جاك درێدا هەروەكو هایدگەر لە هەوڵدا بووە میتافیزیكاو لێكەوتەكانی تێپەڕێنێت، بەڵام ئەمجارەیان تێپەڕاندنەكە لەهەموو هونەرەكان و لێكۆڵینەوەكاندا، بەو شێوەیەو بە سروشتی حاڵ لە مێژووی فەلسەفەدا كنەو بە دواداچوونێكی لەسەر هاوچەشنەكانی میتافیزك ئەنجام داوە،هەروەها لەمەڕ پرسی زمانەوانیش (گۆكراوـوتراو و نووسراو)، یان لەمەڕ شرۆڤەی دەروونی(عەقڵ و شێتی) و ئەدەبیاتیش(حەقیقەت و مەجاز).
لەو ڕوانگەیەوە مەسەلەكە پێوەندیدار نییە بەو شتەی وا لەسەری ڕاهاتوین ناوی لێ بنێین ڕەخنەلێگرتن لە میتافیزیكا، چونكە چەمكی شیتاڵگەرایی یان ((تفكیكیە)) لە خودی چەمكی ڕەخنەلێگرتن شتێكی زیاتر دەگەیەنێت و ڕیشەییئاژۆترە، گرنگترین وتەزایەكی وەرگیراو كە دریدا لەسەر ڕەخنەی باو هێنابێتیەئاراوە بەلای زۆربەی پیادەكارانیەوە ڕەخنەیەكی دەرەكییانە بووە، ئەمیش وا لێكی داوەتەوە كە لە توانایدایە لێكدانەوەی تێكست و ڕامانكاریی لەسەری ڕاپەڕێنێت، تەنانەت تا ئاستی دادگایی كردنی، یان گەڕانەوەی بۆ هەلومەرجە دەرەكییەكانی كە بە دەستەوەستاوی لە پشتەوەی وەستاون، هاوكات ئەمە بۆ ڕەخنەی ئەدەبی و فكری و هونەریش هەروا ڕەواجی خۆی هەیە، دریدا لە ئاست ئەم چەمكە دەرەكییەدا هەڵوەستەی كردوەو تێبینی ئەوەی كردووە كە جیاكردنەوەی بەرایی لە نێوان (فۆرم و ناوەڕۆك)دا دەرهاویشتەیەكی داڕێژراوی وەزعیی هەیە، ئەمە ئەو باڵایی بوونەیە كە میتافیزیكیای خۆرئاوایی بە درێژایی مێژوو بەرجەستەی كردۆتەوە، ئەمەش بە واتای گشتی زاراوە میتافیزیكیەكەیە، نەك وەك ئەوەی كە لكێك بێت لە لكەكانی فەلسەفە، بەڵكو وەك ئەوەی ژیانێك بێت كە كۆمەڵە بەهایەك ((چەندەش ئەستێڵكەكانیان جیاواز بن)) هەر لە هەوڵدان بۆ خۆسەلماندنی خۆیان.هەڵوەشانەوە یان شیتاڵگەریی ئەو كاتە دەست پێدەكات كە دوالیزمەی (ناوەوە/ دەرەوە) بخاتە فاقەو داوەوە، دریدا لەو بڕوایەدایە دەرەوەی مومكین وەدینایەت ئەگەر لە ناو خودی تێكستەكەدا نەبێت، ڕاڤەی تێكست تەنێ لە گێڕانەوەیدا لەسەرفاكتەرە دەرەكییەكەی خۆی ناوەستێت، لێرەوە ڕووبەڕووخستنەوەی پەراوێزخراو لە بەرانبەر ناوەنددا، جێگەی بەراوردخستنەوەی وەزعیی دەگرنەوە، چ لە ناوەوە یان دەرەوە، ئەوەش بە مەرجی چاوپێداخشانەوە بە مانای ئەو شوێنەی كە دەدرایە چەمكی پەراوێز، لەمەوە پەراوێز ئەو شتە نییە كە لە دەرەوە بوونی هەیە، بەڵكو ئەو پنتەیە كە ناوەندگەرێتی تێدا لە خۆ دەگرێت، پەراوێز چەقێكی ستراتیژییە نەك پێگەیەكی شوێنگەیی، بەو شێوەیە كە هەر تێكستێك هەڵگری هێزێكی كارایە، هاوكات هێزێكە بۆ شیتاڵگەریی خودی خۆی، ئەوەی بەلای شیتاڵگەرەوە گرنگ بێت ئەوەیە نیشتەجێی بونیاتی نالێكچووی ناو دەقەكەیەو، لە ئاست گرژییەكانی ناواخن هەڵوەستە دەكات( ناڵێم خاڵە لێكدژەكانی) كە تێكست لە میانەیەوە دەخوێنرێتەوەو زاتی خۆی شیتاڵ دەكاتەوە، لە تێكستدا هێزێكی پەرش و بڵاوی مۆڵەق هەیە بۆ لەناوبردنی خۆی، لە كاتێكدا ستراتیژیەتی شیتاڵگەری ئەوەیە هاوئاهەنگانە كار بۆ خۆدەرخستنی بكات، وەك ئەوەی شیتاڵگەر چاوی دەرەوەی ئەو خوێنەرە نەبێت كە هەڵگری كلیلەكانی كردنەوەی تەلیسم و مەغزاكانی تێكستی لە لایە، و دواجار دەیگێڕێتەوە لای واتا دیاریكراوەكانی خۆی و بەسەر نهێنیەكانیدا زاڵ دەبێت، تێكست كارتێكراوێك نییە بۆ زاتێك كە توانای هەبێت لەسەر تەولیفكردن و ڕاڤەو و تێگەیشتن، ئەوجا تێكست وەك لە دەستەواژەو زاراوە فەرەنسیەكەیەوە وەرگیراوە texte چنینێكی جاڵجاڵۆكەییە، ئەوەش نابێتە تێكست، تا لە یەكەمین دیدگای خۆی بزر بێ و دیار نەمێنێت((بەردەوامیش یاسای لێكبەستن و بنەمای گەمەكەی، نەدیتراو دەمێنێتەوە)) بەڵام ئەم نادیاری و پەردەپۆشەییە هۆیەكەی نە دەگەڕێتەوە بۆ كەمتوانایی خوێنەر، نە بۆ تێكچڕژاویی و ئاڵۆزكاوەیی زمان، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ چەند پێگەیەكی دەقئاسا، وەك خۆیان چۆنن هەر بەو شێوەیە..
لەم سۆنگەیەوە هەموو تێكستەكان هاوئاست و یەكسانن بە یەكتر، تێكستێك نییە زەحمەت بێ لە تێگەیشتندا، تێكستێك بوونی نییە چەپڕەوانەتر بێت لەوانی دیكەی وەكو خۆی، بەڵكو دریدا بە تەواوەتی و بە پێچەوانەی ئەمەوە، بێوچان لە هەوڵدایە زەحمەتییەك دروست بكات، تەنانەت لەو دەقانەی بەو شێوەیە خۆیان دەنوێنن كە دەستەمۆن،هەروەها لە هەوڵدایە بۆ كەشفكردنی ڕاستڕەوانە لە هەر تێكستێكی چەپڕەوانەدا، ئەمە لە كاتێكدا ئەگەر ئەو بڕوایە بە خۆ بێنین كە دوالیزمەیەكی وا لە فكریدایە، بە هەر حاڵ قوربانییە مەزنەكان هەرگیز لە ناوەندی ڕاستڕەوانی فەلسەفیی و ئەدەبی تەقلیدیدا نەبوون، چونكە تێكستەكانی برانشڤیك و ئارۆنی شیتەڵنەكردون بەڵكە هەستاوە بە شیتەڵكاری تێكستەكانی ئارتۆو یابیس و لاكان و باتای و لیڤی شتراوس و ئیڤیناس و تەنانەت فۆكۆش.
رەنگە لەچوارچێوەی فیكری ژاك دریدای فەیلەسوفی هاوچەرخی فەرەنساویدا هەمان ئەو دووبەرەكێیەی نێوان راستڕەوان و چەپڕەوان هێندە گرنگ نەبێت، چونكە شیتەڵگەری لەناو تێكستەكاندا بەدوای باشترینەكاندا ناگەڕێت، بەهەرحاڵ كارەكە هیچ پێوەندی نییە بە شیتەڵكردنی دەقێكی راستڕەوانە لەناو پێگەیەكی چەپڕەویدا، یا دەقێكی كۆنەخواز لە ناو پێگەیەكی پێشكەوتوخوازیدا، یا دەقێكی ترادیسیۆن و بیچمگرتوو لە ناو پێگەیەكی مۆدێرنەدا، یا دەقێكی زانستی لە ناو پێگەیەكی هونەریدا، یا دەقە ئایدیۆلۆژییەكان لە ناو پێگە فەلسەفیەكاندا.
ستراتیژیەتی شیتەڵكاری پۆلبەندی تەقلیدیانە بۆ چەشنەكان و رەگەزەكان ناكات، هەروەها لەنێوان تێكستەكاندا بەشوێن باشترینەكان ناگەڕێت، بەڵكو پیلان لەدژی خۆی دەگێڕێت، ئەمەش خەسڵەتێكە لەوخەسڵەتانەی كە دریدای لە هایدگەر نزیك دەخستەوە، كە وای لەشیتەڵكاری كرد دابەزێتە هاوئاستی وردكردن و پوكانەوە، هەردووكیان واتە شیتەڵگەری و پوكانەوە، بەزەییان بەخۆیاندا نایەتەوە، لەمبارەیەوە هایدگەر لەو كتێبەیدا كە لەسەر كانت نووسیوێتی؛ دەپرسێت : ((ئایا تواناكانمان بۆ خۆی پەردەپۆشكردنێكی ئەو شتانە نییە كە دركیان ناكەین)).
ئێمە لەبەردەم سەمتێكی فیكریداین كە لەبناغەدا ئەو سەمتە پشت بە فێڵ لێكردن دەبەستێت، هەروەها پشت دەبەستێت بە خراپ لێتێگەیشتن، فیكر وا لێدەكات هیچ متمانەی بەخۆی نەمێنێت، لەم سۆنگەیەوە دەكرێت شیتەڵگەری زنجیرەیەك بێت بۆ فەلسەفەكانی تەوەجوس و هەستەكی كە لەسەدەی رابردوودا تەشەنەی كردبوو، ئەمەش یەكێكە لەخاڵە گرنگەكانی كە شیتەڵگەری جیا دەكاتەوە لەرەخنەگرتنی باوو ئاسایی، لەكاتێكدا ڕەخنەكار دەكەوێتە ئەو وەهمەوەی كە ئەم خۆی بێگەردو پاك وتەمیزەو بەدوورە لەو هەڵەو پەڵانەی ئەوانیدی تێی دەكەون، هەروەها پێی وایە بەوەهمەكانی خۆیەوە ئەوانی ترهەڵدەخەڵەتێن، هاوكات رەخنەكار پێی وایە ئەو شتانەی لەناوتێكستدا دەیانبینێت تەنانەت نووسەرو خاوەنی تێكستەكە خۆی ئەو شتانەی لە تێكستەكەیدا كە نووسیویەتی بەدی نەكراون، هەندێكجاریش رەخنەكار وەك دادوەرێك كە بە ناوی ڕاستگۆبوون و حەقیقەتەوە بدوێ خۆی وا دەناسێنێت، خۆی دەخاتە جەمسەری ڕاستخوازی و حەقخوازیی، خۆی دەخاتە ئەو بڕوایەشەوە كە سەڕافێكی لێهاتووەو هونەری جیاكردنەوەی پارەو دراوەكان هەر بەلای خۆیەوەیە، لە كاتێكدا ڕەخنە لە ناواخنی میتافیزیكیای ڕاستڕەوی و چەپڕەویدا پێدەگات، بەڵام شیتەڵگەری پێی وایە سنووری یەكلاكەرەوە لە میتافیزیكدا پێویستە بە ناو هەموو تێكستەكاندا تێپەڕێت، ئەم كارە پێوەندیدارە بە ستراتیژیەتێكی گشتگیرو نێوكۆیی، كە خۆی لا دەدات لەوەی بكەوێتە داوی دوالیزمەییەكانی میتافیزیك و دواتر نیشتەجێی ناو ئەو ئاسۆ بەرتەسكانەی دوالیزمەكان دەبێت، تا كاربكاتە سەر لەرزاندنیان.
كاتێك ناوی ئەم دوالیزمیە دێنین، چۆن بتوانین لە سۆنگەی دریداوە لە شیتەڵكاریی میتافیزیكیی تێیبگەین؟ ئایا كارەكە پابەندە بە تێهەڵكێش كردنی هەردوو جەمسەرەكەوە؟ یان بەرزڕاگرتنی یەكێكیانە لەسەر حیسابی ئەویتریان؟ یان پێكەوە ڕەتكردنەوەی هەردووكیانە ؟
دریدا وەڵاممان بەمە دەداتەوە، كە ئەم كارە نە ئەمیان و نە ئەویان دەگەیەنێت، یەكەمیان دەخاتە بەردەم ڕزگاركردنی نەفیبوون لە هەر هەژموونێكی گشتگیرانەو ڕانەگرتنی بەهۆی هیچ پێكهاتەیەكەوە، یان زیندانی نەكردنی لە ناو لۆژیكی ڕەتكردنەوەدا، ئەمەش بە سەرلەنوێ دیاریكردنەوەی دەبێت، بەڵكو بە سەرلەنوێ نووسینەوەی جیاوازییەكان دەبێت، بە شێوەیەك پێشتر پێشینەی نەبوو بێت، هەروەها نێوانكاری دەكاتە چەند بەشێك كە بەهۆیەوە رەچاوی زەمان و هێز لەپرۆسەكەدا بكات، لە پرۆسەیەكدا حیسابی ئابووری و دواخستن و وەرسوڕان و گەڕانەوەی بۆ بكرێت، نەك هاوچەشن وهاوشێوەیەك كە بە وردی حیساب بۆ ماوەو كەلێن و دووركەوتنەوە لەیەكتری تێدا كرابێت، كەواتە نێوانكاری جووڵەیەكە بۆ پراكتیزەكردنەوەی جیاوازییەكان، وا لە جووڵەی دەلالەت دەكات كە نامومكین بێت، مەگەر هەر رەگەزێكی ئێستا پێوەندی بەشتێكەوە هەبێت كە خودی ئەو شتە خۆی لە خۆدا نەبێت، هەروەها پارێزگاری لە رەگەزی پێشووتری بكات و سنگی بكاتەوە بۆ ئەو پێوەندییەی كە بەڕەگەزی داهاتووەوە پێی كاریگەر دەبێت، سەڕەرای ئەوەش ناتوانین بڵێین نێوانكاری رێبازو بناغەیە، نێوانكاری بریتی نییە لە كرۆكی میتافیزیك، شیتەڵكاری ئامادەبوونی چەمكی كرۆك و بنەچە تێدەپەڕێنێت و چاو دەخشێنێتەوە بەچەمكی زەمانیی میتافیزیكەوە، گەڕانەوەیەكی ئەبەدی لەناخی زیندەبوودا دەچێنێت، ئەگەر لەم ڕووەوە لەجیاوازییەكان تێبگەین، ئەوە لە ناو هەر ئاستێكدا خۆمان خستۆتە ناو دوالیزمەیەكەوە، سلب ناگەڕێتەوە، هەروەكو چۆن لای رەخنەكاران هەبوو بێت، تەنانەت دیالەكتیك وەكو خۆی نامێنێتەوە، ئەو دیالەكتیكەی كە لەدەرەوە دێت بۆ ئەوەی زات ڕەت بكاتەوە بەڵكو ئەوەی لەناوەوە بنكۆڵی دەكات (ئەگەر قسەكەمان راست بێت بۆ وشەی ناوەوە) لێرەدا سلب جووڵانەوەیەكی بەردەوامی كۆتایی نەهاتووە، كە هەردوو جەمسەرە دوالیزمییەكە لە یەكتر دوور دەخاتەوە، بەڵكو هەڵدەستێت بەدوور خستنەوەی خودی زات لەخۆی، هەروەها دوورخستنەوەی ناسنامەكەی لە خودی خۆی، هەر یەكسانبوونێك یا هەرناسنامەیەك جووڵەیەكی ناوەكی ناموتەناهی تێدایە، هەرجەمسەرێك لە جەمسەرەكان لە زاتی خۆیان دوور دەخاتەوە، هەروەها بەهۆی ئەو دوورخستنەوەیەوە لەیەكتریشیان نزیك دەخاتەوە، نێوانكاری كەلێنێكە لە ناو ناسنامەدا نیشتەجێیە، شیتەڵكاری ئیسپاتكردنی ئەو دوورخستنەوەیەیە، كە دووجەمسەر لێكتر نزیك دەخاتەوە، مەبەستمان لەو دوو جەمسەرەیە كە دوالیزمی میتافیزیكییانە دروست دەكەن، ئەمە ئەوەیە كە نیتچە پێی هەڵسا، وەك نموونەیەكی پێوەندیدار بەدوالیزمیەكانی ناوەڕۆك و فۆرم، هەقیقەت و هەڵە، قووڵایی و بارستایی، بەو شێوەیە كۆمەڵێك چەمكی تازەی لەسەر هەقیقەت و قووڵایی و بارستایی و فۆرم دۆزییەوە، هەروەها چەمكی تازەی لەسەر دیالەكتیك و سلب و كاركردنەكانی هێنایە ئاراوە، ئەم چەمكە لەسەر سلب بۆ خۆی دەتوانێت لە دیدگای دریداوە شیتەڵكاری بكاتە ڕێگایەكی تەخت و دروست و زامنكراو بۆ بونیادنانی ناسنامە، دەڵێم (بونیاتنان) چونكە شیتەڵكاری بۆ خۆی ناكاتە تێكدان، هەروەها فەلسەفەیەكی عەدەمیش نییە بەڵكو پێچەوانەكەی راستە، دریدا لەو بڕوایەوە گریمانەی ئەوەی كردووە كە ئێمە بەسەر كۆمەڵێك هەقیقەتی كەڵەكەبووەوە هەڵنیشتووین، چەند زیاتر كەڵەكە بێت شتی زیاتری تێدا لەدایك دەبێت، مادام بەزمان ئاخاوتن دەكەین، مادام چەمكەكان بەكار دەهێنین، یەكەكان دەخوڵقێنین، دەگەڕێینەوە بۆ تەقلید، دڵنیا دەبین لە هاوشێوەكان، سۆزمان هەیە بۆ یەكبوون و هاوجووتی، كەواتە پێویستە ئێمە لەسەر هەقیقەتەكان بژین، بەڵام ئەم كارە پێوەندی نییە بە وردكردن و پوكانەوەی ئەو هەقیقەتانە بەناوی هەقیقەتێكی دیاریكراوەوە یا بەناوی هەقیقەتێكی دژەوە، ئەمە ئەوەیە كە رەخنەی پێ دەساودەست دەكرێت، كە هەمیشە لەپێگەی هەقیقەتێكەوە وەدی دێت، ئەگەر لە خودی پێگەی هەقیقەتەكەشەوە نەبێت.
بەڵام شێتەڵگەری، بەدرۆخستنەوەی هیچ هەڵوێستێك بەناوی هەڵوێستێكی ترەوە ناخوازێت، بەهێڕشكردنە سەر یان بە دادگایكردن میتافیزیكا تێناپەڕێنێت، بەڵكو هەوڵ دەدات بۆ ئەوەی یەقین و ڕەهاگەری فەراهەم نەكات، شیتەڵكاری، داخوازییەك نییە بۆ وەدەستخستنی هەقیقەت، بەڵكو ئاشكراكردنی پڕبوونێكی ڕاگەیەنراوە، ئاشكراكردنی بانگەشەیەو ئاشكراكردنی وەهمی بانگەشەشە.