پەرەسەندنێكی گرنگ كە لە ساڵی رابردوودا روویدابێت بریتییە لە رۆڵی روو لە هەڵكشاوی توركیا وەك هێزێكی ئیقلیمی. ئەوە ئاشكرایە كە كاریگەریی ئابووری و سەربازی و دیپلۆماتی ئەنقەرە روو لە زیادبوونە. هەر گومانێكیش هەبووبێت لەو رووەوە، رەوییەوە، كاتێك ئیسرائیل پۆزشی بۆ ئەنقەرە هێنایەوە لەبەرامبەر ئەو رووداوەی تێیدا هێزەكانی ئیسرائیل هێرشیان كردەسەر كەشتیگەلێكی بچووك كە بەرەو غەززە دەڕۆیشت- ئەو رووداوەی بووە هۆی كوژرانی ژمارەیەك لە هاووڵاتی توركی.
حكومەتی ئیسرائیل، بە تایبەتی لەسایەی سەركردایەتیی سەرسەختی سەرۆك وەزیران، بنیامین نەتنیاهۆ، نەیكردۆتە نەریت كە پۆزش بۆ هیچ كەسێك بهێنێتەوە. بە دڵنیاییەوە فشاری واشنتۆن بۆ سەر نەتنیاهۆ بۆ باشكردنی پەیوەندییە گرنگەكانی ئیسرائیل لەگەڵ توركیادا، كە بەم ساڵانەی دوایی بە ئەندازەیەكی زۆر تێكچووبوون، هۆكارێك بوون بۆ ئەوەی بڕیاری پۆزشهێنانەوە بدرێت. ئیدارەی ئۆباما ناڕەحەت بوو بەو سارد و سڕییەی كە لە نێوان دوو هاوپەیمانی گرنگیدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتبۆوە ئاراوە. هەرچۆنێك بێت، پێشتر تەل ئەبیب بەرهەڵستیی داواكارییەكانی ئەمریكای دەكرد بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێك لەگەڵ ئەنقەرەدا. ئەوەی لە سەرەتای ساڵی 2013دا گۆڕا قەناعەتی نەتنیاهۆ بوو كە چیتر ئیسرائیل ناتوانێت بەرگەی دوژمنایەتییەكی بەردەوام بگرێت لەگەڵ هێزێكی گرنگی وەك توركیادا.
هەروەها لەم چەند مانگەی داهاتوودا چەند تەوژمێكی دیكە بوونە هۆی باشتربوونی پێگەی ئەنقەرە. تەقینەوەی هەڵاوسانی دارایی قوبرس بە راددەیەكی گەورە بووە هۆی زیادبوونی دەستڕۆیشتوویی توركیا لە پەیوەندیدا بە ناكۆكی خاكەوە، كەوا بۆ نزیكەی چوار دەیە دەچێت لە ئاڵۆزبوون و خراپبووندایە. نەك هەر تەنیا بووە هۆی لاوازبوونی حكومەتی قوبرسی یۆنانی، بەڵكو خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری شەریكەكانی نیقۆسیای لە یەكێتیی ئەوروپا ناڕەحەت كردووە. بەرپرسەكانی ئەڵمانیا و بەریتانیا بە ئاشكرا باس لە فشار دروستكردن دەكەن لەسەر حكومەتی قوبرس بۆ ئەوەی دەست لە بەرهەڵستی كردنی خۆی هەڵبگرێت بۆ چارەسەرێكی «میانڕەو»، كە هاوشێوەی پلانی لەباربراوی كوفی ئانانە لە ساڵی 2004دا، بۆ كۆتایی هێنان بە دابەشبوونی سیاسی دورگەكە. ئەگەر یەكێتی ئەوروپا رێوشوێنێكی هاوشێوەی پلانەكەی ئانان بسەپێنێت، ئەوا دەبێتە سەركەوتنێكی گەورە بۆ توركیا، لەبەر ئەوەی بوار بە هێزە داگیركەرە توركیەكان دەدات لە قوبرسی باكووردا بمێننەوە و شەرعیەتی بە بوونی ئەو خەڵكانە دەدات كە لە توركیاوە هاتن و تێیدا نیشتەجێ بوون، رەنگە ئەمە سازشكردنی نیقۆسیاش لە خۆبگرێت بۆ ئەنقەرە لەپەیوەندیدا بە یەدەگی نەوت و غازەوە كە لە ژێر ئاودا و نزیك لە قوبرس بوونیان هەیە.
هەروەها لاوازكردنی رژێمی بەشار ئەسەد پێگەی ئیقلیمی سوریای لاوازكردووە. هەرچەندە گومانی تێدانییە حكومەتی ئەردۆغان نیگەرانە لەو ناسەقامگیریەی رەنگە رووخانی رژێمەكەی ئەسەد دروستی بكات لە سوریا (هەروەها لە وڵاتە دراوسێكانی وەك لوبنان و عێراق)، هاوكات پێیوایە رووخانی رژێمەكەی ئەسەد دەبێتەهۆی راماڵینی ركابەرێك كە توركیا مێژووییەكی دوورودرێژی لە پەیوەندی پڕ لە بارگرژی هەیە لەگەڵیدا. حساباتی زیان و قازانج وایكرد ئەنقەرە پشتیوانی هێزە یاخیبوەكان بكات كە هەوڵی رووخاندنی رژێمەكەی ئەسەد دەدەن. نەك هەر تەنیا توركیا داڵدەی سوپای سوری ئازاد و باڵە سیاسیەكەی داوە، بەڵكو چەك و هاوكاری دارایی بۆ یاخیبوان دابین كردوون. ئەگەرچی سوریا چەند دژە هێرشێكی لەم هەفتانەی دواییدا ئەنجامدا، بەڵام ئەگەری رزگاربوونی رژێمەكەی ئەسەد لە مەودای دووردا كارێكی باش نییە. تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەك لە شێوەكان رزگاری بێت، ئەوا دەسەڵاتی بەسەر زۆرێك لە خاكی سوریادا نامێنێت، بە تایبەتی لە باكوور و سنوری توركیادا. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت دەستڕۆشتوویی توركیا لە باكووری سوریا بە شێوەیەكی بەرچاو گەورە دەبێت لە داهاتوودا.
لە كۆتاییدا، هێز و دەستڕۆیشتوویی توركیا لە هەڵكشاندایە، لەبەر ئەوەی رەنگە ئابووریی ئەو وڵاتە تەندروستترین و بگرە زیندووترین ئابووری بێت لە ناوچەكەدا، ئەمەش سەریكێشاوە بۆ گەشەیەكی خێرای پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ دراوسێكانیدا، لە نێویاندا هەرێمی كوردستان. رەنگە ئەو دەستڕۆیشتوویە ئابوورییەی كەلەم پەیوەندیانەوە سەرچاوە دەگرێت شاردراوە بێت، بەڵام كەمتر واقیعی نییە.
گومانی تێدا نیە پێگە و دەسەڵاتی توركیا لە هەڵكشاندایە. ئەوەی كەمتر ئاشكرایە ئەوەیە ئایا ئەنقەرە هەوڵدەدات ببێتە هۆكارێكی بنیاتنەر و سەقامگیری لە ناوچەكەدا، یاخود ئایا دەسترۆیشتوویی روو لە زیادی خۆی بەكاردەهێنێت بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە بەرتەسك و ناسیۆنالیستییەكان؟ روونە كە لە نزیكەی 2003ـەوە تاوەكو 2010 واشنتۆن زاڵبووە بەسەر گومانەكانیدا لەو رووەوە و ئێستاش پشتیوانی لە پێگەی توركیا دەكات وەك یاریزانێكی ئیقلیمی سەرەكی. ئەگەرچی ئەمە گرەوێكە لەسەر بنەمای مەزەندەكردن دەكرێت و گرەوێكی مەترسیدارە، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی رەفتارەكانی پێشووی ئەنقەرە لە ئاست دەوڵەتە دراوسێكانی و هێزی رووی لە زیادی كەسایەتییە ئاینییە سەرسەختەكان لە سیاسەتی ناوخۆیی نەتەوەكەدا. هەرچۆنێك بێت پێمان خۆش بێت یان نا، هێز و دەستڕۆیشتوویی توركیا هۆكارێكی گرنگ و روو لە هەڵكشانە لە سەرتاسەری ناوچەكەدا.

* تۆژەری باڵا و جێگری سەرۆكی پرۆگرامەكانی ئامۆژگای كاتۆ و نووسەری گۆڤاری (زە ناشناڵ ئینتریست) و (وەرزنامەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) و (گۆڤاری گوڵان).