار دەخەمڵێنرێت: راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان، رویتەرز 21ی كانوونی دووەمی 2013). چەند دەیەیەك و رووداوە تراژیدیەكانی 11ی 9ی ویست بۆ ئەوەی ئەمریكا و باقی جیهانی گەشەكردو درك بەوە بكەن كە ناتوانن دووربن لە كێشەكان كاتێك بەشەكانی دیكەی جیهان و بە تایبەتی ئەو دیكتاتۆرانەی پارێزگاریان لێدەكردن بۆ ئەوەی پارێزگاری لە بەرژەوەندیەكانیان بكەن لە وڵاتە دەوڵەمەندە جیاوازەكاندا، كاری دڕندانەی زۆر نامرۆڤانەیان ئەنجامدا، وەك كیمیابارانكردنی دانیشتوانی خۆیان، پرۆسەكانی جینۆساید و ئەنفال لە كاتێكدا لە كوردستانی باشوور روویاندا لەلایەن سەددام حوسێنەوە، وایكرد بە 180 پلە سیاسەتی نێودەوڵەتی خۆیان بگۆڕن و كارێكیان كرد پێداچوونەوە بە یاسای پەیوەست بە كاروبارە ناوخۆییەكان بكرێتەوە بۆ ئەو وڵاتانەی مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكەن بە راددەیەكی قبوڵنەكراو. رووخاندنی دەسەڵاتی حكومڕانە ئەفغانییەكان و دواتر سەددام دەستپێكی ئەو سیاسەتە نوێیە بوون.
دزێو
بە ماوەیەكی كەم دوای رووخاندنی دەسەڵاتی سەددام، هەموو هەوڵەكان بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای پێكەوەسازانی دانیشتوانەكە لەپێناو ئاشتییەكی درێژخایەندا پەردەپۆشكرا و دەستەواژەی دزیۆی پاراستنی «یەكپارچەیی خاك» بووە دروشمی رووسییەكان بۆ سیاسەتمەدارانی ئەمریكا. ئەمەش كورتبینی و بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی سیاسەتمەدارە ساختەكانی لە ناوچەكەدا بە دوا داهات. زەنگی دیموكراسی لە هەموو كەنارێك لێدرا، بێ ئەوەی مەعریفەیەكی زۆر هەبێت لەبارەی ئەوەی دیموكراسی چییە و لە سایەی چ هەل و مەرجێك بەهای دەبێت. ئەمەش بە مانای ئەوەدێت تاوەكو ئاستێكی ماقووڵ پێكەوەسازان نەبێت لە كۆمەڵگەدا، ئەوا پێناسەیەكی شێوێنراو بۆ دیموكراسی دەكرێت. بە دڵنیاییەوە ئەوە بەس نییە پشتیوانی لە پارێزگاریكردن لە یەكپارچەیی خاك بكەیت بۆ دەوڵەتێكی شێواو، تەنیا لەبەر ئەوەی هەموویان مرۆڤن و هەموویان بە یەك زمان قسە دەكەن و هاوئایینن.
لە رووی مێژووییەوە هەموو هەوڵەكان یەكخستنی موسڵمانەكان یان هەموو عەرەبەكان لە یەك دەوڵەتدا شكستی هێناوە و تەنانەت ئەگەر دەوڵەتێكی لەم شێوەیە لەڕێی زەبر و زەنگەوە پێكبهێنرێت، ئەوا نە گەشە دەكات و نە درێژە دەكێشێت. لە راستیدا، بیروڕا ئاڵ و گۆڕ كرا لەبارەی پلانێكەوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ناوچەی پێكەوەسازاو بێنێتەئاراوە كە بتوانرێت دیموكراسی دابمەزرێت و بپارێزرێت. لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی هەر كاتێك سیستمگەلێكی پێكەوەسازاو دابمەزرێت، ئەوا تەواوی ناوچەكە دەست بە قۆناغێكی زێڕین دەكات كە بە داخەوە هێزە مەزنەكان بە هەڵە بەدحاڵیبوونیان هەیە كە ئەمە دژ بە بەرژەوەندی ئەوانە، ئەوان دەست لە ناو دەست كار دەكەن بۆ پاراستن و دووبارە خوڵقاندنەوەی هەل و مەرجی ئێستا. لەبەر ئەوە جێی سەرسوڕمان نییە كە هەموو هەوڵەكانی ئیدارەی ئەمریكا بخوێنینەوە كە ئامۆژگاریەكانی دژ بە بەو پەیوەندیە مێژووییانەیە كە دەستی بە گەشەكردن كردووە لە نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی توركیادا لەلایەك و رۆڵی میانگیری دەبینێت لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا و ئەو راستیەش دەزانێت كە بۆچوون و بیروباوەڕ و شێوازی مامەڵەكردن و تەنانەت عەقڵیەتی نەگونجاو هەیە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقدا- كە بە شێوەیەكی ناڕێك پێكهێنراوە-، نەك تەنیا بۆ چەند دەیەیەك ماوەتەوە، بەڵكو لە زیادبووندایە. زیندووبوونەوەی مەركەزیەت و دیكتاتۆریەت لە عێراقدا دەستی پێكردووە و تەنانەت خەڵكە ئاساییەكەش هەستی بەمە كردووە، ئەویش لەڕێی بینینی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و پشتگوێخستنی ئیرادەی نەتەوەكانەوە بۆ بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان لەسەر حسابی بەدەستهێنانی رێككەوتنی گەورەتر.
بەهۆی بەرەوپێشچوونی تەكنەلۆجیای پەیوەندیی زانیارییەوە هەل و مەرجێك هاتۆتەپێشەوە كە پێویست ناكات 30 بۆ 50 ساڵ چاوەڕێ بكەین بۆ ئەوەی پەردە لەسەر سیاسەتێكی شاردراوە لابدرێت. لە دەرئەنجامدا، نهێنی بوون بۆتە ئەركێكی ئاڵۆز، ئەگەر نەڵێین مەحاڵ. هیچ جێی سەرسوڕمان نییە كە لە بەڕێز ئەردۆغانی توركیا ببیستین داوا لە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا بكات «دەستێوەردان نەكەن لە پەیوەندیەكانی نێوانیان لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا «KRG» « كە بەم دواییە پەرەیان پێدراوە كە نەك تەنیا لە بەرژەوەندی هەردوو لادایە، بەڵكو بۆتە بەردی بناغەی سەقامگیری بۆ تەواوی ناوچەكە. جێی دڵخۆشییە كە بزانین هێزی پەیوەندیكردن و دیالۆگ جێی بەكارهێنانی هێز و دەسەڵات دەگرێتەوە بۆ هێنانەدی ئاشتیەكی درێژخایەن لە ناوچەكەدا كە سیناریۆ تەقلیدیەكەی گۆڕیەوە كە تێیدا هەمووان دۆڕاو بوون، بۆ سیناریۆیەك كە هەمووان تێیدا براوەن.

* راوێژكار لە وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەریمی كوردستان