لێگەڕێ هاوشێوەكانی ریاز ئەل شەفقە چۆنیان پێ خۆشە بیربكەنەوە و لێدوان بدەن لە بارەی كورد و كوردستانەوە، تەنها لەوە دڵنیابن كە ئەوان ناتوانن هەرچیەكیان پێخۆشە بیكەن لەگەڵ كورد و كوردستاندا.
بەم دواییە، ریاز ئەل شەقفە، سەركردەی ئیخوان موسلمینی سوریا ڕایگەیاند كە ئەوان «بە ئاشكرا بەرهەڵستی خەونەكانی دامەزراندنی قەوارەیەكی كوردی لە سوریا دەكەن.» هەروەها ئەوەشی زیادكرد كە «كوردەكانی سوریا زیاتر لە سەدا 5ی دانیشتووانی وڵاتەكە پێكناهێنن» و هیچ «هەرێمێكی كوردی» لە سوریادا بوونی نییە. لەلایەكی دیكەوە ئەوەی خستەڕوو كە هیچ ناوچەیەك نییە لە سوریادا كە تەواوی دانیشتوانەكەی كوردبن و كوردەكان لە ناوچەكانی باكوری ڕۆژهەڵاتدا كەمینەن لەبەر ئەوەی لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی كۆمەڵگەی سوریدا دەژین.
ئەم لێدوانە لە دوای زنجیرەیەك لێدوانی هاوشێوە هات لەلایەن سەركردەكانی گرووپەكانی موعارەزەی سوریا كە بە زۆری گرووپگەلێكی عەرەبی سوننەن. تەنانەت هەندێ لە ئەندامە كوردە دیارەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانیی سوریا، كە پێدەچێت هەڵگری هەمان تێڕوانینی عەرەبەكانی سوریابن لە بارەی ئەم پرسەوە، لە ماوەی ساڵی ڕابردودا لێدوانی هاوشێوەیان دا، ئەوان زیاتر لەبەر ئەوە ئەم تێڕوانینەیان تەبەنی كرد چونكە توركیا زیاتر پەسندی دەكرد، نەك لەبەر شۆڤێنییەتی دژ بە كورد، یان هەر هۆكارێكی دیكە. ئەمە ئاوازێكی ئاشنایە بە گوێی كوردەكان، كە تەنیا بە سوریاوە پەیوەست نییە. بۆ نزیكەی سەد ساڵ، تێڕوانینی هاوشێوە نەخشەی سیاسی توركیا، عێراق و ئێرانی شێواندووە( ئەگەرچی ئەم دوو وڵاتەی دوایی بەلای كەمەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتەكانیاندا ئیعیترافیان بە بوونی هەرێمی كوردستان-ناوچەیەكی كوردی- كردووە.)
لەبەرامبەر ئەم نكۆڵیكردنە لە بوونی هەر جۆرە مافێكی بڕیاردانی چارەنووس لەلای كوردان، سەركردە كوردەكان بە شێوەیەكی شایستە و ڕوون و ڕەوان و عەقڵانی ناڕاستیی ئەم شێوازی مامەڵەكردنەیان دەرخست. لە كاتێكدا من ئەم وتارە دەنووسم، یەكێك لەو ڕوونكردنەوانەم لەبەردەستدایە كە ناڕاستیی ئەم شێوازە ڕوون دەكاتەوە، كە دەقە ئەسڵییەكە بە فەڕەنسییە و بە ناوی “Memorandum sur les revendications du peuple Kurde،” كە وتاری جەنەراڵ شەریف پاشا بوو كە لە كۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە 22ی ئازاری 1919دا خوێندییەوە. شەریف پاشا وەك تاقە نوێنەرێكی كورد كە توانیبێتی ئامادەی كۆنفرانسەكە بێت ئەو یاداشتەی پێشكەش كرد. لەو بەڵگەنامەیەدا، بەڵگەیەكی بەهێز هەیە لەسەر بوونی كورد لەو ناوچەیەدا كە بۆ ماوەی چوار سەد ساڵ پێیان دەگوت كوردستان، ئەو سەرچاوەی ئینسكلۆپیدی بۆ هێنانەوە، لەگەڵ ژمارەیەك لە بەڵگەنامەی عوسمانی و ئەوروپی كە بوونی كوردەكانیان پشتڕاست دەكردەوە.
ئەو بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو كە ئەو ناوچانەی كوردیان تێدا نیشتەجێیە دەكەوێتە نێوان چیاكانی قەوقاز، زیڤێن لە باكوور، ئەرزڕوم، ئەرزینجان، كەماه، ئارابكیر، بەهیسمی، و دیڤیك لە ڕۆژئاوا، هەڕان، سیندیجار، تەل ئەسفەر، ئەربیل، كەركوك، سلێمانی، ئاك-ئیڵ-مان، و سنە لە باشوورە، و ڕەواندوز، باچ-كالێ، ڤیزیز-كالێ و چیای ئارارات لە ڕۆژهەڵات. هەروەها ئەوەی خستەڕوو كە لە زۆربەی بەشەكانی ئەم ناوچەیە، كوردەكان زۆرینە پێكدەهێنن و لە ڕابردووشدا خاوەنی مافی بڕیاردانی چارەنووس بوون، ئەو داواكارییەكەی، سەرۆكی ئەمەریكا ویڵسۆنی بۆ پێدانی مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ نەتەوەكان، بە بەڵگە هێنایەوەو، و بە ڕوون و ڕەوانی پشتیوانی لە كێشەی كورد كرد.
ئەگەرچی زۆرێك لە ناسیۆنالیستە كوردەكان بە پەرۆشەوە ئاماژە بە پەیماننامەی سیڤەر دەكەن( وەك بەرهەمی كۆنفرانسی ئاشتی پاریس بوو، و وەك بەڵگەی دانپێدانانێكی نێودەوڵەتی بە كوردستان)، بەڵام زۆربەی ئەو ناوچانەی لەلایەن شەریف پاشاوە ئاماژەیان پێكرا بۆ ئەرمەنییەكان، بۆ بەریتانیا و فەڕەنسا تەرخانكران. ئەو ویلایەتانەی زۆرینەی زۆری دانیشتووانەكەیان كوردبوون (لە هەندێ حاڵەتدا بەهۆی پاكتاوی ئەرمەنییەكانەوە لە ئەنجامی ئەو كوشتارەی لە ساڵی 1915 و پێشتر ڕووبەڕووی بوونەوە) بوونە بەشێك لە ئەرمینیا و ئەو دەوڵەتە نوێیانەی لەلایەن بەریتانیا و فەڕەنساوە دروستكران. هەروەها پەیماننامەی سیڤەر بڕگەگەلێكی ستەمكارانەی لە خۆگرتبوو لە ئاست ئەنادۆڵ و خاكی توركیا، كە ئەمەش سەریكێشا بۆ شەڕی ڕزگاری لەلایەن كەمال ئەتاتورك و « كەمالیستەكانەوە» بۆ ڕەتكردنەوەی ئەو بڕگانە. لەم شەڕەدا، زۆرینەی زۆری كوردی ئارەزمەندانە چوونە پاڵ ئەتاتۆرك و شەراكەتیان لەگەڵدا كرد.
هەرچۆنێك بێت، ئێمە دەزانین دوای شەڕەكە چی ڕوویدا. لەبری جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەی بە كوردی دابوون( شەراكەت و ئۆتۆنۆمی و تاد)، كەمالیستەكان دەوڵەتێكی توركی تاك-ئیتنیان پێكهێنا كە نكوڵی لە بوونی كوردەكان دەكرد. پەیماننامەی لۆزان، كە جێی پەیماننامەی بەسەرچووی سیڤەری گرتەوە، هیچ ئاماژەیەكی بە كورد و كوردستان لە خۆنەگرت. ئەو شۆڕشانەی كورد كە بەرپاكردن بە ئامانجی ڕەتكردنەوەی پەیماننامە نوێیەكە بە شێوەیەكی سیستماتیك تێكشكێنران لە لایەن كەمالیستەكانەوە، لەم پرۆسەیەشدا ئێران، فەڕەنسا و بەریتانیا چوونە پاڵییەوە. لە باشووردا، بەریتانیا شۆڕشی كوردی لە عێراقی تازەدروستكراودا تێكشكاند، لە كاتێكدا كوردەكانی سوریای تازەدروستكراو لەسەر دەستی فەڕەنسا، بە بێ ئاكام، ئومێدیان بەوە هەبوو لە ڕێی بەشداریكردنەوە لە پرۆسە سیاسیەكەدا خەونەكانیان بەدەست بهێنن(تاوەكو لە ساڵی 1967دا دڵڕقانە دەركران.)لە ڕۆژهەڵاتیشدا، شۆڕشەكانی كورد لە ئێران بە هەمان شێوە چارەنووسیان سەركوتكردن و شكست بوو.
پێم وایە دەرسێكی تاڵ لەم چیرۆكەوە هەڵدەگۆزرێت، كە زۆرجار لە ڕەوتی مێژوودا خۆی دووبارە كردۆتەوە. بەرگرییەكی ڕوون و ڕەوان لە مافە ڕەواكانی نەتەوەیەك- لەسەر بنەمای عەقڵ، و پێشینە و لۆجیك و بنەما مۆدێرنەكانی پەیوەست بە مافی بڕیاردانی چارەنووس- بێ ئاكام دەبن ئەگەر هاوشان نەبن بە گرتنەبەری ئامرازگەلێكی سیاسی، ئابووری و سەربازی بۆ ئەوەی ئەنجامیان هەبێت. هێزە كۆڵۆنیاڵیە ئەوروپیەكان بە تەواوەتی ڕەتكردنەوەی پەیماننامەی سیڤەریان لەلایەن تورك و كوردەكانەوە پشتگوێ دەخست، ئەگەر كەمال ئەتاتۆرك ناچاری نەكردنبانە دەست لەو پەیماننامەیە هەڵگرن. هەرچۆنێك بێت دوای ئەوە، تەنانەت بەشداربوونیان لە هەڵمەتە سەربازییە سەختەكەدا لەگەڵ كەمالیستەكان شەفاعەتی ئەوەی بۆ كورد نەكرد، كە وەك كورد شوێنێكیان هەبێت لەسەر مێزەكە. لەگەڵ كۆتایی هاتنی دوژمنایەتییەكەیان لەگەڵ ئەوروپا و لە ناوبردنی هەڕەشەی ئەرمەنییەكان و یۆنان، ئەو هێزە سەربازی، ئابووری و سیاسییەی كوردەكان كە مابۆوە نەیتوانی كەمالیستەكان ناچار بكات( یاخود ئەوانەی لە ڕۆژهەڵات، باشوور، یان ڕۆژئاوای كوردستان بوون) دان بە ڕەوایەتیی داواكارییەكان بنێن.
ئەگەر ئەم چیرۆكە لە سوریای ئێستادا جیاوازتر بكەوێتەوە، ئەوا من گومانم هەیە هۆكارەكەی ئەوەبێت كە لە كۆتاییدا كوردەكان توانیویانە قەناعەت بە عەرەبە سورییەكان بهێنن بە ڕەوایەتیی داواكاریەكانیان بەهۆی ئەوەی بە شێوەیەكی ڕوونتر و ڕەوانتر كێشەكەیان بخەنەڕوو. بەڵكو كوردەكانی ڕۆژهەڵات باشتر دەتوانن پارێزگاری لە هێزی سەربازی، ئابووری، و سیاسی خۆیان بكەن لە كاتێكدا كە ڕژێمی سوریا و موعارەزەی وڵاتەكە بەردەوامن لەسەر یەكدی شەكەتكردن لە میانی شەڕ و ناكۆكییە دژوارەكەیاندا بۆ دەستبەسەراگرتنی دەوڵەت. كەواتە لێگەڕێ هاوشێوەكانی ریاز ئەل شەفقە چۆنیان پێ خۆشە بیربكەنەوە و لێدوان بدەن لە بارەی كورد و كوردستانەوە، تەنها لەوە دڵنیابن كە ئەوان ناتوانن هەرچیەكیان پێخۆشە بیكەن لەگەڵ كورد و كوردستاندا.
* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری